Budżet można określić jako: zestawienie dochodów i wydatków państwa w pewnym okresie, jako najważniejszy plan finansowy państwa, wymaga autoryzacji politycznej przez parlament i ciała przedstawicielskie samorządu terytorialnego. Podstawa tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnił rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków.
Funkcje budżetu państwa dzielimy na dwie podstawowe grupy: - funkcje ekonomiczne - funkcje polityczne - relacja miedzy władza ustawodawcza a wykonawcza
Funkcje ekonomiczne: a) redystrybucyjną; b) fiskalną; c) stabilizacyjna; d) alokacyjną; d) bodźcową - stymulacja pozytywna i negatywna
Funkcji polityczne: a) demokratyczną - polega na zainteresowaniu i wpływie społeczeństwa na opracowanie i wykonanie budżetu; b) ustrojowa - określa z reguły w ustawie zasadniczej zakres władzy ustawodawczej i wykonawczej w sprawach budżetowych; c) prawna
Funkcje ekonomiczno-polityczne: a) kontrolno-koordynacyjna - budżet państwa jest narzędziem kontroli koordynacji w zakresie objętym dochodami i wydatkami sektora publicznego; b) kredytowa - określa zdolność kredytowa państwa; c) planowania - warunek istnienia budżetu, budżet to plan; d) administracyjna - zmiana zakresu działań organów państwowych, związana z tym redukcja sil pracujących przez przegrupowanie i reorganizacje urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania.
Zasady budżetowe:
- zupełności - wymaga ujęcia wszystkich dochodów i wydatków
- realności - postuluje maksymalna precyzje w planowaniu dochodów i wydatków
- jedności - głosi, iż wszystkie dochody i wydatki powinny być objęte jednym planem
a) formalna - osiąganą dzięki budowie zbiorczego budżetu państwa obejmującego budżet władz centralnych i budżet władz samorządowych
b) materialna - oznacza ze dochody tworzące fundusz budżetowy maja przeznaczenie ogólne
- specjalizacji - ma charakter złożony
1. dochody i wydatki powinny być obejmowane nie w sumach ogólnych, lecz z dokładnym określeniem źródeł dochodów oraz przeznaczenie wydatków
2. środki budżetowe powinny być wydawane tylko do wysokości ustalonej w budżecie
3. środki budżetowe powinny być wydatkowane w określonym czasie
- operatywności - budżet wymaga opracowania w układzie podmiotowym; - przejrzystości; - jawności; - gospodarności
Dochody publiczne:
- daniny publiczne: - podatki; - cła; - akcyza;
- dochody publiczne z majątku i praw majątkowych: - dywidendy; - sprzedaż majątku państwa; - wysokość stawek czynszowych; - dochody z publicznej działalności zarobkowej;
- pozostałe dochody: - opłaty - będące podatkami, cenami, opłaty administracyjne; - składki na ubezpieczenie społeczne.
Wpływy publiczne: - dochody w emisji pieniądza; - pożyczki publiczne; - kredyty bankowe
Wydatki publiczne to wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i inne związki publiczno-prawne dla zaspokojenia lub inaczej dla realizacji funkcji /zadań/ państwa i innych związków publicznych. Najpoważniejszą częścią wydatków publicznych s wydatki budżetowe.
Funkcja wydatków publicznych: - alokacyjna; - stabilizacyjna; - redystrybucyjna.
Podział wydatków budżetowych według określonego rodzaju wydatków z określona fazą podziału dochodu narodowego: - wydatki rzeczywiste ( nazywane także ostateczne, definitywne, finalne); - wydatki redystrybucyjne (mające najczęściej charakter transferu).
Klasyfikacja wydatków rzeczywistych wg. kryterium rodzajowego: - wydatki osobowe; - wydatki rzeczowe; - wydatki na zakup obiektów majątku ruchomego i nieruchomości; - wydatki na inwestycje budowlane.
