„Wychowanie Obronne Kobiet w II Rzeczpospolitej”

Podpisanie Traktatu Ryskiego z 1921 roku, kończącego wojnę z Rosją bolszewicką, ostatecznie potwierdziło odrodzenie się Polski po półtorawiecznej niewoli. Jednak skomplikowana sytuacja międzynarodowa spowodowała, że mimo wywalczenia niepodległości, byt państwa polskiego mógł być w każdej chwili zagrożony. Wszyscy sąsiedzi Polski, z wyjątkiem Łotwy, byli w jakiś sposób w konflikcie z odrodzonym państwem polskim.

Niemcom i Rosji zależało na przełamaniu izolacji międzynarodowej, jaka spotkała te państwa po pokoju wersalskim i w oczywisty sposób dążyły one do powrotu do granic sprzed I wojny światowej. Czechosłowacja i Litwa miały pretensje terytorialne w stosunku do Polski, co zatruwało wzajemne relacje przez cały okres Dwudziestolecia. Czechosłowacja i Litwa nie mogły być więc uważane przez Polskę jako naturalni sojusznicy w przyszłym i pewnym konflikcie z Rosją i Niemcami.

Niepewnym i potencjalnie niebezpiecznym dla polskiej państwowości czynnikiem były również liczne mniejszości narodowe zamieszkujące Polskę. W międzywojennej Polsce ludność nieetnicznie polska stanowiła ok 30% społeczeństwa. Lojalność mniejszości wobec polskiego państwa była co najmniej dyskusyjna.

Te czynniki i doświadczenia I wojny światowej, pierwszej w historii wojny masowej doprowadziły do wytworzenia teorii „narodu pod bronią”. Teoria ta zakładała, że możliwie szerokie masy społeczeństwa należy szkolić pod względem wiedzy i umiejętności obronnych poza wojskiem. Pozwalało to przy skromności środków przeszkolić, przynajmniej w stopniu podstawowym, szerokie masy społeczne i przygotować się na ewentualny konflikt. Szkolenie takie miało się odbywać na bazie organizacji pozawojskowych jak np. „Strzelec” a także w szkołach w ramach zajęć. Szkolenia takie nazywa się przysposobieniem wojskowym.

Już od pierwszych godzin niepodległości kobiety brały czynny udział w działaniach wojennych. Kobiety pełniły służbę pomocniczą w czasie wojny bolszewickiej, a nawet cześć kobiet walczyła z bronią w ręku na równi z mężczyznami. Było tak w czasie walk o Lwów w 1919 roku, gdzie w walkach brała udział Ochotnicza Legia Kobiet pod dowództwem Aleksandry Zagórskiej. W walkach w Małopolsce Wschodniej brało udział ok 359 kobiet-żołnierzy skupionych w trzech plutonach. W maju 1919 roku w Wilnie utworzono II Ochotniczą Legię Kobiet w skład której wchodziło 585 legionistek.

Pozytywne efekty zaangażowania OLK w Wilnie i Lwowie, a także trudna sytuacja wojenna sprawiły, że na wiosnę 1920 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych postanowiło rozszerzyć działalność OLK i powołać jej struktury na teranie całego kraju. Utworzono Wydział OLK przy I Oddziale MSWojsk, składający się wyłącznie z kobiet i będący Naczelnym Dowództwem OLK. Na czele wydziału stanęła major Aleksandra Zagórska, która tworzyła pierwsze oddziały we Lwowie.

OLK zajmowała się głównie służba pomocniczą, kancelaryjną, sanitarną gospodarczą i oświatową. Prócz tego tworzona także oddziały wartownicze, a niektóre oddziały OLK wzięły czynny udział w bitwie na przedpolach Warszawy w 1920r. We wrześniu OLK liczyło już 2500 kobiet-ochotniczek. Prócz OLK, kobiety brały też czynny udział w służbie w Polskiej Organizacji Wojskowej ( organizacji na wpół konspiracyjnej utworzonej przez Piłsudskiego po kryzysie przysięgowym). Także tysiące kobiet z organizacji społecznych pomagało w szpitalach, kancelariach i świetlicach wojskowych.

