PRZEMOC

„Dom - azyl, miejsce gdzie można czuć się bezpiecznie. Kiedy do jego wnętrza wdziera się łapa przemocy - już nie ma gdzie się, schować. Jej pazury pozostawiają ślady na całe życie.”

Dorośli - rodzice, wychowawcy często są sprawcami problemów wychowawczych czy też przemocy w rodzinie. To ich postawy kształtują zachowanie - najpierw małych, a potem coraz większych dzieci.
Wychowanie dzieci jest sztuką ogromnie trudną. Niewątpliwie pasjonującą i dającą satysfakcje tym rodzicom, którzy kochają swoje dzieci mądrą miłością.
Mądra miłość rodzicielska jest gwarantem powodzenia w wychowaniu. Gdyby każdy z nas miał świadomość czym charakteryzuje się dobra rodzina , w sensie psychologicznym - nie byłoby tylu przypadków krzywdzenia własnych dzieci.
Krzywdzenie dzieci to każde działanie ludzi i aktów prawnych, które powodują, że dziecko doznaje krzywdy.
Znamy cztery rodzaje krzywdzenia:
* fizyczne; jest nim bicie np. ręką, narzędziem (pasem, kijem, gazetą). Także szarpanie, popychanie, rzucanie dzieckiem, kopanie, wykręcanie rąk, pojenie alkoholem, zmuszanie do jedzenia, zmuszanie do prac fizycznych, przypalanie papierosem, wkładanie do wrzątku. Klaps jest wyrazem bezsilności, czasami wymierzamy go, bo dziecko nudząc się zaczęło nam przeszkadzać i nas zdenerwowało. Jeśli dziecko źle zachowuje się na podwórku, bawiąc się z dziećmi - dostatecznie dotkliwą i skuteczną karą będzie natychmiastowe zabranie go do domu. Klaps w takich sytuacjach nie spełni roli wychowawczej, bo uruchamia poczucie krzywdy, czy agresji.
* emocjonalne; są nim wyzwiska, szantaż emocjonalny, poniżanie, wypominanie, chłód emocjonalny, ale także nadopiekuńczość
* seksualne; jest to każde zachowanie osoby dorosłej lub starszej od dziecka, która podejmuje czynności o charakterze seksualnym, aby zaspokoić swój popęd płciowy lub go pobudzić. Będą tu czyny lubieżne, nierządne, ale także obnażanie się przy dziecku, dotykanie jego narządów płciowych, zmuszanie do dotykania swoich. Także świadome czynienie z dzieci świadków aktów płciowych i zachęcanie do pozowania do zdjęć czy filmów o charakterze pornograficznym. Czyli nie tylko te czyny, które związane są z dotykiem, ale i te bez dotyku - też są wykorzystywaniem seksualnym. Dotyczy to działań wobec dzieci, które nie ukończyły 15 roku życia. Osoby powyżej tego wieku mają prawo dysponować już swoją seksualnością według prawa. Nie dotyczy to przestępstwa kazirodztwa, czyli nadużyć seksualnych w obrębie najbliższej rodziny. Istnieją trzy niezbite dowody, że dziecko zostało wykorzystane seksualnie: ciąża plemniki w pochwie, odbycie lub moczu dziecka, choroba weneryczna dziecka.
* zaniedbywanie; to niezaspokajanie potrzeb dziecka, niezbędnych do prawidłowego rozwoju. Dzieckiem zaniedbywanym będzie dziecko głodne, brudne, nieodpowiednio ubierane, spędzające swój czas wolny tylko na podwórku - często do późnych godzin wieczornych, itp. Zaniedbują swoje dzieci nie tylko rodziny patologiczne. Coraz częściej taką formę krzywdzenia doświadczają dzieci bardzo zapracowanych rodziców.
Przemoc wobec dzieci i ich złe traktowanie jest poważnym problemem społecznym:
60% dorosłych Polaków stosuje kary fizyczne wobec swoich dzieci do 19 roku życia;
co szósty 12-latek przyznaje, że w wyniku przemocy ze strony rodziców doznał urazów takich jak siniaki, zadrapania;
blisko 23% polskich studentów przyznaje, że w ich domach przynajmniej kilkakrotnie dochodziło do przemocy fizycznej, a 37% mówi o kilkakrotnym wystąpieniu sytuacji, w której doszło do przemocy psychicznej;
