Jerzy Prokopiuk
C.G.JUNG, CZYLI GNOZA XX WIEKU
C.G.JUNG: Archetypy i symbole
Spotkał Freuda w 1907 roku. Był twórcą metody skojarzeń słownych i pojęcia kompleksu.
Lata 1912 - 1918 Zerwanie z Freudem. Był już wtedy człowiekiem całkowicie ukształtowanym.
Światopogląd i wpływy, które go uformowały:
Religia protestancka (Luter, Kalwin) - absolutna zależność człowieka od Boga - wpływ niemieckiej mistyki - Mistrz Eckhart
Niemiecka filozofia idealistyczna - Kant, Hegel + Schopenhauer, Nietzsche;
Literatura - twórczość wielkich niemieckich romantyków i klasyków - Goethe, Schiller
Sfera nauki - przyrodoznawstwo (Darwin), genetyka (Mendel, Morgan); nauki humanistyczne - antropologia, prehistoria, etnologia; religioznawstwo, socjologia, historia;
Psychologia i psychiatria akademicka, parapsychologia.
W 1907 (spotkanie z Freudem) Jung uważany był za badacza nieświadomości, twórcę pojęcia kompleksu i tzw. Metody skojarzeń słownych
Mimo związku z psychoanalizą Jung nigdy nie uznał doktryny Freuda w całości:
Własna koncepcja myślenia symbolicznego i przeprowadzenie paraleli między fantazjami współczesnych nam psychotyków a mitami ludów pierwotnych
Rozszerzenie teorii libido - teraz jako „ogólna energia psychiczna”
Odrzucenie teorii seksualizmu dziecięcego i znaczenia Kompleksu Edypa, stłumienia i tabu kazirodztwa
Krytyka wyłącznego doszukiwania się przyczyn choroby w dzieciństwie
Prospektywny i kompensacyjny charakter nieświadomości
Wrodzony charakter społecznych impulsów człowieka
Istotna rola doświadczeń religijnych w naszym życiu
Postulat humanizacji stosunków pomiędzy lekarzem a pacjentem - gwarant udanej terapii
Poszczególne etapy jego przemiany znajdowały odbicie w jego snach - był to proces analogiczny do tych znanych etnologom i religioznawcom.
Podkreślał potrzebę (umiejętność) odróżniania treści świadomych od nieświadomych (poprzez ich bezpośrednią personifikację i nawiązanie z nimi kontaktu). W tym procesie groziło mu niebezpieczeństwo psychotycznej dezintegracji. Zrozumiał, że celem rozwoju psychicznego jest jaźń - dzięki temu odzyskał wewnętrzny spokój (rysował symbole mandaliczne, które zdawały mu się odpowiadać jego sytuacji wewnętrznej). Od tego momentu próbował rozciągnąć własne doznania na wszystkich ludzi.
„Ten kto nie traktuje zdobytego poznania jako obowiązku moralnego, ulega pokusie pychy.”
Proces indywidualizacji - dana każdemu człowiekowi możliwość rozwoju; ma na celu przekształcenie psychiki jednostkowej w psychiczną całość.
- wychodzi od dezintegracji aktualnego, ukształtowanego przez dany kontekst biosocjokulturowy, świadomego „ja” - w dramatycznej a zarazem żmudnej konfrontacji z coraz głębszymi i szerszymi warstwami psychiki - zmierzał do reintegracji na nowym i wyższym poziomie świadomości
- intensywny dialog między „ja” aktualnym a „ja” potencjalnym ma na celu asymilacje i integrację dotychczas nieświadomych, głębszych tresci własnej psychiki, manifestującej się w formie snów, fantazji, wizji
Czynnik gwarantujący powodzenie:
Unikanie skostnienia ego (brak przemiany wywołujący nerwicę)
Unikanie zniszczenia „ja” (psychoza)
- zachowanie ego z jednoczesnym pogłębieniem go i rozszerzeniem w dialogu z „psychiką potencjalną” - świadomość + nieświadomość (warunek niezbędny do tej syntezy to świadomość normalności procesu przemiany
- poszczególne etapy procesu przezywanego przez Junga były wyznaczone przez wielkie „wizyjne sny” (ostatnia faza symbole mandaliczne)
- „z tą chwilą zrozumiałem, że moje życie należy do ogółu”
- cechy konstytutywne przemiany:
Dezintegracja danej i przystosowanej osobowości i reintegracje jej na wyższym poziomie (=> narodziny nowej osobowości)
Narodziny nowych treści twórczych
K. W. Bash - „świadomość” i „nieświadomość”
Rozumienie jako cechy - Cechy pewnych treści bądź procesów psychicznych.