Już po wojnie, niektóre kobiety pozostały w szeregach Wojska Polskiego, również w randze oficerów. Jednak trudna sytuacja powojenna a także brak akceptacji dla nowości, jaką były kobiety w armii zdecydowano o likwidacji Wydziału OLK i zwolnieniu wszystkich kobiet-żołnierek.

Decyzja dowództwa bardzo dotknęła kobiety zaangażowane w działalność wojskową. Zaznaczyć tu należy, że wszystkie kobiety służące w OLK i w innych organizacjach zaangażowały się w służbę dobrowolnie i ochotniczo. Ochotnicza służba w armii jest najwyższym dowodem szczerego zaangażowania i patriotyzmu. Nie dziwi zatem oburzenie kobiet służących w OLK na wieść o likwidacji Legii.

Powodowane tym oburzeniem, kobiety przybyły w grudniu 1921 roku na zjazd OLK do Poznania. Zjazd zwołała kpt. Elżbieta Wysołuch-Zawadzka, zastępczyni dowódcy OLK. Na zjazd przyjechało 11 kobiet-oficerów. Uczestniczki zjazdu przyjęły do wiadomości decyzje o mającej nastąpić likwidacji OLK, jednak widziały one również, jak ważną rolę mogą pełnić w wojsku kobiety. Zjazd zdecydował, że nie można zaprzepaścić doświadczenia kobiet-żołnierek. Postanowiono więc:

- po pierwsze naciskać na czynniki rządzące w armii by wstrzymano decyzje o likwidacji OLK i by utworzono żeńską szkołę wojskową

- po drugie: działać na rzecz utworzenia w ramach MSWojsk komórki właściwej dla wojskowej służby kobiet w Oddziale III Sztabu Gen. zajmującym się mobilizacją.

- po trzecie: rozpoczęcie akcji propagandowej w społeczeństwie w zakresie udziału kobiet w służbie wojskowej i pracy dla wojska a także udziału kobiet w niedawnej wojnie, z perspektywą akcji organizacyjnej w środowiskach młodzieży żeńskiej dla celów wychowawczo-szkoleniowych.

- po czwarte: uczestniczki zjazdu uznały, że w razie odmowy MSWojsk. utworzenia szkoły żeńskiej, należy akcje szkolenia kobiecych rezerw kontynuować nawet na gruncie cywilnym.

Rezultaty zjazdu były połowiczne. Ministerstwo nie zgodziło się utworzyć żeńskiej szkoły wojskowej ani wstrzymać likwidacji OLK, co ostatecznie nastąpiło w lutym 1922 r. Utworzono jednak czteroosobowy referat przysposobienia rezerw kobiecych przy Wydziale Przysposobienia Rezerw, Oddziału III Sztabu Gen.

W wyniku nacisku zjazdu zgodzono się tez, że parę kobiet-oficerów weźmie udział w kursach doszkalających w Warszawskiej Szkole Podchorążych i w Obozie Łączności w Zegrzu. Kobiety, które zdecydowały się na udział w takim szkoleniu wyszły z założenia, że przyszłe instruktorki przysposobienia wojskowego kobiet muszą mieć takie same kwalifikacje, jak oficerowie-mężczyźni. Warto tu zaznaczyć, że dostęp do pełnego szkolenia, na równi z mężczyznami, tzn także w części terenowej kursu, kobiety uzyskały dopiero po osobistej interwencji Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego. Świadczy to o poziomie uprzedzenia wobec kobiecej służby wojskowej w tamtych latach.

Nieutworzony referat PRK, zatrudniający absolwentki kursów w Szkole Podchorążych, przystąpił do pracy. Postanowiono przenieść zagadnienie przysposobienia wojskowego kobiet poza wojsko. Już w lecie 1922 roku referentki PRK wybrały się na żeński obóz letni, na którym zgodzono się przeznaczyć cześć godzin na szkolenie wojskowe. W kursach tych wzięło udział 132 uczestniczki, więcej niż się spodziewano. Pokazało to, że wśród kobiet istnieje chęć edukacji obronnej.

