Metody obserwacji

l. Obserwacja jako sposób gromadzenia danych

   Terminem obserwacja określa się najrozmaitsze, po części całkowicie różne sposoby uzyskiwania danych. Należy do nich zarówno obserwacja uczestnicząca, taka jaką posługuje się etnologia, antropologia społeczna i kulturowa, przede wszystkim w studiach nad stosunkowo nieskomplikowanymi pierwotnymi systemami społeczno-kulturowymi, jak i nieuczestnicząca obserwacja zachowań grupowych w warunkach kontrolowanych. Jakkolwiek metody te różnią się w szczegółach — obserwacja zawsze dotyczy konkretnych zachowań, działań i interakcji symbolicznych w (prostych lub złożonych) sytuacjach społecznych bez względu na to, czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla celów eksperymentalnych czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.

   Działanie i zachowanie społeczne, tak indywidualne, jak zbiorowe, występuje zawsze w kontekście społecznie zdefiniowanych sytuacji. Warunkuje je zarówno sama sytuacja, jak jej subiektywna interpretacja oraz intencje osób działających. Przedmiotem obserwacji jest więc zawsze zachowanie, które ma określony sens subiektywny, a zarazem obiektywne znaczenie społeczne. Toteż obserwacja wymaga rozumienia bądź trafnej interpretacji subiektywnego sensu oraz społecznego znaczenia określonego działania czy zachowania. Bez takiego rozumienia obserwacja jest jałowa, a z punktu widzenia nauk społecznych bezprzedmiotowa. Trudność zobiektywizowania subiektywnego z konieczności rozumienia sensu (nadanie mu charakteru intersubiektywnego) jest zarazem największym problemem naukowych metod obserwacji.

   Subiektywny sens obserwowalnego zachowania, tzn. to, co osoba działająca chce poprzez nie osiągnąć lub wyrazić bądź dlaczego się na nie decyduje, dostępny jest obserwatorowi w najlepszym razie — tak samo jak subiektywna interpretacja sytuacji przez osobę działającą — tylko pośrednio (np. dzięki wyjaśnieniom osoby działającej). Jeżeli jednak osoba działająca zachowuje się stosownie do specyficznie sytuacyjnych, zinstytucjonalizowanych oczekiwań społecznych, tzn. zgodnie z nakazami roli, to sens jej zachowania można interpretować zgodnie ze znaczeniem powszechnie przyjętym w danym środowisku. Widząc studentów, którzy w powszedni dzień o godzinie 10.00 rano wchodzą do sali wykładowej, siadają i następnie przez godzinę słuchają osoby stojącej przy tablicy, obserwator nie musi nikogo o nic pytać, aby uznać, że sytuację interpretują oni jako „wykład" i dostosowują się do związanych z nią oczekiwań społecznych. Jak widać jednak chociażby na tym prostym przykładzie, obiektywnego społecznego znaczenia obserwowalnego zachowania nie można wyprowadzić bezpośrednio z tego, co się widzi. Przysłowiowy człowiek z Marsa nie wiedziałby bowiem ani co to jest semestr, ani co to jest powszedni dzień, ani co to są studenci, ani dlaczego słuchają oni wykładowcy itd.; przebiegu obserwowanych wydarzeń albo by nie zrozumiał, albo zinterpretowałby je zgodnie z własną wiedzą i wyobrażeniami.

   Rozumienie subiektywnego sensu obserwowanego zachowania oraz jego obiektywnego znaczenia społecznego jest, jak widać, nieodzowną przesłanką naukowej obiektywności obserwacji. Szczególne znaczenie ma przy tym rozumienie języka obowiązującego w danym systemie społeczno-kulturowym. Obserwator, któremu brak umiejętności rozumienia motywów i intencji obserwowanych osób, mimo woli przypisuje swym obserwacjom sens zaczerpnięty z własnego, być może całkiem odmiennego, społeczno-kulturowego systemu odniesienia.

   Trafności i rzetelności danych uzyskanych w drodze obserwacji zagraża nie odwoływanie się do kontekstu sensu i znaczenia właściwego obserwowanemu systemowi społeczno-kulturowemu, lecz przeciwnie — przypisywanie mu sensu zgodnego z własnymi doświadczeniami obserwatora. Miarą umiejętności rozumienia jest zdolność obserwatora antycypowania zachowań ludzi w obserwowanej sytuacji, a więc działania w taki sam sposób, jak działają członkowie obserwowanego systemu społeczno-kulturowego znający zinstytucjonalizowane oczekiwania społeczne. Spełnienie tego warunku wstępnego jest tym łatwiejsze, im bardziej obserwowany system społeczno-kulturowy podobny jest do tego, który ukształtował świadomość obserwatora¹.

   Relatywizacja własnej, uznawanej za oczywistą „świadomości kulturowej" i przyjęcie sposobu rozumienia specyficznego dla obserwowanego systemu społecznego potrzebne są nie tylko przy obserwacji społeczeństw obcych, do pewnego stopnia egzotycznych. Również w obrębie własnego systemu społecznego przy badaniu członków innych warstw społecznych niż ta, w której wychował się obserwator, konieczne jest zdystansowanie się od przyswojonego i przyjęcie specyficznego dla tej grupy rozumienia sensu. Szczególnie jaskrawym przypadkiem są tu badania grup marginesu społecznego — gangów młodzieżowych z warstw niższych lub nieformalnych grup w zakładach karnych. Wymaga to od obserwatora świadomej refleksji, zdystansowania się od własnego sposobu myślenia. Nie wystarczy zatem zdać się na „socjalizujące" działanie systemu społeczno-kulturowego, który ma być przedmiotem obserwacji, w nadziei, że w końcu wyda się on „oczywisty". Techniki czy reguły zapewniające takie „wnikanie w sens" obserwowanych wydarzeń z trudem poddają się standaryzacji. Ogólnie można powiedzieć, że interpretacja sensu obserwowanego zachowania w przypadku idealnym powinna opierać się na precyzyjnym modelu teoretycznym odnośnego systemu społeczno-kulturowego.

