Afazja - zaburzenie mowy, powstałe w wyniku uszkodzenia ośrodka mowy w dominującej półkuli mózgu i upośledzające proces mówienia lub rozumienia mowy. Afazja nie jest wynikiem zaburzeń samej artykulacji, polega na ograniczeniu zdolności rozumienia komunikatów werbalnych oraz reguł ich tworzenia. Wyróżnia się afazję całkowitą i częściową, najczęściej występują formy mieszane.
Główne typy afazji
Afazja Broca
Paul Broca w drugiej połowie XIX wieku przedstawił przypadek pacjenta, który rozumiał wszystko, co do niego mówiono, lecz sam nie mógł nic powiedzieć, z wyjątkiem wulgaryzmów wypowiadanych w stanie napięcia emocjonalnego, oraz nic nie znaczącego "tan", czemu towarzyszyła zróżnicowana gestykulacja. Człowiek ten wkrótce zmarł, zaś Broca wykonał sekcję mózgu i znalazł uszkodzenie na bocznej powierzchni płata czołowego lewej półkuli (tj. w obrębie tylnej części dolnego zakrętu czołowego lewego). Broca powiązał to uszkodzenie ze stwierdzonymi zaburzeniami mowy, jakie nazwał afemią. Termin "afazja" został przyjęty później, zaś wskazana przez Broca okolica lewej półkuli mózgu została nazwana ośrodkiem Broca, czy też "ruchowym ośrodkiem mowy". Ruchowym, motorycznym, ponieważ jej funkcje wiązano z tworzeniem mowy, jej generowaniem, a pojęcie "ruchowy" czy "motoryczny" w neurofizjologii jest stosowane właśnie dla takiego charakteru czynności struktur nerwowych. Afazja Broca charakteryzuje się tym, że osoba chora ma zniesioną prawie całkowicie zdolność do mówienia, przy zachowanej, prawie całkowicie, zdolności do rozumienia mowy. Osoba chora właściwie nie mówi spontanicznie, ma poważne trudności w powtarzaniu słów wypowiadanych przez inne osoby, podobnie też ma trudności z nazywaniem pokazywanych jej przedmiotów, nie jest w stanie czytać, ani pisać. Przy tym sprawność mięśni aparatu artykulacyjnego może być właściwie zachowana, jak też osoba chora może wydawać inne dźwięki, nie będące mową (zazwyczaj jednak zaburzeniom mowy towarzyszy apraksja ust i języka - osoba chora ma trudności np. z gwizdaniem, choć może poruszać ustami i językiem). Sytuacja, kiedy osoba chora jest w stanie wypowiedzieć jedynie parę sylab, lub nawet słowo, czy kilka słów, lecz nic ponadto i wciąż te słowa powtarza, opisuje się mianem embolu. Niekiedy może być to wulgaryzm, a niekiedy fragment modlitwy - uważa się, że istnieją pewne słowa używane tak często, że określa się je mianem automatyzmów, i można oczekiwać, że takie automatyzmy w afazji zostaną zachowane, lub będą powracać jako pierwsze w wyniku terapii logopedycznej. Jeżeli osoba chora mówi, to mowa nie jest płynna, jest sylabizowana, zaś wypowiedzenie prostych słów wymaga czasu i sporego wysiłku. W mowie mogą być obecne zniekształcenia głosek - parafazje głoskowe. Jeżeli osoba chora mówi więcej, mowa cechuje się zredukowaną gramatyką, łatwiej jest wówczas wypowiadać rzeczowniki i czasowniki, lecz inne elementy takie jak przymiotniki, są bardzo zredukowane, jeżeli w ogóle występują (agramatyzm, styl telegraficzny). Dodatkowo dużą trudność mogą sprawiać perseweracje, czyli takie sytuacje, w których osoba chora powtarza słowa wcześniej już powiedziane, nie mogąc tego powstrzymać, zupełnie bezwiednie. Współcześnie prowadzone badania sugerują, że do wywołania pełnych objawów afazji Broca musi zostać uszkodzona znacznie większa część kory mózgu i związanej z nią istoty białej (włókien nerwowych) niż tylko rejon nazywany "ośrodkiem Broca". Co ciekawe, przypadek opisany przez Broca cechował się znacznie bardziej rozległym uszkodzeniem niż tylko samego "ośrodka Broca". Uszkodzenie ograniczone do takiej lokalizacji nie wywołuje wszystkich objawów, dotyczy prawie wyłącznie mowy, ale niekoniecznie czytania i pisania (afemia wg współczesnej nomenklatury).
