OBSERWACJA UCZESTNICZĄCA
Obserwacja w potocznym znaczeniu stosowana jest niemal stale w życiu codziennym. Stanowi nieodłączny atrybut np. w pracy zawodowej każdego nauczyciela i wychowawcy. Obserwacja taka polega na spostrzeganiu faktów, zjawisk czy zdarzeń bez podporządkowania ich ściśle określonym celom poznawczym. Definicja naukowej obserwacji różni się
od potocznej. Mianowicie obserwację jako metodę badań naukowych, rozumie się jako obserwację, która wymaga:
koncentracji uwagi na zachowaniach (reakcjach) ważnych z naukowego punktu widzenia, czyli podporządkowanej jakiemuś z góry ustalonemu celowi poznawczemu;
rejestrowania danych obserwacyjnych w sposób możliwie adekwatny do istniejącego obiektywnie stanu rzeczy;
interpretacji zarejestrowanych w ten sposób danych w świetle posiadanej wiedzy, znanych teorii i własnych doświadczeń;
sprawdzenia i kontroli pod względem trafności i rzetelności.
Taka obserwacja jest zawsze celowym i planowym spostrzeganiem jakiegoś faktu, zjawisko czy zdarzenie w sposób systematyczny, a niekiedy także okazjonalny i z zastosowaniem różnych środków technicznych.
Obserwację naukową można podzielić wg kryteriów t. j.:
- typ kontaktów z obserwowanymi;
- stopień strukturalizowania obserwacji;
- stopień jawności obserwacji;
- czas prowadzonej obserwacji;
- zakres treściowy obserwacji;
- liczba obserwowanych osób;
- warunki obserwacji.
Obserwacja jest jedną z głównych metod badawczych i tak na przykład pojęcie obserwacji A. Kamiński definiuje w sposób następujący "Jest czynnością jednostronną, angażuje tylko badającego, którym powoduje dążenie do celowego, planowego, systematycznego
i krytycznego spostrzegania określonych zachowań, przedmiotów itp.".
T. Pilch pisze natomiast, iż "Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą
na gromadzeniu danych drogą spostrzeżeń.". Jest metodą zbierania danych, w której badacz staje się członkiem grupy, którą chce badać. Obserwacja jest bardzo wszechstronną metodą gromadzenia materiałów, dostarcza badaczowi najbardziej prawdziwej wiedzy
o obserwowanej grupie. Rola obserwatora uczestniczącego polega na uczestniczeniu świadomym i systematycznym (na tyle ile jest to możliwe) w życiu codziennym
i w poszczególnych sytuacjach będących udziałem grupy. Obserwator uczestniczący przejmuje perspektywę badanych osób na daną sytuację poznaje zwyczaje, nawyki, język członków grupy. Uczestniczenie bezpośrednie w życiu obserwowanych osób pozwala także na dokładne poznanie sposób spędzania czasu wolnego oraz innych aspektów
ich codziennego życia. Badacz może w każdej sytuacji pojawić się w roli obserwatora w pełni uczestniczącego lub uczestnika jako obserwatora.
Wyróżniamy dwa rodzaje obserwacji:
Obserwacja niejawna, w której obserwator jest w pełni uczestniczący, nie ujawniony, całkowicie ukryty. Polega ona na tym, że osoby badane nie znają celu badań, badacz nie ujawnia swojej prawdziwej tożsamości oraz celu w jakim przybył lecz staje się członkiem grupy. Wchodzi w interakcje z badanymi osobami w taki sposób jak to jest możliwe
i w tych sytuacjach życiowych, które są dla niego interesujące i dostępne. Pełne uczestnictwo jest uzasadnione wtedy, kiedy dzięki temu można poznać grupę do której dostęp jest utrudniony (kiedy wiadomo, że nie uzyska się zgody na badania) lub grupę, która nie ujawnia osobom z zewnątrz swoich aspektów życia. Badacz jest wtedy traktowany jako inny członek grupy. Uczestnictwo to może znacząco wpływać na grupę, gdyż poglądy czy zachowania badacza mogą w późniejszym czasie mieć wpływ na to co się wydarzy w grupie, często jest krytykowane z powodów metodologicznych i etycznych ze względu na to, że badani są w pewnym stopniu oszukiwani, gdyż traktują badacza jako członka grupy nie wiedząc kim jest rzeczywiście. Badania takie naruszają prywatność
i mogą być krzywdzące dla badanych osób. Badacz musi się tak kontrolować aby nie odkryć swojego prawdziwego ja, często pojawiają się kłopoty z zagraniem przyjętej roli. Badacze maja często kłopoty z podejmowaniem decyzji, co należy obserwować, muszą dbać o to aby nie zadawać pytań, które mogłyby wywołać podejrzenia u badanych. Kolejna trudność wiąże się choćby z powodem braku możliwości robienia notatek ze względu na zagrożenie utożsamienia się z grupą.