Racjonalizacja wydatków publicznych na poziomach: - makroekonomicznym; - mikroekonomicznym.
Racjonalizacja poziomu i struktury wydatków publicznych w rożnych płaszczyznach: przekroju funkcji państwa, działów gospodarki narodowej, rodzaju funduszy alokacyjnych, szczebla rozdysponowania itd. W racjonalizacji makroekonomicznej ważne jest nie tylko ile środków publicznych jest wydatkowanych i na co, istotne jest także jak środki te są wydatkowane (budżet czy fundusze celowe). Struktura wydatkowania środków według szczebla władz publicznych (władze lokalne - lepsze rozpoznanie potrzeb, pośrednie, centralne - większe środki). Płaszczyzna mikroekonomiczna dotyczy podmiotów, które bezpośrednio wykorzystują środki publiczne a wiec jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i jednostki pomocnicze.
Oszczędność wydatków publicznych: + wymiar uniwersalny - obejmuje wszystkie podmioty gospodarujące pieniądzem - czyli maksymalizować efekty (korzyści) przy danych nakładach ( kosztach); + wymiar specyficzny dla wydatkowania publicznego - powstrzymywanie od wydatków na cele oraz zadania gospodarcze oraz społeczne uzasadnione, na które w danej chwili władz publicznych nie stać
wg Natalia Gail - FP koncentrują się na gospodarce finansowej państwa i innych jednostek publicznych zaspokajających potrzeby kolektywne.
wg Teresy Wegowska-Romanowska - FP są zjawiskiem ekonomicznym, związanym z mechanizmem podziału dochodu narodowego poprzez gromadzenie środków i dokonywanych wydatków przez podmioty publiczne.
wg Gaudemet - twierdzi że FP stanowią gałąź prawa publicznego, którego przedmiotem jest badanie norm dotyczących publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami. FP badają takie także w jakiej mierze zasoby te pozwalają państwu na prowadzenie jego polityki.
wg Ruśkowskiego - FP to publiczne zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami oraz normy prawne je regulujące.
wg St. Owsiaka - nauka o FP powinna zajmować się: 1) określenie zakresu zapotrzebowania władz publiczna na środki finansowe; 2) badanie sposobu zaspokojenia popytu władz publicznych na środki finansowe; 3 ) określenie skutków kształtowania popytu poprzez środki publiczne i ich wpływu na przebieg procesów społeczno- gospodarczych; 4) określenie udziału środków publicznych, finansowanie poszczególnych dziedzin, z punktu widzenia długookresowego społ.-gosp. rozwoju kraju; 5) badanie efektywności planowania i wydatkowania pod kątem założonych celów; 6) tworzenie naukowych podstaw decentralizacji środków publicznych.
„Nasza definicja” - Finanse publiczne- dotyczą sposobów gromadzenia środków pieniężnych w oparciu o uwarunkowanie prawne; podział tych środków w oparciu o uwarunkowanie prawne ; wydatkowaniu tych środków w oparciu o uwarunkowania prawne
Alokacyjna funkcja finansów publicznych: 1) Rozdziale czynników produkcji między różne cele; 2) Regulacja alokacji czynników w takich przypadkach w których zawodzą mechanizmy rynkowe: - Pojawienie się monopolu organizacji przemysłowych które utrudniają lub uniemożliwiają swobodny dostęp do rynku innym podmiotom; - Koncentracja czynników w branżach które wykazują spadek kosztów co prowadzi do monopolu naturalnego; - Pojawienie się czynników zew., których w gospodarce rynkowej nie można odjąć od kosztów jej funkcjonowania; - Różnica ryzyka prywatnego i publicznego, zwłaszcza między opcją socjalną a rynkową stopą oprocentowania; 3) Rozdział zasobów, który umożliwiłby podniesienie poziomu ogólnego dobrobytu: - Transfer środków sektora prywatnego na rzecz państwa w postaci podatków.