   Obserwację i wnikanie w sens tego, co się obserwuje, można wyodrębniać tylko teoretycznie. W praktyce badawczej procesy te najczęściej nakładają się na siebie. Z jednej bowiem strony identyfikacja obserwowanych zachowań społecznych wymaga uwzględnienia ich sensu i znaczenia, z drugiej zaś — dające się obserwować zachowania dostarczają wskazówek pozwalających odkrywać ów  sens i znaczenie. Dające się obserwować formy zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych mogą więc być wskaźnikami nie poddających się bezpośredniej obserwacji aspektów systemu spoleczno-kulturowego. Zinstytucjonalizowane wartości, społecznie uzgodnione definicje sytuacji, normy, nakazy ról i indywidualne postawy pojęciowo wykraczają poza zewnętrzne formy warunkowanych przez nie zachowań, toteż wnioskować o nich możemy jedynie na podstawie obserwowanego zachowania. Dlatego trafność odczytania sensu i znaczenia obserwowanych zachowań wymaga ciągłej weryfikacji.

   Obserwacja w dziedzinie socjologii musi opierać się na ogólnym modelu zachowania społecznego ujmującym wymiary i determinanty tego zachowania na tyle jednoznacznie, by mogły pełnić rolę kategorii porządkujących obserwację. Bez takiego modelu teoretycznego obserwacja sekwencji działań i zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych będzie chaotyczna, ba, nawet jej systematyczny opis okaże się niemożliwy. Rzadko jednak ma się do dyspozycji empirycznie zweryfikowaną teorię, która pozwala w pełni zrozumieć i wyjaśnić określone sposoby zachowań. Zdobywanie danych za pomocą obserwacji dużo częściej odbywa się w warunkach, gdy teoria jest jeszcze „niedojrzała", pojęcia prowizoryczne i mało precyzyjne, a twierdzenią o uwarunkowaniach różnych form zachowań mają raczej hipotetyczny niż empirycznie potwierdzony charakter.

   Metoda obserwacji, jaką należy w konkretnym przypadku zastosować, zależy od zamierzeń badawczych. Zamierzenia te mogą być trojakie:

   1. Celem może być wyłącznie opis występujących w określonym systemie społeczno-kulturowym zachowań i form interakcji społecznych bez próby formułowania uogólnień teoretycznych.

   2. Badanie może służyć analizie zależności empirycznych między określonymi sekwencjami zachowań a warunkami sytuacyjnymi.

   3. Ambicją badaczy może być nie tylko opis zachowań w określonym systemie społeczno-kulturowym, lecz także ich teoretyczne wyjaśnienie przez ukazanie przesłanek oraz obiektywnych następstw tychże zachowań.

   Zamierzenia sformułowane w punkcie trzecim wymagają empirycznie udowodnionej teorii, natomiast wymienione w punkcie drugim służą konstruowaniu takiej teorii. Pierwszy rodzaj zamierzeń, właściwy badaniom opisowym czy eksploracyjnym, jest często etapem wstępnym, służącym budowie pojęć i hipotez.

   Posługiwanie się metodą obserwacji, oprócz omawianych problemów teoretycznych, wymaga także decyzji o charakterze metodyczno-technicznym. Od możliwości w tym zakresie oraz od celów badania zależy wybór metod obserwacji. Metody obserwacji mogą różnić się między sobą pod następującymi względami:

   l. Obserwacja systematyczna yersus niesystematyczna. Stosunkowo niesystematyczne metody obserwacji mają miejsce tylko w przypadku mało usystematyzowanych kategorii obserwacji i dotyczą najczęściej zachowań w sytuacjach o bliżej nie określonej specyfice w ramach badanego systemu społeczno-kulturowego. Systematyczne metody obserwacji stosowane są wówczas, gdy kategorie obserwacji są strukturalnie uporządkowane, i dotyczą tylko określonych sekwencji zachowań w dokładnie zdefiniowanych sytuacjach społecznych. Stopień usystematyzowania obserwacji zależy od: (l) rodzaju pytań badawczych, (2) zróżnicowania modelu teoretycznego i stanowiącej element tego modelu (3) zweryfikowanej już empirycznie wiedzy o systemie społeczno-kulturowym, który ma być przedmiotem badania.

   2. Obserwacja w «naturalnych» sytuacjach społecznych versus obserwacja w «sztucznie» stworzonych sytuacjach eksperymentalnych. Czy mające być przedmiotem badania sekwencje zachowań powinny być obserwowane w sytuacjach niejako „naturalnych" czy w standaryzowanych sytuacjach o charakterze eksperymentalnym, zależy m. in. od techniczno-praktycznych możliwości stworzenia takich kontrolowanych sytuacji, w których zachowania te mogłyby być obserwowane. Poza badaniem małych grup możliwości te są niewielkie. Eksperymentalne stworzenie odpowiedniej sytuacji wymaga ponadto większego zasobu wiedzy teoretycznej niż obserwacja terenowa.

   3. Obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca. Czy obserwator ma sam uczestniczyć w sytuacji, której elementy obserwuje, czy nie uczestnicząc ma ją obserwować poniekąd „z zewnątrz", zależy m. in. od praktycznych możliwości znalezienia się w sytuacji, o którą chodzi, a ponadto także od wiedzy teoretycznej o badanej społeczności.

   Niżej problemy te omówimy bardziej wyczerpująco. Przedtem jednak winniśmy jeszcze podkreślenie, że obserwacja może być kojarzona z innymi technikami uzyskiwania danych. Przede wszystkim łączy się ją często z wywiadem socjologicznym, i to zarówno w badaniach eksperymentalnych małych grup, jak — aby wymienić drugą skrajność — w badaniach terenowych z dziedziny antropologii kulturowej. Przedmiotem obserwacji, także nie łączącej się z wywiadem socjologicznym, są, rzecz jasna, przede wszystkim zachowania werbalne, sposoby ekspresji i interakcje słowne osób obserwowanych.