By odpowiedzieć na te potrzeby i by dotrzeć do szerszych kręgów społecznych, z inicjatywy referentek PRK, utworzono pozawojskową organizacje o nazwie: Komitet Społeczny Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju (KSPKdoOK). Komitet zrzeszał organizacje mogące prowadzić kursy przysposobienia lub popierające idee przysposobienia wojskowego kobiet. W skład Komitetu weszły m.in. następujące organizacje: Związek Strzelecki, ZHP, Koło Polek, Katolicki Związek Kobiet, PCK, żeński oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Działania Komitetu opierały się tutaj na regulaminach zatwierdzonych przez referat PRK i z pomocą wojska.

Jednak w 1924 roku Sejm wykreślił z projektu ustawy o powszechnym obowiązku służby wojskowej artykuł dotyczący służby kobiet. Zlikwidowano wtedy żeński referat przy III Oddziale Sztabu Generalnego a całe wychowanie obronne kobiet zależało od tego momentu od aktywności KSPKdoOK.

Mimo przeszkód ze strony czynników oficjalnych Komitet działał prężnie i prowadził szkolenia wojskowe kobiet na własnych obiektach i na należących do organizacji członkowskich. Pracę prowadzono głównie podczas organizowanych już od 1922 roku obozów letnich. W latach 1922-26 ogółem w obozach Komitetu wzięło udział 578 kobiet. Rozwijano też terenowe jednostki Komitetu. Pierwsze komitety lokalne powstały w Wilnie i Lwowie.

Przełomem w pracy komitetu okazała się w 1925 zgoda Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego by „tytułem próby” tworzyć żeńskie hufce szkolne, zajmujące się edukacją obronną kobiet w ramach szkolnictwa powszechnego. Pierwsze żeńskie hufce powołano w Warszawie.

Komitet, w celu organizacji obozów letnich wydzierżawił wielki teren koło Kościerzyny i zagospodarował go. Działalność Komitetu finansowana była ze zbiórek ulicznych, darów, składek członkowskich i z działalności imprezowej oddziałów (chodzi tu o m.in. wieczorki taneczne, pokazy kinowe, prowadzone wypożyczalnie kajaków itp.).

Jak widać, niechęć władz państwowych do przysposobienia wosjkowego kobiet nie zatrzymała budowy i rozwoju ruchu społecznego zajmującego się tą materią. Wyraźny przełom w historii edukacji obronnej kobiet nastąpił wraz z zamachem majowym i nastaniem rządów piłsudczyków. Rządy pomajowe miały na bardziej zwracały uwagę na potrzeby obronne państwa a sam Marszałek Piłsudski był zainteresowany wychowaniem fizycznym obywateli.

Po 1926 roku utworzono Państwowy Urząd Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego (PUWFiPW), mający nadzorować i koordynować przygotowania wojenne obywateli. Urząd ten miał współpracować z MWRiOP i MSWewn w zakresie przysposobienia wojskowego i wychowania fizycznego. Powołanie PUWFiPW uznać można za początek poważnego podejścia państwa do zagadnienia wf i pw.

Wraz z powstaniem PUWFiPW, zmieniło się również podejście do służby kobiet. Zdano sobie sprawę, że nie można wyłączać połowy społeczeństwa z pracy na rzecz obronności, pracy, która może być bardzo przydatna, gdy nadejdzie wojna. Zgodnie z teorią „narodu pod bronią”, uznano, że kobiety mogą i powinny pełnić w czasie wojny służbę pomocniczą w siłach zbrojnych . Jednak przysposobienie wojskowe kobiet miało na celu nie tylko przygotowanie ich do służby w wojsku ale do pełnego wysiłku w czasie wojny w sektorze cywilnym. Zakładano, że gdy mężczyźni pójdą walczyć, ich miejsce w fabrykach i na roli powinny zając kobiety i, że należy je do tej roli przygotować, zarówno fizycznie jak i moralnie. Było to zgodne z panująca wówczas doktryną wojny totalnej- wojny całego społeczeństwa.