Afazja Wernickego
Carl Wernicke, niedługo po doniesieniach Broca, przedstawił przypadki pacjentów, którzy potrafili mówić w zasadzie normalnie, lecz nie rozumieli mowy własnej i innych osób. U takich pacjentów zlokalizowano uszkodzenie bocznej powierzchni lewego płata skroniowego, a dokładniej - uszkodzenie tylnej części górnego zakrętu skroniowego lewego. Obszar ten po dziś dzień nazywa się okolicą Wernickego, bądź "czuciowym ośrodkiem mowy". Czuciowym, lub sensorycznym dlatego, że jego funkcje powiązano z odbieraniem mowy, z rozumieniem języka, a w neurofizjologii pojęcie "czuciowy" określa właśnie struktury zajmujące się odbieraniem i interpretowaniem informacji pochodzącej z narządu zmysłu. W przypadku tej afazji mowa jest płynna, z normalną melodyjnością i intonacją. Poszczególne słowa wypowiadane są bez wysiłku, zupełnie normalnie. Jednakże słów tych jest bardzo dużo. W cięższych przypadkach osoba chora może mówić tak wiele, że ma to charakter nachalny, rozmówca nie jest dopuszczany do głosu, a jeśli taka niekończąca się wypowiedź zostanie zahamowana, po chwili znowu pojawi się potok słów. W tej afazji zasadniczo nie sposób mówienia lecz to, co jest mówione, ulega zaburzeniu. Mowa zawiera słowa użyte niezgodnie ze swym znaczeniem, niekiedy można odnieść wrażenie, jakoby były one dobierane losowo. Zastępowanie właściwych słów innymi określa się mianem parafazji werbalnych (semantycznych). Czasami mogą też występować inne zniekształcenia słów o charakterze fonetycznym (co może budzić duże rozbawienie u osób postronnych), słowa w zdaniu mogą być zestawione niegramatycznie, nielogicznie, tak, że nie wiadomo, o czym osoba chora mówi. W cięższych przypadkach mogą występować również słowa tak zniekształcone, że mają one charakter raczej tworów słowopodobnych i nie mają odpowiednika w języku ojczystym. W takich sytuacjach to, co mówi osoba chora, jest już całkowicie pozbawione sensu (tzw. żargonafazja, mowa żargonowa). Dodatkowo w mowie osób chorych mogą też występować perseweracje, a więc bezwiednie powtarzanie wcześniej wypowiadanych, czy usłyszanych słów, czy ich fragmentów. W tej afazji zaburzone jest również pisanie, jak i czytanie, zaś głębokość tych deficytów odpowiada stopniu nasilenia afazji. Osoba chora nie jest w stanie powtarzać słów wypowiadanych przez inne osoby, ani nazywać pokazywanych obiektów, ma też poważne trudności z czytaniem i pisaniem, lecz nie dla tego, że nie może mówić, lecz dla tego, że jej reakcje są błędne - osoba chora ujawnia w takich sytuacjach objawy afazji Wernickego. Zazwyczaj, co jest charakterystyczne dla tej afazji, osoba chora nie posiada pełnego wglądu w swoje zaburzenia, nie do końca zdaje sobie sprawę z tego, że nie rozumie mowy i że z jej mową jest coś nie w porządku. Współcześnie prowadzone badania sugerują, że do wywołania pełnych objawów afazji Wernickego musi zostać uszkodzony znacznie rozleglejszy obszar mózgu niż tylko "ośrodek Wernickego". Uszkodzenia zlokalizowane wyłącznie w jego obrębie wywołują mniej objawów (czysta głuchota słów wg współczesnej nomenklatury).