    
Zadanie 

   Proszę poszukać wespół z którymś z kolegów prostej sytuacji społecznej, w której zachodzi parę różnych, stale powtarzających się interakcji. Postarajcie się niezależnie od siebie w ściśle określonym przedziale czasu zaobserwować „wszystko", co wyda wam się społecznie istotne. Sporządźcie, również niezależnie od siebie, krótki raport z opisem tego, co „typowe" dla zaobserwowanych zachowań. Przeanalizujcie teraz wspólnie oba raporty wychwytując w nich te elementy wiedzy o obserwowanych sytuacjach, których nie mogliście zaczerpnąć z bezpośrednio obserwowanych wydarzeń, lecz których wcześniejsza znajomość była wam potrzebna, aby móc prawidłowo opisać obserwowane zachowanie społeczne. 

Rozdział piąty

Wywiad socjologiczny 

l. Wywiad socjologiczny jako metoda zbierania danych

   Metodą wywiadu zbiera się dane jednostkowe, aby następnie uzyskać z nich dane zagregowane. Znaczy to, że pytania zadaje się wprawdzie pojedynczym osobom, ale badacza interesują cechy zbiorcze klas, grup bądź typów ludzkich. Celem jest przy tym nie tylko opis, lecz także ujawnienie lub sprawdzenie występowania określonych relacji.

   Za pomocą ankiety można uzyskiwać informacje o stanach nie tylko subiektywnych, ale także obiektywnych. W związku z tym wyróżnia się pytania o fakty i pytania o opinie. Pytania o fakty odnoszą się do faktów sprawdzalnych dotyczących albo samego respondenta (takich, jak jego wiek, stan majątkowy, częstość bywania w kinie itp.), albo znanych mu osób czy grup (zawód, ojca, liczba rodzin zamieszkujących w jednym domu itp.). Pytania o opinie mają na celu poznanie subiektywnych nastawień respondenta. Należą do nich pytania o poglądy i oceny faktów obiektywnych, o postawy, życzenia, uczucia, motywy i normy indywidualnych zachowań. Granica między pytaniami o fakty a pytaniami o opinie jest przy tym dość płynna. Deklaracje dotyczące zachowań przyszłych odnoszą się w pewnym stopniu do faktów obiektywnych (np. w jakiej miejscowości zamierza się spędzić przyszły urlop lub na którą partię zamierza się głosować), ale często wyrażają także opinie, życzenia czy nadzieje. Odpowiedzi na niektóre pytania, mogą informować zarówno o faktach, jak o poglądach; np. odpowiedzi na pytanie, czy próbne eksplozje bomb jądrowych powodują szkodliwe skutki dla zdrowia ludzi, jeśli są to odpowiedzi naukowców bądź osób dysponujących informacjami naukowymi, mogą informować o faktach, natomiast większość pytanych będzie wyrażać w nich tylko swoje poglądy.

   Wywiad socjologiczny jest bodaj najczęściej stosowaną w socjologii metodą badawczą. Umożliwia on zwłaszcza uzyskanie subiektywnych wypowiedzi o faktach, często jednak stosowany jest również zamiast czasochłonnych, kosztownych lub ze względów praktyczno-technicznych zawodnych metod bezpośredniego gromadzenia danych. Przy braku jakichkolwiek innych realnych możliwości — rozwiązanie tego rodzaju trzeba uznać za usprawiedliwione. Na przykład poznanie cech agregatywnych wielotysięcznej czy nawet wielomilionowej zbiorowości możliwe jest, na dobrą sprawę, tylko metodą ankiety przeprowadzonej na próbie tej zbiorowości. To samo dotyczy sytuacji przyszłych lub sytuacji, których przebieg jest niedostępny obserwacji (np. zachowań o charakterze intymnym, zachowań lekarzy względem pacjentów, wydarzeń w grupach osób z kręgów władzy). Natomiast nie należy uciekać się do wywiadu wówczas, gdy można posłużyć się obserwacją lub inną metodą bezpośrednią, ponieważ niewiedza, pomyłki, luki pamięci i kłamliwość respondentów podważa wartość ich wypowiedzi jako wskaźników faktów obiektywnych. W pewnych jednak przypadkach praktyczne zalety wywiadu socjologicznego usuwają w cień jego słabości jako metody ustalania faktów.

  Terminem „wywiad socjologiczny" określa się metody znacznie różniące się w szczegółach. Można je klasyfikować przyjmując cztery kryteria podziału:

  l. Według stopnia standaryzacji wyróżnić można wywiad swobodny, wywiad pogłębiony i wywiad prowadzony według standaryzowanego kwestionariusza. Wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy : pomaga w sprecyzowaniu problemu, uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna rozmowa respondenta z osobą prowadzącą wywiad na zadany temat, przy czym rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania, prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu itd. Wywiad pognębiony ma za podstawę ustalony schemat wątków tematycznych, ale same pytania nie są standaryzowane; o kolejności i sposobie formułowania pytań decyduje osoba prowadząca wywiad, która może stawiać także pytania dodatkowe. Wywiady pogłębione prowadzi się przede wszystkim z osobami o szczególnych cechach lub kwalifikacjach w fazie przygotowawczej badań, które mają być prowadzone metodami ściśle standaryzowanymi. W rozdziale niniejszym zajmiemy się przede wszystkim wywiadem standaryzowanym prowadzonym na podstawie kwestionariusza, który przesądza sformułowanie i kolejność pytań. Znacznie ogranicza on swobodę respondenta, zmusza do wypowiadania się tylko na ściśle określone tematy, ale za to gwarantuje dokładność i porównywalność odpowiedzi oraz policzalność wyników, a jako metoda wyróżnia się rzetelnością.

  2. Respondenci mogą udzielać odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W przypadku odpowiedzi ustnych osoba prowadząca wywiad stawia pytania i notuje odpowiedzi. W przypadku odpowiedzi pisemnych (także ankiet pocztowych) respondent sam wypełnia kwestionariusz. Kwestionariusz musi być odpowiednio zbudowany, tzn. musi zawierać wyraźne wskazówki co do sposobu jego wypełniania oraz wstęp tłumaczący respondentowi, dlaczego ważne jest, aby wypełnił go w całości. Samodzielne wypełnianie ankiety przez respondenta jest metodą znacznie mniej kosztowną i pozwalającą uniknąć błędów ankieterskich, ale za to liczba zwrotów (procent respondentów zwracających wypełniony kwestionariusz) jest zawsze mniejsza niż liczba wywiadów uzyskanych bezpośrednio przez ankietera. Można także wątpić, czy odpowiedzi pisemne są bardziej wiarygodne niż odpowiedzi ustne udzielane ankieterowi, trudno zwłaszcza mieć pewność, czy respondent rzeczywiście sam wypełnił kwestionariusz.