Rozumienie jako sfery teologiczne - Części psychiki charakteryzujące wymienione treści
Rozumienie systemowe - Zbieżne systemy psychiczne, ale niekoniecznie pokrywające się i różniące się od reszty psychiki właściwościami systemowymi
W tym znaczeniu proces indywidualizacji to proces dojrzewania psychiki na drodze możliwie największego poszerzania pola świadomości przez stopniową integrację treści nieświadomych.
Psychikę można traktować jako względnie zamknięty system energetyczny. Energia psychiczna jest intensywnością procesów psychicznych - ich wartością psychologiczną. Pojawia się ona w specyficznych zjawiskach psychicznych jak popęd, pragnienia, chcenie, afekt, uwaga, w formie potencjalnej - w specyficznych osiągnięciach, możliwościach, gotowościach, postawach. Źródłem tej energii jest napięcie pomiędzy świadomością a nieświadomością. Jej wielkość odpowiada wielkości napięcia między tymi biegunami. Wewnątrzpsychiczne przeciwieństwa maja funkcje regulacyjną, która opiera się na prawie ENANTIODROMII (przechodzenie określonych wartości w ich przeciwieństwo).
W psychice ilość energii jest stała, ale zmienna jest jej dystrybucja - obowiązuje zasada ekwiwalencji - (ilość energii w jednej formie wpływa na jej ilość w innej) oraz zasada entriopii - (sprzeczności psychiczne równoważą się w toku rozwoju względnie niezmiennej postawy). Psychika jest więc systemem samoregulującym się.
Formy ruchu energii psychicznej:
Progresja - rozwijanie procesu przystosowania się
Regresja - cofnięcie jednostki na wcześniejszy stopień przystosowania się
Ekstrawersja - skierowanie energii do świata zewnętrznego
Introwersja - skierowanie energii do świata wewnętrznego
Przebieg procesu indywidualizacji:
W znaczeniu szerszym - Proces naturalny właściwy każdej żywej istocie; przebiega bez udziału świadomości i refleksji, biernie i autonomicznie. Zaspokojenie potrzeb biologicznych i materialnych.
W znaczeniu węższym - Proces przebiegający świadomie, z aktywnym zaangażowaniem człowieka.
Dwie fazy procesu:
Pierwszej połowy życia - przystosowanie się człowieka do rzeczywistości zewnętrznej (realizacja celów naturalnych - np. spłodzenie dziecka)
Drugiej połowy życia - przystosowanie się człowieka do rzeczywistości wewnętrznej (realizacja celów kulturowych)
Jaźń - pierwotna i jednolita rzeczywistość psychiczna (tożsamość przedmiotu i podmiotu); wyłania się dzięki oddziaływaniu środowiska naturalnego i społecznego - ego człowieka.
Ego - zespół wyobrażeń, który stanowi centrum pola świadomości i posiada wysoki stopień ciągłości i tożsamości. Jego zadaniem jest uwolnienie się od jaźni, nieświadomości zbiorowej - zdobycie pełnej autonomii.
Dwa zasadnicze typy postaw:
Ekstrawertyczny - odśrodkowy; kształtowany przez świat zewnętrzny
Introwertyczny - dośrodkowy; kształtowany przez świat wewnętrzny
Obydwa tkwią w naturze człowieka, ale zawsze tylko jeden dominuje i kształtuje rodzaj charakteru.
Cztery funkcje psychiczne:
Myślenie
Uczucie
Intuicja
Doznanie (percepcja)
Są to sposoby pojmowania świata przez ego. Jedna z nich jest zawsze funkcją wrodzoną, główną, dominująca, świadomą; dwie inne mają charakter pomocniczy; czwarta, najniższa pozostaje w nieświadomości.
Przyjmują one charakter ekstrawertyczny lub introwertyczny - mamy więc osiem zasadniczych postaw, przy czym nigdy nie występują one w formie czystej.
Persona - ta część ego, która łączy człowieka ze światem zewnętrznym, chroniąc go przed nim i zarazem go z nim wiążąc.
W pierwszej połowie życia najważniejsze jest uzyskanie przez ego autonomii i hegemonii w psychice, poszerzenie pola świadomości i zróżnicowanie typu postawy. Rozwój człowieka ma przez to charakter zdecydowanie jednostronny. Człowiek zaniedbuje przez to tzw. Nieświadomość indywidualną (są to te treści psychiczne, które w toku rozwoju zostały biernie pominięte: typy postawy, funkcje psychiczne, wewnętrzny odpowiednik persony - dusza (anima lub animus) jako funkcja, która wyznacza stosunek nieświadomości do świadomości).