Dlatego też, w PUWFiPW powstał samodzielny referat wychowania fizycznego i przysposobienia wojskowego kobiet. Prawo przyznało też zreformowanemu KSPKdoOK (teraz nazywanemu Organizacją Przysposobienia Kobiet do Obrony Kraju- OPKdoOK) wyłączność na prowadzenie przysposobienia wojskowego kobiet. OPKdoOK miało zrzeszać wszystkie organizacje prowadzące działalność polu edukacji obronnej kobiet, ewidencjonować instruktorki i absolwentki kursów. OPKdoOK ściśle współpracowała z PUWFiPW ale pozostawała w każdym względzie niezależna.

Podstawową komórką OPKdoOK było Koło Przysposobienia Wojskowego Kobiet, zrzeszające wszystkie członkinie realne z danej miejscowości. Członkinie takie miały prawo wyborcze do władz OPKdoOK. Odróżnić należy od nich członkinie ćwiczące, które po prostu korzystały z zajęć oferowanych przez Koło, nie miały one prawa wyborczego, ani nie zasiadały we władzach Koła.

Po powstaniu przyjaznego nastawienia państwa i stworzeniu podstaw prawnych do edukacji obronnej kobiet, działania na tym polu nabrały rozmachu.

PUWFiPW stworzył nowy, ujednolicony, dwuletni program szkolenia przysposobienia wojskowego kobiet. Program ten zawierał :

• naukę służby - wiadomości o organizacji i życiu wojska, wyrabianie karności i obowiązkowości, musztrę, sprawność fizyczną i solidarność;

• higienę i ratownictwo- troskę o zdrowie i pierwsza pomoc;

• ochronę przeciwgazową i przeciwlotniczą- uświadamianie i środki ochrony;

• łucznictwo -przygotowanie do strzelectwa;

• strzelectwo- zapoznanie z bronią do obrony osobistej;

• służbę polową- terenoznawstwo, łączność, gry polowe;

• zapoznanie z regulaminem OPKdoOK;

• przygotowanie do wyszkolenia fachowego;

Prowadzenie zajęć z poszczególnych elementów programu powierzono odpowiednim członkom Organizacji. I tak np.:Liga Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej miała szkolić w zakresie ochrony przeciwgazowej i przeciwlotniczej; ZHP w zakresie terenoznawstwa; Polski Biały Krzyż miał szkolić i rejestrować instruktorki oświatowe.

Nowe formy organizatorskie spowodowały rozwój przysposobienia wojskowego kobiet. I tak, w 1929 roku liczba kobie ćwiczących w Kołach PWK wynosiła (razem z Członkiniami Kół i instruktorkami) 6147, w roku 1930 -11 034 a w roku 1938 -35 571. Widać tu olbrzymi postęp jeśli przypomnimy sobie że na Zjeździe Poznańskim w 1921 roku było było 11 kobiet-oficerów.

Prócz szkolenia ogólno-wojskowego, PWK prowadziło też kursy specjalistyczne: administracyjne, świetlicowe, oplgaz, łączności, sanitarne i inne. W latach 1933-1937 takie kursy ukończyło w sumie 6693 kobiet.

Na przeszkodzie w większym rozwoju kursów specjalistycznych stał po pierwsze brak odpowiednich miejsc i sprzętu do prowadzenia takich kursów, po drugie mała ilości instruktorek, które mogłyby takie kursy prowadzić. Trzecią zaś przyczyną rozbieżności między ilością członkiń a ilością absolwentek kursów specjalistycznych, jest specyficzne podejście członkiń hufców szkolnych do zadań przysposobienia wojskowego. Uczennice traktowały hufce szkolne jako coś w rodzaju harcerstwa czy klubu sportowego. Zaznaczyć trzeba, że ówczesne szkoły nie miały w programie wychowania fizycznego dziewcząt, zatem hufce szkolne były jedyna okazją by nabyć tężyzny fizycznej.

Należy nadmienić o powszechnym entuzjazmie wobec przysposobienia wojskowego kobiet wśród młodziezy szkolnej. Statut OPKdoOK stanowił, że członkiniami hufców szkolnych mogą zostać dziewczęta co najmniej 16 letnie. Jednak do hufców garnęły się też młodsze dziewczynki i dlatego zorganizowano dla nich specjalne oddziałki zwane hufczykami.