Termin afazji oznacza:
Brak rozwoju mowy lub całkowitą utratę mówienia i rozumienia - zaburzenia ekspresyjno rozwojowe, (afazja całkowita)
Brak rozwoju ekspresji językowej lub całkowitą utratę mówienia, przy zachowanym - nawet w niewielkim stopniu - rozumieniu, (afazja częściowa - ruchowa, motoryczna)
Całkowitą utratę rozumienia , przy zachowanym - nawet w niewielkim stopniu - rozumieniu, (afazja częściowa - recepcyjna sensoryczna, akustyczna)
Przyczyny afazji
uszkodzenie naczyń mózgowych,
urazy czaszki,
zapalenie mózgu,
zmiany chorobowe (np. guzy),
krótkotrwałe niedotlenienie.
W formach przejściowych afazja występuje w przebiegu niektórych chorób (m.in. cukrzycy) oraz pewnych rodzajach zatruć toksynami. Leczenie jest zwykle długotrwałe, rehabilitacja opiera się na stosowaniu kombinacji psychologicznych technik podtrzymujących oraz ćwiczeń logopedycznych.
Afazja
U dzieci z zaburzeniami mowy pochodzenia centralnego, nie związanymi z głuchotą, upośledzeniem umysłowym czy z zaburzeniami emocjonalnymi, wyróżnia się dwie postacie tego zaburzenia:
Afazję nabytą, w której można mówić o utracie osiągniętej już zdolności porozumienia się,
Afazję rozwojową - jest to zaburzenie (rozwoju mowy wynikające z patologii mózgu) mające bogatą nomenklaturę, najczęściej nazywane: alalią, słuchoniemotą, , niedorozwojem, niedokształceniem mowy o typie afazji, niemotą pochodzenia centralnego, wrodzonymi zaburzeniami mowy, wrodzonym niedorozwojem ekspresji lub recepcji i ekspresji słuchowej, specyficznym upośledzeniem rozwoju języka, afazją pierwotną, afazją wrodzoną, itd. - charakteryzującą się opóźnieniem rozwoju mowy.
Co charakteryzuje rozwojową afazję dziecięcą?
Zdaniem I. Styczek, alalia (afazja rozwojowa) stanowi opóźnienie rozwoju mowy spowodowane uszkodzeniem struktur korowych. Opóźnienie to może wyrównać się do 6-7 r.ż. (alalia prosta), lub trwać nawet do 14 r.ż. (alalia złożona). Rozwojową afazję dziecięcą charakteryzuje:
Dostateczny rozwój umysłowy,
Dobra ruchomość narządów mowy,
Prawidłowy słuch fizjologiczny (przy alalii percepcyjnej może występować obniżenie słyszalności)
Rozwojową afazję dziecięcą często się myli z prostym opóźnieniem rozwoju mowy, upośledzeniem umysłowym, autyzmem i głuchoniemotą; dlatego jej rozpoznanie jest trudne i wymaga wielu badań takich jak:
Badania słuchu,
Badania rozwoju umysłowego,
Badania neurologicznego,
Dokładnego wywiadu i dłuższej obserwacji dziecka
Jakie są objawy rozwojowej afazji dziecięcej?
W zakresie nadawania
Zaburzenia ekspresji werbalnej (błędna artykulacja, metatezy głoskowe i sylabowe, kantaminacje dźwięków i syleb, błędna asymilacja)
Zaburzenia nominacji - wynikające z ubóstwa zasobu leksykalnego
Agramatyzmy (nie uwzględnianie w wypowiedziach liczby i rodzaju; w formach czasownikowych nie uwzględnianie osoby i liczby, rzadko używane przyimki)
Zaburzenia składni
Zaburzenia rytmu mowy
Zaburzenia motoryki mowy
W zakresie rozumienia
Brak gotowości werbalnej, przejawiający się trudnościami w przypominaniu sobie przez dzieci z niedokształceniem mowy nazwy określonego desygnatu
Słownik czynny tych dzieci nie zawsze jest uboższy od słownika biernego
Dla zrozumienia mowy otoczenia ogromne znaczenie mają dla nich czynniki pozawerbalne (gest, mimika)
Opieranie rozumienia wypowiedzi na rozumieniu jej centralnych elementów.