W tym okresie bardzo ważna jest rozprawa z archetypami rodziców: ojciec - problem persony; matka - problem duszy.
Kompleksy wyobrażeń - zaakcentowane uczuciowo elementy nieświadomości indywidualnej. Są to małe, względnie autonomiczne osobowości istniejące wewnątrz psychiki. Ego jest kompleksem, który zdobył hegemonię w psychice w toku walki z innymi kompleksami. Mogą mieć charakter patologiczny albo pozytywny.
Rozwój świadomości człowieka w połączeniu ze względnym odcięciem od jej systemu nieświadomego osiąga szczyt około statystycznej połowy życia.
Przekroczenie tej granicy często powoduje pojawienie się „nerwicy drugiej połowy życia”. Pojawia się w momencie optymalnego wypełnienia zadań jakie człowiek miał do zrobienia w pierwszej połowie życia - pojawia się poczucie braku pełni, pustki, osamotnienia i niepewności połączone z utrata sensu i wartości zycia.
Nerwica w znaczeniu pozytywnym może się stać motorem do dalszych działań.
Proces indywidualizacji w drugiej fazie życia przebiega w sferze nieświadomości zbiorowej, w świecie archetypów i symboli , w przeciwieństwie do pierwsze fazy wiedzie on od ego do jaźni.
Nieświadomość zbiorowa - jest potężnym dziedzictwem duchowego rozwoju ludzkości, odrodzonym w konstytucji każdej jednostki. Względem świadomości jest w stosunku kompensacyjnym; ma za cel przystosowanie psychiki do wrodzonych całej ludzkości ogólnych prawidłowości wewnętrznych. Obejmuje ona zarówno organizację popędową i archetypy.
Organizacja popędowa - wielość popędów, z których najważniejszym jest popęd płciowy, mający charakter irracjonalny i mitologiczny.
„Pobudki do działań pozbawione świadomej motywacji, odziedziczone i nieświadome.”
Archetypy - reprezentacje psychologicznych reakcji na pewne typowe sytuacje. Nie są to jednak „wrodzone idee” ale „wzorce zachowań”
Jaźń jest tu najwyższym z archetypów
Stanowią dominanty i ośrodki nieświadomości.
Struktura archetypu jest bipolarna - ma on dwie strony (psychicznie i moralnie):
jasną (konstruktywną)
ciemną (destruktywną)
Jako taki przekracza świadomość („jego istota może być opisywana, ale nigdy nie zostanie opisana”).
Archetypy w liczbie mnogiej są dostępne w formie symboli lub personifikacji - zawsze w postaci przenośni.
Liczba archetypów jest ograniczona - odpowiadają typowym doświadczeniom fundamentalnym. Całość archetypów oznacza sumę wszystkich potencjalnych możliwości psychiki ludzkiej.
Pojawiają się w sytuacjach granicznych - niebezpieczeństwo, trudności, stosunek między płciami, potęga zasady dobra i zła, narodziny i śmierć.
Ich dobroczynne działanie przejawia się wtedy, gdy człowiek wobec nich przyjmie właściwą postawę.
Symbol - podstawowy element „języka” archetypów łączącego je ze świadomością. Transformator energii psychicznej - przekształca ją i daje wyraz w równoważnych terminach obrazowych.
Obrazy w snach są odbiciem i istotą dynamiki psychicznej. Im dalej zgłębiamy się w psychikę, tym więcej archetypów i symboli.
Symbole nigdy nie są tworzone świadomie, są wytworem nieświadomości, przekazywanym za pośrednictwem objawienia lub intuicji. Treści symbolu nigdy nie można wyrazić w sposób całkowicie werbalny.
Symbol jest konkretyzacją tego, co niewyrażalne i niejasne, pozwala nam to zrozumieć, tj. uświadomić sobie i włączyć w całość psychiczną. (niemiecka etymologia symbolu to znaczenie świadome obrazu z nieświadomości).
Zrozumienie tego wymaga w pełni świadomego zaangażowania człowieka; niebezpieczeństwem jest opanowanie świadomości przez treści nieświadome.
Proces indywidualizacji sensu stricto :
Integracja cienia
Cień - suma zaniedbanych i odrzuconych, stłumionych i nie zrealizowanych właściwości psychicznych jednostki. Jest to personifikacja nieświadomości zbiorowej; cień kolektywny.