34% pacjentów lecznictwa odwykowego stwierdza, że w okresie intensywnego picia używało przemocy fizycznej wobec dzieci, a 50% stosowało przemoc psychiczną.
Większość przypadków krzywdzenia dzieci (stosowania przemocy) pozostaje jednak tajemnicą rodzinną.
Stosowanie przemocy wobec dziecka odciska piętno na wszystkich jego sferach rozwojowych. Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, rozwoju umysłowego, stanu psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi.
Dzieci wobec których stosuje się przemoc, zaniedbywane, oraz pochodzące ze środowisk o małych możliwościach stymulacji rozwojowej cechuje słabszy rozwój umysłowy, niższy poziom opanowania języka i mniej dojrzałe reakcje emocjonalne. Ofiary krzywdzenia często odmawiają rozmowy na temat przykrych przeżyć lub tego co zdarzyło się w kontaktach z innymi ludźmi. Powodem tego może być ciążące na dziecku brzemię tajemnicy.
Sprawca przemocy dba o to, aby sekret rodzinny był zamknięty w czterech ścianach domu. Krzywdzący rodzice często czynią dziecko odpowiedzialnym za utrzymanie tajemnicy rodzinnej. Straszą nasileniem przemocy, ograniczeniem wątłych przywilejów, wydaleniem z domu. Specyficzną, drastyczną i czyniącą największe spustoszenie w psychice dziecka metodą jest obarczanie dziecka odpowiedzialnością za działania dorosłych. Dzieci sądzą, że słusznie są bite, poniżane, wykorzystywane seksualnie, bo na to zasłużyły.
Chronią swoich rodziców, chcą zachować ich idealistyczny obraz, przejmując na siebie odpowiedzialność za ich czyny. Bywa również, że bagatelizują i pomniejszają doznawane krzywdy, mówiąc, że nic się nie stało, że bicie nie bolało, że przykre poniżające słowa do nich nie dotarły. Te dzieci wydają się być przyzwyczajone do maltretowania. W ich wyobrażeniach relacje między rodzicami a dziećmi mają taki właśnie charakter.
Wiele dzieci krzywdzonych sądzi, że są jedynymi dziećmi, które spotyka taki los. Zamykają się w sobie, izolują, głęboko skrywają emocje, aby inni nie mogli odkryć strasznej siły wyzwalającej w ich najbliższych przemoc. Takie myślenie w charakterystyczny sposób manifestują dziewczynki - ofiary nadużyć seksualnych i maltretowania fizycznego.
Dzieci, które doznały deprywacji, potrzeby bezpieczeństwa w relacji z najbliższymi opiekunami, przenoszą te doświadczenia na kontakty z innymi osobami. Kontakty te cechuje lęk, niepewność, wrogość i obojętność. Charakterystycznym gestem w odpowiedzi na przyjazne wyciągnięcie ręki jest zasłonięcie twarzy ręką.
Innym sposobem obrony jest zachowanie agresywne. Dziecko, które boi się, że inni będą je krzywdzić, woli utrzymywać dystans z otoczeniem. Ten dystans zachowuje okazując wrogość i niedostępność. Dziecko wychowane w rodzinie, w której przemoc i nadużycia są stałym elementem kontaktów interpersonalnych, wytwarza w sobie przekonanie, że wzajemne relacje polegają na oddziaływaniu na siebie sprawcy i ofiary.
Przeżycia związane z dwoistością odczuć ukazują się, gdy dziecko prowokuje innych do konfliktu i wrogości. Gdy prowokowany przypisuje mu odpowiedzialność za doprowadzenie do konfliktu, dziecko często uważa, że to właśnie ono jest poszkodowane. Oskarża, dorosłego, że jest niesprawiedliwy, że okazuje mu brak sympatii i wsparcia. Opiekunowie często przeżywają bolesną porażkę, gdy próbują skłonić dziecko, by przyznało się do winy. Ono uparcie przyjmuje rolę ofiary, mimo iż w istocie zachowywało się w sposób krzywdzący. Często w jednej chwili zachowuje się w sposób dominujący, by za moment skarżyć się na złe traktowanie, niesprawiedliwość, ukazując własną bezradność.