Funkcje FP:
Dystrybucyjna funkcja FP polega na: 1) Podziale dochodu z pominięciem produkcji i konsumpcji; 2) Uzupełnieniem dochodów warstw uboższych do poziomu zabezpieczenia minimum egzystencji; 3) Podziale majątku- formy minimalnego i realnego obciążenia majątku; 4) Stymulowaniu obowiązkowych i dobrowolnych oszczędności np. składki zus -owskie
Stabilizacyjna FP publicznych polega na: 1) Pełnym wykorzystaniu czynnika produkcji; 2) Ograniczaniu bezrobocia i inflacji (inflacja mniej niż 3% jest korzystna); 3) Regulowaniu wzrostu gospodarczego.
Czynniki określające funkcję FP.: 1) w Polsce i każdym innym kraju występują potrzeby zbiorowe: -bezpieczeństwo; -edukacji; -dobrych stosunków z sąsiadami; 2) Państwo dostarcza nam dobra publiczne:
Dobro publiczne- dobro za które się bezpośrednio nie płaci jednak się korzysta np.: oświata. Państwo dostarcza dobra publiczne z powodu: -korzystali z niej osoby których na to nie stać; -z powodu zasad rynkowych by nie było korzystne; 3) ułomność rynku; 4) efekty mnożnikowe - mnożnik tworzenia pieniądza; 5) niesprawiedliwy podział dochodów; 6) terytorialne zróżnicowanie rozwoju kraju.
Problemy wynikające z pełnionych funkcji przez państwo: 1) Dokonywanie przez państwo i władze samorządowe alokacji zasobów w celu tworzenia dóbr publicznych i dóbr społecznych ogranicza swobodę dysponowania dochodami przez osoby prywatne; innymi słowy, o przeznaczeniu części dochodów osiągniętych przez obywateli decydują władze publiczne, zmuszając obywateli do konsumpcji, części produktu krajowego; 2) Preferencje reprezentowane już nawet nie przez poszczególne osoby, lecz przez grupy społeczne (wiekowe, zawodowe, terytorialne itp.) mogą zdecydowanie różnić się od preferencji reprezentowanych przez władze publiczne.
Podmiot zainteresowania teorii wyboru publicznego: - demokratyczny system podejmowania decyzji w kwestiach publicznych; - funkcjonowania mechanizmów politycznych; - zachowania się pojedynczego obywatela, grup społecznych; - ich rola w podejmowaniu decyzji publicznych.
Teoria wyboru publicznego musi uwzględniać warunki ustrojowe oraz czynniki polityczne: -system władz publicznych (państwowych, samorządowych); - kompetencje poszczególnych organów władz publicznych w kwestiach finansowych, a zwłaszcza budżetowych; - ordynacja wyborcza; - system partii politycznych i organizacji społecznych, zawodowych itp. Niektóre z tych kwestii, ze względu na ich rangę, są rozstrzygane w ustawie zasadniczej(konstytucji).
Istnieją dwie zasadnicze różnice między funkcjonowanie mechanizmu rynkowego a funkcjonowaniem mechanizmu politycznego, jako dwóch sposobów alokacji dóbr - odpowiednio - prywatnych i publicznych: 1) Mechanizm rynkowy funkcjonuje w oparciu o bardziej zobiektywizowane, konkretne i mierzalne cele, podczas gdy mechanizm polityczne nie zapewnia obiektywnie celów publicznych i społecznych; 2) Mechanizm rynkowy funkcjonuje tym lepiej dla konsumenta i społeczeństwa, im większa konkurencja; tymczasem to w przypadku mechanizmu politycznego nadmierna konkurencja tzn.: nadmierna ilość partii politycznych biorących udział w wyborach, może doprowadzić do tak dużej polaryzacji sił politycznych we władzach przedstawicielskich, że nie będą one w stanie podejmować decyzji w sprawach publicznych.
1