Poradzenie sobie z własnymi problemami jest tu osiągnięciem na skalę społeczną i indywidualną. Warunek konfrontacji z dalszymi kręgami naszej psychiki.
Zróżnicowanie animy/animusa
Anima / Animus - „obraz duszy”; obraz drugiej płci, który nosimy w sobie zarówno jako jednostki, jak i jako przedstawiciele gatunku. Pierwszym nosicielem obrazu duszy jest zawsze matka, potem kobiety pobudzające uczucia mężczyzn zarówno w znaczeniu pozytywnym jak i negatywnym. Odłączenie od matki jest więc jednym z najważniejszych momentów kształtowania się psychiki, zwłaszcza dla mężczyzn.
Posiadają one swoją formę „wyższą” i „niższą”. Obraz duszy pozostaje w związku z personą człowieka, przy czym im silniej persona oddziela człowieka od jego życia popędowego, tym bardziej niezróżnicowany i potężny staje się obraz duszy.
Brak oporu w świecie zewnętrznym przeciwko pokusom persony oznacza podobną słabość na wewnątrz wobec wpływów nieświadomości.
Mężczyzna zawdzięcza swoją twórczość inspirującej go animie, a kobieta animusowi.
„Detronizacja” ego przez osobowości maniczne (archetypy Starego Mędrca i Wielkiej Matki)
Stary Mędrzec - uosobienie pierwiastka duchowego
Wielka Matka - personifikacja rzeczowej prawdy natury
Założenie: Istotę mężczyzny determinuje duch, a kobietę materia.
Malanezyjski termin „mana” oznacza moc numinalną. Kto ją posiada, może wywierać magiczny wpływ na innych, ale grozi mu niebezpieczeństwo inflacji ego - cofnięcie się świadomości w nieświadomość.
Chodzi tu o odrzucenie ojca przez mężczyznę i matki przez kobietę odczucie własnej, niepowtarzalnej indywidualności.
Celem procesu indywidualizacji jest synteza obu aspektów psychiki: świadomego i nieświadomego. Archetyp tego związku to właśnie jaźń.
„Jaźń jest jednocześnie źródłem ego i celem jego rozwoju”
Człowiek dąży do celowego utracenia starego porządku równowagi psychicznej i do ustalenia nowego.
Symbol jednoczący - pojawia się wtedy, gdy świat wewnętrzny przeżywamy i pojmujemy jak świat zewnętrzny. Przywraca równowagę pomiędzy „ja” a nieświadomością.
Mandala - jedno z wizualnych wyobrażeń; prawie najstarsze, występuje prawie we wszystkich ludach i kulturach. Kształt koła lub kwadratu z zaznaczonym punktem centralnym. Odbicie pierwotnego ładu i psychiki. Mają za zadanie regulację wszelkich zaburzeń. Wyłonienie się jej z głębszej psychiki jest zawsze zjawiskiem spontanicznym. Są zapowiedzią narodzin jaźni.
W tradycyjnym rozumieniu w/w procesy były oceniane wyłącznie negatywnie - nerwica lub psychoza prowadząca do rozpadu racjonalnie „przystosowanego” do życia człowieka. patocentryczny punkt widzenia.
Doktryna jungowska jest swoistą metamorfozą rozkwitającej w starożytności ezoteryczno-inicjacyjnej, opartej na „wewnętrznym doświadczeniu” i znajdującej wyraz w symbolicznych rytuałach - praktyki i myśli misteryjno-gnostyckiej.
Nie jest to ani system naukowy, ani filozoficzny, ani też nie jest to religia (teologia).
Zasada bezpośredniego doświadczenia wewnętrznego = „zasada gnozy”
„Jungizm jest metaforą gnostycyzmu” (Różne postawy wobec świata, natury i materii)
a) «wiedza tajemna, dostępna tylko wybranym, mająca stanowić środek osiągnięcia zbawienia»
b) «sposób myślenia charakterystyczny dla filozofii okresu cesarstwa rzymskiego, w którym próbowano łączyć
rozum z wiarą»
c) «synkretyczne nurty religijne okresu hellenistycznego i wczesnochrześcijańskiego»
‹fr. gnose, z gr. gnosis `wiedza (zwłaszcza tajemna, mistyczna)'›
«zwrócony ku przyszłości, robiony, projektowany z myślą o przyszłości»
‹ang. prospective, z p.-łac. prospectivus `dający rozległy widok', od prospicio `patrzę w dal'›
4