I. PROBLEMATYKA PRZEMOCY W RODZINIE W LITERATURZE PRZEDMIOTU

1. Istota przemocy w rodzinie - podstawowe pojęcia i definicje

Dom powinien być miejscem bezpiecznym. Tu możesz odpocząć po meczącym dniu, przeczytać książkę lub porozmawiać z kimś, kogo kochasz. Czasem jednak bywa inaczej. Zdarza się, że każdy powrót do domu wywołuje ogromną niechęć i lęk.
Przemoc jest jednym z najbardziej niepokojących zjawisk współczesnego świta, jest mechanizmem regulującym stosunki panujące między ludźmi w różnych grupach, instytucjach, środowiskach i układach społecznych. Z badań dotyczących rodziny, a także obserwacji życia społecznego wiadomo, że ludzie niechętnie przyznają się do przemocy wewnątrz rodziny. W Polsce trudno jest określić dokładnie skale tego zjawiska. Co roku zgłasza się zaledwie kilkanaście tysięcy spraw o znęcanie nad rodziną, w tym samym czasie policja rejestruje około miliona awantur domowych, do których jest wzywana.
Przemoc jest różnie definiowana i klasyfikowana w dostępnej, szerokiej literaturze na ten temat. „Różnorodność przejawów zjawiska przemocy, jak i jego niejasność pojęciowa sprawiły, że w ciągu ostatnich trzydziestu lat było wiele prób zdefiniowania przemocy i sprawa nadal nie jest klarowna” . Należy przeanalizować, co najmniej kilka definicji, aby zrozumieć pojecie przemocy z różnych perspektyw.
Na początek przytoczę to zjawisko według słownika socjologicznego: „jeden z głównych, obok groźnych, środków przymusu, polega na użyciu siły fizycznej, przez jednostkę czy grupę, często wbrew obowiązującemu prawu, w celu zmuszenia jakieś osoby czy członków grupy do określonego zachowania czy tez uniemożliwienia podjęcia działań lub do zaprzestania wykonywania czynności już rozpoczętej; także bezprawne narzucanie władzy” .
W inny sposób zjawisko przemocy w rodzinie widzą l. Popek i E. Urbanowicz. Ich zdaniem „pojecie przemocy w rodzinie obejmuje wszelkie odmiany złego traktowania tych członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się bronić” .
A. Olubuński pisze: „zwykle akt przemocy jest rozumiany jako zjawisko negatywne, chociaż można dokonać rozgraniczenia przemoc na: akty prawnie uzasadnione i społecznie akceptowane (np. w walce z przestępczością, w organizacjach militarnych w celu przywrócenia dyscypliny itp.) oraz akty społeczne nie akceptowane
(np. znęcanie się nad członkami najbliższej rodziny lub innym człowiekiem)” .
Termin przemoc jest często utożsamiany z agresją fizyczną lub z zadawaniem fizycznego cierpienia innej osobie. Jest on powszechnie spostrzegany jako „akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jej do zachowań nie zgodnych z jej wolą” . Podobnie kary fizyczne są zaliczane do kategorii zachowań polegających na stosowaniu przemocy.
K. Piekarska uznaje przemoc za „akt przeprowadzony z intencją zadania cierpienia innej osobie” , natomiast H. Schneider uważa, że „przemoc jest ukierunkowanym, bezpośrednim, fizycznym, psychicznym i społecznym szkodzeniem, którego bezprawność podlega ocenie społecznej, stosownie do cech sprawcy, ofiary i społecznych instancji kontroli” .
Nieco inaczej postrzegana jest przemoc w zakresie zjawisk określanych jako przymus. Jest on definiowany zwykle jako „stan, w którym jednostka wykonująca dane czynności zachowuje się w określony narzucony jej sposób, nieraz wbrew swojej woli” .
Należy jednak nadmienić, iż wielu innych autorów pojecie przemocy odnoszone jest do aktywności człowieka skierowanej na przedmioty martwe. W tym znaczeniu wandalizm jest rodzajem przemocy utożsamianej z agresją.