  3. Wywiady mogą być prowadzone z pojedynczymi osobami lub z grupami osób. Przy wywiadach grupowych pisemnych razem zebrani członkowie grupy równocześnie wypełniają swoje kwestionariusze;

sposób ten stosowany jest niekiedy ze względu na oszczędność czasu. Przy wywiadach grupowych ustnych pytania kierowane są do całej grupy. Podobna pod pewnymi względami jest metoda dyskusji grupowej², kiedy to grupa dyskutuje na zadany temat w obecności osoby, która kieruje dyskusją przez zadawanie odpowiednich pytań dodatkowych. Dyskusja grupowa służy nie tyle gromadzeniu danych indywidualnych, ile wytypowaniu myśli przewodnich przyszłych wywiadów jednostkowych lub badaniu procesów grupowych, takich jak powstawanie opinii grupowej, wpływ grupy na wyrażanie opinii przez jednostki itp.

  4, Wreszcie można wymienić wywiady jednorazowe, ukazujące obraz badanych zjawisk w danym momencie, i wywiady panelowe ukazujące zmiany dokonujące się w ciągu pewnego czasu. Metoda panelowa omówiona jest w rozdziale siódmym.

   Proces wywiadu socjologicznego dzieli się na kilka etapów, które mogą różnić się między sobą w szczegółach, zależnie od przedmiotu badania, ale ogólnie biorąc są zawsze takie same. Idealny model badań realizowanych metodą wywiadu socjologicznego składa się z następujących etapów.

   1. Formułowanie pytań. Pytania muszą być sformułowane jasno

i jednoznacznie. Nie można zaprojektować kwestionariusza do badania, powiedzmy, „problemu edukacji", jeśli nie określimy jednoznacznie, co rozumiemy przez „problem edukacji".

   2. Rozłożenie zjawiska, które ma być przedmiotem badania, na poszczególne wymiary (zmienne). Jeżeli badanie ma dotyczyć, powiedzmy, metod stosowanych przez rodziców w wychowaniu dzieci, to najpierw trzeba określić owe wymiary, czyli cechy różnicujące postępowanie wychowawcze, a więc np.: wychowanie reaktywne versus wychowanie według z góry przyjętych założeń, wychowanie autorytarne versus demokratyczne, wychowanie przez argumentację versus przez sankcje, uczenie dzieci samodzielności versus posłuszeństwa. .. itd. Zmienne te będą charakteryzować rodziców jako wychowawców. Z różnych wymiarów można także zbudować jeden (wielowymiarowy) układ współrzędnych, „wielowymiarową przestrzeń" badanego zjawiska. Każdemu wychowawcy przypadnie określone miejsce w tym układzie, które trzeba ustalić w toku wywiadu.

   3. Określenie zmiennych niezależnych. We wszystkich na ogół badaniach poza opisem badanego zjawiska (jak często stosowane są określone techniki wychowawcze, jak korelują one między sobą) chodzi także o uzyskanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego?", tzn. ujawnienie jego determinantów (zmiennych niezależnych). Etap trzeci polega więc na znalezieniu i zdefiniowaniu zmiennych niezależnych. W użytym tu przykładzie może to być pochodzenie społeczne, wiek i płeć wychowawcy, jego cechy osobowościowe, takie jak autorytaryzm itp. Chodzi o to, aby ustalić, jakie wartości przyjmują owe zmienne niezależne w przypadku respondenta i jakie „miejsce" wyznaczają mu one we wspomnianym układzie współrzędnych. Należy tu pamiętać o bardzo ważnej zasadzie: ustalić będzie można tylko to, co zostało uwzględnione w założeniach teoretycznych poczynionych na etapie 2 i 3, choć pytania otwarte (patrz niżej) pozwalają niekiedy w trakcie wywiadu odkrywać nie przewidziane wcześniej istotne cechy czy zmienne niezależne.

  4. Zbieranie informacji dodatkowych przy użyciu technik eksploracyjnych. W wielu przypadkach wiedza, jaką badacz dysponuje w momencie rozpoczynania badań, oraz istniejące teorie okazują się niewystarczające dla uzyskania zadowalających wyników etapu 2 i 3. Trzeba wówczas zbierać informacje dodatkowe. W tym celu można posłużyć się niektórymi z wyżej wymienionych technik (wywiadem swobodnym i pogłębionym, dyskusją grupową), ale także obserwacją lub analizą treści.

  5. Sporządzenie kwestionariusza. Zmienne określone na etapie 2 i 3 trzeba zoperacjonalizować, tzn. przełożyć na język pytań, a następnie sporządzić z nich kwestionariusz.

  6. Przygotowanie próby badawczej.

  7. Przeprowadzenie wywiadu.

  8. Sortowanie i opracowanie wyników wywiadu. Niżej omówimy metodykę etapu 5, najbardziej istotnego dla wywiadu prowadzonego na podstawie standaryzowanego kwestionariusza. Etapy 6 i 8 omawiamy w innych miejscach (rozdział trzeci i dziesiąty). Przeprowadzanie wywiadu (etap 7) wiąże się po części z kwestiami organizacyjnymi, jak wybór ankieterów, przygotowanie ich do pracy i opieka nad nimi, na których omówienie brak tu miejsca ², Natomiast związaną z etapem 7 problematyką wywiadu jako sytuacji społecznej zajmiemy się jeszcze w mniejszym rozdziale.

  ² Patrz bardzo cenne instrukcje E. Noelle w Umfragen in der Massengesellschaff, Hamburg 1963, rozdz. 4. 
 