Obserwacja jawna, w której badacz przyjmuje rolę uczestnika jako obserwatora. Badacz informuje grupę o prowadzonych badaniach, nie ukrywa przed grupą w jakim celu przybył. Stara się stać aktywnym członkiem grupy, angażując się tym samym w jej życie przez dłuższy czas, badacz nawiązuje bliskie stosunki z badanymi. W tym przypadku jednak badacz może napotkać trudności z akceptacją osób badanych, mogą występować osoby wrogo nastawione wobec badacza, gdyż jest on tylko obserwatorem co może wywołać u niektórych negatywne podejście i zmianę swojego zachowania. Nie zawsze jednak można ujawnić osobom obserwowanym cel badań we wszystkich jego szczegółach, ponieważ mogłoby to upozorować lub wręcz zafałszować zachowania osób obserwowanych.
Różne sytuacje wymagają od obserwatora wchodzenia w różne role. Nie ma wytycznych
dla tego wyboru - trzeba po prostu polegać na tym jak się rozumie dana sytuację i jak ją ocenia. Należy kierować się względami metodologicznymi oraz etycznymi, ponieważ poglądy czy wierzenia osób, które zamierzamy badać często są sprzeczne z naszymi. W procesie obserwacji ważne jest aby sporządzać dokładne notatki po każdym dniu obserwacji lub
na bieżąco jeżeli jest to obserwacja jawna, należy obserwować nie tylko ludzi, lecz wszytko
co ich otacza, z czym maja styczność, jak się wyrażają, co lubią a czego nie. Istotny jest także wiek badanych oraz ich status społeczny.
Podstawową zaletą obserwacji jest jej bezpośredniość, gdyż pozwala badaczom
na studiowanie zachowań w trakcie ich trwania, badacz nie musi pytać ludzi o ich zachowania ponieważ je widzi i obserwuje. Pozwala to badaczowi na zbieranie danych bezpośrednich, dane zbierane za pomocą obserwacji opiniują obserwowane zjawisko tak, jak przebiega ono
w warunkach naturalnych. Dzięki obserwacji badacze mogą określać trafność przekazów słownych przez porównywanie ich z rzeczywistym zachowaniem, badacz może również obserwować wpływ środowiska na badane osoby co ułatwia późniejszą analizę.
Istotnym problemem obserwacji jest sposób gromadzenia materiałów. Od sprawności narzędzi zależy wartość obserwacji. Pełnią one także dwojaką funkcję: po pierwsze służą do gromadzenia spostrzeżeń, a po drugie są czynnikiem kontrolującym prawidłowość prowadzonej obserwacji. Ogólnie i nieprecyzyjnie można podzielić techniki gromadzenia materiałów na niestandaryzowane i standaryzowane. Do materiałów niestandaryzowanych można zaliczyć notatki, opisy, rejestrację dźwiękową lub fotograficzną. Cechują się tym, ze gromadzą materiał bez wyróżnienia poszczególnych zagadnień i aspektów i bez umiejscowienia czasowego. Tym samym sposób ten nie daje gwarancji pełnego gromadzenia materiałów, a także możliwości weryfikowania prawidłowości prowadzenia spostrzeżeń. Do technik standaryzowanych można zaliczyć: arkusz obserwacyjny (wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja;
w odpowiednich rubrykach, pod określonym zagadnieniem notuje się wszystkie spostrzeżenia, fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem), dzienniki obserwacji (codziennie, przez miesiąc zapisuje się szczegółowe ustalenia płynące
z obserwacji), karty obserwacji (indywidualne lub tematyczne).
Obserwacja obojętnie na rodzaj jest wartościowa jedynie wtedy, gdy spełnia stawiane
jej wymagania metodologiczne. Można je ograniczyć jedynie do kilku podstawowych warunków, jakimi są: planowość, selektywność, celowość, obiektywność i dokładność obserwacji. Wyżej wymienione warunki niejako charakteryzują poprawną metodologicznie obserwację.
BIBLIOGRAFIA:
Babby E.: Badania społeczne w praktyce, PWN, Warszawa 2003
Frankfurt-Nachmias Ch., Nachmias D.: Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk, Poznań 2001
Kamiński A.: Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] Metodologia pedagogiki społecznej, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974
Łobocki M.: Metody i techniki badań pedagogicznych, Impuls, Warszawa 2006
Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2010
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2006, s. 47 - 49
A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej; W: Metodologia pedagogiki społecznej, R. Wroczyński, T. Pilch, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 56
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2010, s. 86 - 88
Frankfurt-Nachmias, Ch., NachmiasD., Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań 2001, s. 300
Frankfurt-Nachmias, Ch., NachmiasD., Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań 2001, s. 300
E.Babby, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s. 312-313
Frankfurt-Nachmias, Ch., NachmiasD., Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań 2001, s..300-304
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2006, s. 52
E.Babby, Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, s..314
Frankfurt-Nachmias, Ch., NachmiasD., Metody badawcze w naukach społecznych. Poznań 2001, s. 223-224
T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2010, s. 89 - 91
M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2006, s. 53
6