OPKdoOK była traktowana jako organizacja prorządowa i dlatego trudno było przyciągnąć do niej młodzież z kręgów antysanacyjnych. Jednak wraz z narastającym zagrożeniem wojennym, społeczeństwo odczuwało większą potrzeba edukacji obronnej i różnice polityczne zacierały się.

Pogarszająca się sytuacja międzynarodowa i zbliżająca się wojna, sprawiły, że paląca się stała potrzeba zwiększenia potencjału obronnego państwa, w tym intensyfikacja przysposobienia obronnego społeczeństwa.

Dn. 9.04.1938r Sejm uchwalił nową ustawę o powszechnym obowiązku wojskowym, która przewidywała możliwość powołania kobiet do służby pomocniczej w czasie wojny. Powołane mogły być tylko absolwentki dobrowolnych kursów przysposobienia wojskowego kobiet. Na podstawie tej ustawy zaczęto w sierpniu 1939 roku przygotowywać rozkazy dotyczące mobilizacji kobiet do służb pomocniczych na wypadek wojny. Jednak wybuch wojny 1 września 1939 roku, pokrzyżował te plany, także w efekcie we Wrześniu służyła jedynie garstka kobiet, które dostały imienne wezwania.

Innym, bardziej spektakularnym przejawem intensyfikacji przygotować wojennych społeczeństwa, było powołanie tzw. Pogotowia Społecznego PWK, związku kilkudziesięciu organizacji kobiecych z całego kraju zajmujących się działalności społeczną i informacyjną na tematy dotyczące przysposobienia wojskowego społeczeństwa. Przykładem takiej działalności była wydana w lipcu 1939 w Warszawie broszura pt.: „Jak żywić się i jak robić zapasy podczas wojny?”.

Poza działalnością informacyjną, Pogotowie Społeczne przygotowywało się do opieki nad dziećmi i rodzinami wojskowych na czas wojny. Pogotowie skupiało 716 tys kobiet z 57 organizacji społecznych. Była to zatem olbrzymia akcja wszystkich grup społecznych, w celu podniesienia gotowości obronnej państwa.

Działalność kobiecych stowarzyszeń, działających na polu przysposobienia obronnego kobiet, ocenić należy bardzo pozytywnie z punktu widzenia społecznego, działalności wychowawczej, kulturalnej i dobroczynnej. Organizacje kobiece prowadziły w całej Polsce dziesiątki świetlic, upowszechniały kulturę fizyczną i podnosiły morale społeczeństwa. Działalność przysposobienia wojskowego zintegrowała społeczeństwo z wojskiem i wyrobiła wysoki prestiż służby wojskowej.

Na polu wojskowym nie było dane sprawdzić efektów przysposobienia wojskowego kobiet w takiej formie, w jakiej była przewidywana, tzn. oddziałów pomocniczych przy regularnej armii. W zamian wychowanie patriotyczne jakie prowadziło przysposobienie wojskowe zaowocowało w czasie wojny ofiarną służbą dla Polski w podziemiu.

Nie sposób też nie zauważyć, jak bardzo działalność przysposobienia wojskowego kobiet wpłynęła na emancypacje kobiet w społeczeństwie i w armii. W działalności konspiracyjnej podczas okupacji, nie dziwiła już chęć kobiet do służby tak, jak to miało miejsce we wczesnych latach 20.

Z doświadczeń przedwojennych wyciągnąć można wniosek, że dobrze zorganizowana i prowadzona edukacja obronna społeczeństwa wpływa pozytywnie na morale społeczeństwa, a także podnosi umiejętności przydatne w sytuacjach kryzysowych.

Bibliografia:

• Anna Eliza Markert „Przysposobienie wojskowe kobiet (1922-1939)” Wydawca: Departament Wychowani i Promocji Obronności Ministerstwa Obrony narodowej. Warszawa 2002

• Anna Ignatowicz „Przygotowanie obronne społeczeństwa w Polsce (1921-1939)” Wydawnictwo Neriton. Warszawa 2010

• „Przygotowanie obronne społeczeństwa” praca zbiorowa pod red. Jerzego Kunikowskiego. Wyd. Bellona Warszawa 2001

---