Rozdział szósty

Socjometria

l. Zastosowanie metody socjometrycznej

  Metoda socjometryczna służy do badania określonych aspektów struktury stosunków społecznych w grupie. Zapoczątkował ją w 1934 r. Jacob L. Moreno³, a następnie doskonaliło wielu innych badaczy. W poniższym omówieniu pominiemy uboczny cel terapeutyczny, jaki metodzie tej przypisywał Moreno i kilku jego kontynuatorów.

  Stosunki między członkami pewnych grup społecznych, np. między robotnikami zatrudnionymi w zakładach przemysłowych, mają przynajmniej częściowo charakter formalny. Nie wszystkie jednak stosunki wewnątrz grup formalnych wynikają z obowiązujących przepisów i zasad organizacyjnych, niektóre z nich kształtują, się spontanicznie i dobrowolnie. Ten drugi rodzaj stosunków właściwy jest różnym grupom nie mającym wyraźnej struktury formalnej — czy to powstającym całkiem spontanicznie, jak dziecięce grupy zabawowe, czy powoływanym wprawdzie na zasadach formalnych, ale nie ustrukturowanym wewnętrznie według jakichś z góry przyjętych założeń, jak klasy szkolne. Tymi spontanicznie i dobrowolnie kształtującymi się stosunkami społecznymi w grupach zajmuje się socjometria. Próbuje ona uchwycić je posługując się testem socjometrycznym. Test socjometryczny można stosować wówczas, gdy członkowie grupy znają się wzajemnie, toteż stosuje się go przeważnie w grupach względnie małych.

  Test socjometryczny służy rozpoznawaniu następujących typów stosunków:

   1. Stosunki sympatii i antypatii. Najczęściej ustala się je pytając, którego lub których członków grupy respondent najbardziej (lub najmniej) lubi.

   2. Subiektywne preferencje w sferze interakcji. Chodzi o to, kto z kim najchętniej (lub najmniej chętnie) wchodzi w określonego rodzaju kontakty, np. u kogo najchętniej zasięga rady, kogo najchętniej gościłby w domu, obok kogo chciałby stać przy taśmie itd. Przyjmuje się, że między owymi subiektywnymi preferencjami a nastawieniem emocjonalnym (sympatią i antypatią) istnieje związek, w każdym konkretnym przypadku wymaga on jednak uzasadnienia teoretycznego. Sprawą niezmiernie istotną jest okoliczność, do której odwołuje się pytanie mające ujawnić subiektywne preferencje w sferze interakcji. Zahacza ona o problem trafności testu socjometrycznego. Czy np. pytanie: „Z kim chciałbyś siedzieć w jednej ławce?" pozwoli poznać strukturę sympatii — antypatii w klasie ? Chyba nie. Wiadomo bowiem, że w tym przypadku gra rolę nie tylko sympatia i antypatia, lecz także wzgląd na to, czy sąsiedztwo będzie korzystne, czy będzie można liczyć na pomoc tej drugiej osoby w czasie lekcji. Należy więc przypuszczać, że odpowiedź na to pytanie byłaby równocześnie — w stopniu trudnym do ustalenia — miarą sympatii—antypatii oraz uzdolnień.

   3. Rzeczywiste interakcje. Tym razem są to pytania takiego rodzaju, jak: kto z kim chodzi do bufetu, kto od kogo zasięga rady, kto komu powtarza nowiny itd. Zasadniczo powinno się to ustalać w drodze obserwacji, o ile nie nastręcza ona szczególnych trudności praktycznych. Odpowiedzi pytanych mogą się różnić między sobą, ale co więcej — mogą odbiegać od rzeczywistych, dających się obserwować interakcji. Danych uzyskanych w wyniku testu socjometrycznego nie można traktować jako rzetelnego odbicia obiektywnie istniejących stosunków. Socjometryka często jednak interesuje właśnie subiektywne postrzeganie stosunków w grupie, ujawnia ono bowiem ich komponenty subiektywno-emocjonalne. Informacji o sile i kierunku wpływu tych komponentów może dostarczyć porównanie z danymi obiektywnymi uzyskanymi w drodze obserwacji. 

Rozdział siódmy

Badanie panelowe

l. Istota i zastosowanie badań panelowych 

   Badanie panelowe polega na tym, że pewna liczba osób lub innych jednostek badawczych zostaje przynajmniej dwukrotnie w pewnym odstępie czasu poddana pomiarom (obserwacji, badaniom ankietowym) ze względu na tę samą cechę. Badanie panelowe jest rodzajem analizy trendu. Jego celem jest uchwycenie dynamiki określonych zmian, takich np. jak zmiana preferencji wyborczych członków jakiejś zbiorowości, zmiana postaw politycznych studentów w czasie studiów, zmiana upodobań konsumenckich. Początkowo metodą panelową posługiwano się w badaniach nabywców towarów konsumpcyjnych oraz w badaniach opinii publicznej. Terminem „panel'' określa się grupę kilkakrotnie wypowiadającą się na ten sam temat. Również dzisiaj badania panelowe stosuje się przede wszystkim w badaniach nad postawami i opiniami, choć metoda ta może mieć zastosowanie znacznie szersze. Po pierwsze, badane cechy nie muszą być opiniami ani postawami; równie dobrze może chodzić o zachowania, o status (zawód, dochód, sposób zarobkowania itd.) lub o cechę kontekstualną w rodzaju przynależności do określonej grupy. Po drugie, jednostkami badawczymi nie muszą być osoby, mogą nimi być również gminy, kluby sportowe lub zakłady pracy; przedmiotem badań będą wówczas, rzecz jasna, cechy grupowe. Jak dotychczas jednak tego rodzaju badania panelowe podejmuje się rzadko.

   Metoda panelowa nie jest jedyną metodą badania zmian zachodzących w czasie. Również analiza trendu polega na tym, że zmienną lub zmienne mierzy się kilkakrotnie w pewnych odstępach czasu. Różnicę wyjaśnimy na prostym przykładzie pomiaru bezrobocia.

Przy analizie trendu porównuje się wyniki pomiarów dokonanych co jakiś czas i stwierdza przyrost lub ubytek w kategoriach „bezrobotny" i „zatrudniony" (patrz tub. 9).

   Tabela 9 Analiza trendu bezrobocia (liczby w milionach)

Możliwość zarobkowania	Wiosna	Jesień
Zatrudniony	20	20
Bezrobotny	l	l
Razem	21	21

   Tabela 9 informuje, że udział bezrobotnych nie uległ zmianie, natomiast nie można się z niej dowiedzieć, czy bezrobotni wiosną i jesienią to te same osoby. Informacji tego rodzaju może dostarczyć metoda panelowa, zgodnie z którą każdy respondent klasyfikowany jest ze względu na oba wymiary równocześnie: „zatrudniony versus bezrobotny wiosną" i „zatrudniony versus bezrobotny jesienią". Przykładowe wyniki przedstawia tab. 10.

   Tabela 10 Analiza panelowa bezrobocia (liczby w milionach)

Wiosna	Jesień		Razem  wiosną
		zatrudniony		bezrobotny
Zatrudniony   Bezrobotny	19,5	0,5	20
Bezrobotny	0,5	0,5	1
Razem jesienią	20	l	21

   Ta czteropolowa tabela jest przykładem najprostszej, a zarazem podstawowej tabeli panelowej. O trendzie informują liczebności brzegowe: rozkłady w rubrykach „razem" wiosną i jesienią. Porównanie liczebności brzegowych ukazuje zmianę rozkładu, jaka dokonała się między jednym pomiarem a drugim — zmianę netto. Co złożyło się na zmianę netto, pokazują, cztery wewnętrzne rubryki tabeli. Pozycje wzięte w ramkę obrazują zmianę: odnoszą się one do tych osób, które między pierwszym a drugim pomiarem przeszły z jednej kategorii do drugiej. W naszym przykładzie zmiany w jednym i w drugim kierunku były tej samej wielkości, skutkiem czego ich wpływ na zmianę netto uległ redukcji. W dwu pozostałych polach tabeli znajdują się te osoby, które pod względem badanej cechy nie zmieniły się.

   Badanie panelowe pozwala uchwycić następowanie lub nienastępowanie zmian cech poszczególnych jednostek badanych, które powodują wprawdzie zmianę netto, ale których z tej zmiany nie można odczytać. Celem badania panelowego jest nie tyle opisowe przedstawienie wewnętrznej dynamiki zmiany, ile jej wyjaśnienie. Nie wolno przy tym mylić wyjaśnienia zmiany netto, ku któremu zmierza także analiza trendu, z wyjaśnianiem zróżnicowanych zachowań poszczególnych jednostek badanych, które to zadanie jest specyficzne właśnie dla badania panelowego. Chcąc wyjaśnić wszakże, dlaczego np. jedne osoby cofają poparcie dla partii, którą popierały dotychczas, inne zaś nie, trzeba uwzględnić w badaniu pewne dodatkowe cechy, mogące być przyczyną takich różnic.

   Badanie panelowe nie musi ograniczać się do rejestrowania i wyjaśniania zmian przebiegających w sposób „naturalny", może ono być także pomyślane jako eksperyment. W tym celu między pierwszym a drugim pomiarem trzeba poddać badanych działaniu czynnika, o którym, sądzi się, iż ma wpływ na kierunek i wielkość obserwowanych zmian indywidualnych (np. w badaniu panelowym dotyczącym określonej postawy można posłużyć się filmem propagandowym). Rygory eksperymentu nakazywałyby wówczas, aby część panelu stanowiła jednocześnie grupę kontrolną (patrz rozdział dziewiąty). Należy tu jednak zauważyć, że w eksperymencie zasadniczym przedmiotem zainteresowania jest skutek wywołany działaniem bodźca, tzn. spowodowana jego działaniem zmiana netto, podczas gdy w analizie panelowej, również wówczas, gdy posługujemy się chwytami eksperymentalnymi, chodzi dodatkowo, jeśli nie przede wszystkim, o uchwycenie jednostkowych przemian składających się na ową zmianę netto.

   Metoda panelowa, obok szeregu zalet analitycznych, ma także swoje ograniczenia. Wynikają one już chociażby z tego, że ustalenie indywidualnych procesów zmian wymaga, aby drugi (i każdy następny) pomiar dotyczył dokładnie tych samych osób co pierwszy. Skład panelu nie może zatem ulegać żadnym zmianom. Badanie panelowe nad bezrobociem byłoby więc możliwe pod warunkiem, że jesienią objęłoby ono te same osoby, które badano wiosną. Analiza trendu tego nie wymaga. Wynika stąd, że metodą panelową nie można badać zmian, które wiążą się ze zmianami składu osobowego badanej zbiorowości (np. zmian opinii w grupie spowodowanych tym, że odeszli z niej konserwatywni, a na ich miejsce przybyli postępowo nastawieni członkowie).

   Nie są to jednak jedyne zmiany niedostępne badaniu metodą panelową. Nie nadaje się ona także do badania zmian cech globalnych grupy (np. struktury władzy w grupie), chyba że za jednostki panelowe przyjmie się grupy jako całości. Badanie panelowe nie może, wreszcie, uchwycić zmian polegających na kształtowaniu się cech nowych jakościowo, ponieważ drugi (i każdy następny) pomiar zawsze musi dotyczyć tych samych cech co pierwszy.

   Niekiedy również w badaniu jednorazowym próbuje się retrospektywnie ustalić pewne zmiany cech. Takie dane pseudopanelowe mogą być traktowane na równi z prawdziwymi danymi panelowymi tylko wówczas, jeśli spełnione zostaną określone warunki. Po pierwsze, trzeba mieć pewność, że informacje dotyczące przeszłości, które mają zastąpić pierwszy pomiar, są ścisłe, że respondenci wiernie odtwarzają w pamięci stan miniony; jest to warunek szczególnie trudny do spełnienia w badaniach opinii i postaw. Po drugie, zbiorowość, którą chcemy badać ze względu na interesujące nas zmiany, musi być w całości dostępna, co przy jednorazowym pomiarze bywa trudne, a nawet zgoła niemożliwe (wyobraźmy sobie np., że chcielibyśmy dziś zbadać retrospektywnie przebieg nauki szkolnej wszystkich uczniów szkół hamburskich, którzy w 1960 r. mieli lat 10). Im mniejsza pewność, że ze względu na charakter pytań badawczych warunki te mogą być spełnione, tym więcej przemawia za tym., aby posłużyć się badaniem panelowym, a nie jednorazowym. 

Rozdział ósmy

Analiza treści

 
 
 
 
l. Założenia i ogólna problematyka analizy treści

  Język jest nie tylko istotnym warunkiem działania społecznego w tej mierze, w jakiej polega ono na komunikowaniu znaczeń, ale sama czynność posługiwania się językiem — mówienie i pisanie — należy do kategorii zachowań społecznych. W tym, co mówią i piszą, ludzie dają świadectwo swoim dążeniom, postawom, ocenom sytuacji, swojej wiedzy oraz milcząco przyjmowanym założeniom dotyczącym otaczającego świata. Owe dążenia, postawy itd. współokreśla system społeczno-kulturowy, w którym żyje mówiący i piszący, i dlatego odzwierciedlają one nie tylko cechy osobowe autorów, ale także cechy ich społeczności: zinstytucjonalizowane wartości, normy, społecznie zapośredniczone definicje sytuacji itd. Analiza materiału językowego pozwala więc na wyciąganie wniosków dotyczących indywidualnych oraz społecznych zjawisk niejęzykowych. Z tych ogólnych założeń wynikają zadania analizy treści.

  Analiza treści nawiązuje do przednaukowego i potocznego rozumienia języka, które poza znaczeniami komunikowanymi intencjonalnie pozwala z tego, co się mówi i pisze, wyciągać także wnioski wyżej wymienionego rodzaju. Jeżeli jednak owo intuicyjne rozumienie ma służyć celom analizy naukowej, musi zostać wyeksplikowane, usystematyzowane i zobiektywizowane. Analizę treści można więc określić jako technikę badawczą, która w sposób zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy językowe tekstów po to, aby na tej podstawie wnioskować o niejęzykowych własnościach ludzi i agregatów społecznych. „Tekst" może być mówiony (np. nagrany na taśmę) i pisany. Analizę treści w szerszym znaczeniu można stosować także do przekazów nie wyłącznie słownych, np. do filmów lub plakatów reklamowych ⁴.

   Systematyczność analizy jako jedno z kryteriów wymienionych w definicji wymaga uwzględnienia wszystkich istotnych dla odpowiedzi na pytanie badawcze aspektów analizowanego tekstu. Jest to konieczne do zapobieżenia groźbie rejestrowania tylko tych cech tekstu, które potwierdzają przyjętą hipotezę. Systematyczność jest więc warunkiem trafności wyników. Jedynie systematyczne, podporządkowane ustalonym regułom i standaryzowanym procedurom postępowanie może zapewnić obiektywność analizy, to znaczy intersubiektywną ważność jej wyników. Subiektywne i impresyjne interpretacje tekstu są w sensie naukowym nierzetelne. Standaryzowana analiza treści nie musi być przy tym koniecznie analizą ilościową. Na etapie badań rozpoznawczych i opisowych bardzo przydatna jest jakościowa analiza treści. Tak samo jednak jak w przypadku innych technik badawczych, wyniki analizy ilościowej są nie tylko bardziej precyzyjne (i z reguły bardziej rzetelne), ale wręcz konieczne na etapie weryfikacji hipotez.

   Dwie wynikające z definicji analizy treści fazy postępowania badawczego — ustalanie cech językowych tekstu i na ich podstawie wnioskowanie o zjawiskach niejęzykowych — wiążą się z dwoma zasadniczymi problemami, od których rozwiązania zależy następnie trafność wyników. Omówimy je pokrótce.

   Jak wynika z samej nazwy, celem analizy treści (nie mylić z językoznawczą analizą tekstu) jest identyfikacja i odpowiednia klasyfikacja treści lub znaczeń określonych konfiguracji językowych — słów, zwrotów, zdań lub dłuższych wypowiedzi⁵. Narzuca się tu pytanie, jak można obiektywnie ustalić znaczenia konfiguracji słownych zawartych w tekście. Skąd, konkretnie mówiąc, osoba dokonująca analizy treści wie, co oznacza określony znak językowy w danym tekście, jaką treść nadają mu nadawca i odbiorca komunikatu? Niestety, odpowiedzi na te pytania nie można uznać za zadowalającą, brzmi ona bowiem: osoba dokonująca analizy treści opiera się z reguły na własnym intuicyjnym rozumieniu języka. W poszukiwaniu wyjścia z tej sytuacji początkowo ograniczano się do „jawnej, treści" tekstu⁶. Przez treść jawną rozumiano przy tym eksplicytne znaczenia jednostek językowych, czyli w efekcie to, co w określonym kręgu językowym „zazwyczaj" lub „tradycyjnie" uznaje się za właściwe znaczenie danego słowa, wyrażenia itd. — niezależnie od intencji mówiącego lub piszącego. Owo znaczenie właściwe jest bezpośrednio dostępne osobie analizującej treść jako członkowi społeczeństwa posługującego się danym językiem. Z podejściem takim wiąże się mylne założenie, że analizujący rozumie znaczenie komunikatu tak, jak  je pomyślał nadawca i jak je rozumie odbiorca⁷.

Także i dziś większość technik analizy treści opiera się na mniej lub bardziej intuicyjnym rozumieniu języka. W tym stopniu, w jakim założona zgodność rozumienia tekstu przez nadawcę, odbiorcę i osobę analizującą jest iluzoryczna, trafność wyników musi być podana w wątpliwość. Dotyczy to w pierwszym rzędzie tych przypadków, gdy przedmiotem badania jest tekst sformułowany w języku obcym, ale także w języku subkultury własnego społeczeństwa, której osoba analizująca nie zna z autopsji. We wszystkich takich przypadkach powinno się dokonywać analizy empiryczno-semantycznej, tzn. najpierw zapoznać się ze znaczeniem poszczególnych jednostek językowych. W tym celu jednak trzeba wyjść poza czysto językowy kontekst tych znaczeń i zaznajomić się także z kontekstem sytuacyjnym, w jakim dany tekst powstał. Co więcej, ponieważ znaczenia form językowych denotują w ostatniej instancji obiekty doświadczenia społecznego, podczas dokonywania analizy empiryczno-semantycznej należy więc uwzględniać obiektywne własności oznaczanych obiektów (w przeciwnym razie trudno byłoby np. uchwycić pełne denotatywne znaczenie słowa „ordynariusz"). Przy tym wszystkim, mimo iż semiotyka, socjo- i psycholingwistyka mogą już dziś służyć wszechstronną pomocą przy tego rodzaju empiryczno-semantycznej analizie jednostek językowych, analiza treści w większości przypadków nadal obraca się w kręgu niekontrolowanego rozumienia intuicyjnego.

   Kolejny ważki problem analizy treści wyłania się wówczas, gdy charakterystyka treści, tzn. rodzaj i częstotliwość występowania elementów językowych o określonym znaczeniu, ma być podstawą do wnioskowania o zmiennych niejęzykowych. Wnioski tego rodzaju mogą dotyczyć: (a) nadawcy tekstu (np. jego intencji; uznawanego systemu wartości, określonych cech osobowościowych); (b) założonych przez nadawcę cech odbiorcy czy odbiorców (np. poziomu wiedzy, zainteresowań, uznawanych wartości), które bierze pod uwagę formułując komunikat; (c) przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat; (d) cech systemu społeczno -kulturo we go, w którym tekst powstał łub do którego jest adresowany (np. celów odnośnej organizacji, interesów klasy społecznej, politycznej orientacji wydawnictwa, cnót i wartości akceptowanych w danym społeczeństwie). W określonych przypadkach zależności takie można badać łącząc analizę treści z innymi metodami badawczymi — obserwacją czy wywiadem socjologicznym. Analizę treści stosuje się jednak często właśnie wówczas, gdy zdobycie danych o zjawiskach niejęzykowych nie jest możliwe bezpośrednio lub gdy się sądzi, że ich kształt językowy jest wskaźnikiem bardziej jednoznacznym niż jakiekolwiek inne dostępne wskaźniki. Dla umknięcia interpretacji spekulatywnych i wyłącznie impresyjnych, wnioski w takich przypadkach muszą znajdować oparcie w teorii, która mówi, w jakich okolicznościach określone postawy, intencje, wartości itd. przyjmują określone formy językowe. Takiej ogólnej teorii na dobrą sprawę ciągłe brak⁸. Co najwyżej rozporządzamy szczegółowymi hipotezami, które pewnym konkretnym wnioskom mogą nadawać niejakie prawdopodobieństwo. Dlatego właśnie trafność wyników analizy treści w dziedzinie nauk społecznych budzi często wiele wątpliwości. 

Rozdział dziewiąty

Eksperyment

 
 
 
 
l. Eksperyment jako metoda analizy zależności przyczynowych 

   Eksperyment można uznać za najszlachetniejszą z metod badawczych, ponieważ pozwala dochodzić uwarunkowań przyczynowych. Nie podejmując dyskusji nad pojęciem przyczynowości, przyjmiemy za podstawę następującą definicję pragmatyczną: dwie lub więcej zmiennych łączy związek przyczynowy, jeżeli ich wzajemny stosunek ma charakter empirycznie nieodwracalny, niesymetryczny. X wywołuje Y (X  Y), ale nie odwrotnie. X jest tu zmienną niezależną, Y zmienną zależną⁹. Przykładowo — rywalizacja (X) powstała między członkami grupy osłabia ich wzajemną życzliwość (Y). Ta życzliwość mogła już wprawdzie wcześniej — z innych przyczyn — być niewielka, ale fakt ten sam w sobie nie rodził rywalizacji. Warunkiem podjęcia eksperymentu jest zakończenie opisowej fazy badań bądź posiadanie skądinąd koniecznej wiedzy o sytuacji. Potrzebna jest znajomość zarówno jednostek badawczych, jak zmiennych, ale ponadto przynajmniej wstępne założenie co do zależności między nimi. Często stwierdzona jest już także empirycznie korelacja (prawidłowość empiryczna) i rzecz idzie o to, aby sprawdzić w drodze eksperymentu, czy związek ma charakter przyczynowy i jak on się konkretnie kształtuje. Eksperyment stanowi więc stosunkowo późną fazę procesu badawczego.

   Pragnąc ustalić związek przyczynowy, badacz musi operować zmienną niezależną w określonej sytuacji i obserwować skutki tych operacji. Po to jednak, aby mieć pewność, że zaobserwowany skutek rzeczywiście wywołała zmienna niezależna, musi równocześnie sprawować kontrolę nad pozostałymi czynnikami oddziałującymi na daną sytuację. W badaniach społecznych te dwa istotne warunki eksperymentu — kontrola czynników i swobodne operowanie zmienną niezależną — często okazują się niemożliwe do spełnienia. Trudności te, ograniczające możliwość stosowania metod eksperymentalnych, przez długie lata były argumentem w ustach tych, którzy odmawiali przyznania naukom, społecznym statusu nauki ścisłej. Badania quasi-eksperymentalne — kiedy badacz nie może bezpośrednio operować zmienną niezależną, a czynniki interferujące w danej sytuacji kontroluje tylko symbolicznie — nie mogą zastępować prawdziwego eksperymentu, ponieważ pozwalają jedynie na snucie (mniej lub bardziej uprawnionych) przypuszczeń co do związków przyczynowych, nie pozwalają natomiast na ich faktyczne stwierdzenie. Dla wartości wyników nie ma za to decydującego znaczenia, czy eksperymentu dokonuje się w laboratorium czy w warunkach naturalnych, jakkolwiek w tym drugim przypadku kryteria eksperymentu są zwykle, ze względów praktycznych, trudniejsze do spełnienia.

  Eksperyment jest to podejście badawcze, a nie technika gromadzenia danych. Jego realizacja wymaga jednak użycia technik w rodzaju obserwacji czy wywiadu socjologicznego dla ustalenia, jakie zmiany dokonały się pod wpływem zastosowanego bodźca. W badaniach eksperymentalnych, podobnie jak nieeksperymentalnych, mogą być stosowane rozmaite techniki gromadzenia danych.

---