Z pojęciem przemocy nieodłącznie wiąże się agresja, wynika to z wielu podobieństw. ”Chociaż intuicyjnie wyczuwa się różnicę między przemocą, a agresją, to jednak kryteria tego podziału nie wydają się uzasadnione”. „W przemocy cierpienie, zaszkodzenie, zadanie bólu psychicznego jest najczęściej sposobem osiągnięcia celu, na przykład wymuszenia pożądanych zachowań. Nie musi ona być destrukcyjna, może kierować się wzniosłymi pobudkami, co z kolei prowadzi do dalszych rozważań nad różnicą między przemocą a formą dyscyplinowania. W agresji zaszkodzenie, cierpienie jest zawsze jednym z głównych celów” .
Agresja może przybierać różne formy. E. Fromm wymienia następujące:
„- peudoagresja - zachowania agresywne, które mogą sprawić komuś krzywdę, ale nie mają takiej intencji,
- agresja przypadkowa - agresywne działanie, którego efektem, ale nie intencją, jest krzywda wyrządzona drugiej osobie,
- agresja asertywna - postępowanie na przód, w kierunku wyznaczonego celu, bez niepotrzebnych wahań, wątpliwości czy obaw (ten rodzaj agresji znajduje pewne potwierdzenie w obserwacjach poczynionych na temat związku miedzy męskimi hormonami, a agresją),
- agresja obronna - biologiczne, ma na celu usuniecie zagrożenia, człowiek gotowy jest postępować zgodnie z motywacjam9i dostarczanymi przez jego filogenetyczne zaprogramowane skłonności ku agresji obronnej, kiedy zagrożone są; jego życie, zdrowie, wolność czy własność,
- agresja konformistyczna - składają się na nią rozmaite działania, które nie są rezultatem agresywnych popędów popychających agresora do zniszczenia, dla tego, że tak mu postępować kazano,
- agresja instrumentalna - której celem jest zdobycie tego, co konieczne i pożądane” .
Inny podział definicji agresji podała K. Kmiecik-Baran w swoim referacie o przemocy wobec dzieci. Wymienia ona agresję „konstruktywną, czyli rozwój, ruch doi przodu, sięganie po coś, ruch akceptowany społecznie w celu zaspokojenia swoich potrzeb lub wymogów grup ludzi włącznie z łamaniem norm społecznych. Agresja konstruktywna może prowadzić do przestępczości, będą to zachowania niezgodne z istniejącym aktualnie prawem, ale zgodne z oczekiwaniami społecznym, np. ratowanie życia rodziny, przez zabicie lub okaleczenie przestępcy” .
Drugi typ agresji według K. Kmiecik - Baran to „agresja destrukcyjna - przemoc, zachowania godzące w swobodę jednostki, nie zawsze mające charakter przestępczy, np. przemoc emocjonalna, instytucjonalna. Powinna być zaliczana do zachowań przestępczych. Agresja destrukcyjna często jest reakcją przestępczą- działaniem niezgodnym z istniejącymi normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, zwyczajowymi, np. morderstwo, gwałt” .

2. Przyczyny, rodzaje, skutki przemocy w rodzinie

K. Browne i M. Herbert uważają, że przy wyjaśnieniu przyczyn powstawania przemocy w rodzinie należy się posłużyć kilkoma modelami teoretycznymi. Jedne wyjaśniają na gruncie socjologicznym, a inne opierają się na psychologii.
Te pierwsze łączy się przede wszystkim ze społecznym stresem, który oddziałuje na rodzinę. „Stres społeczny jako przejaw kulturowych wartości i praktyk, które kształtują strukturę rodziny. Twierdzą, że społeczeństwo, w którym żyjemy, jest ostatecznie odpowiedzialne za przemoc domową” . Stres głównie wywodzi się ze statusu materialnego obywateli. Takie czynniki, jak: niskie zarobki, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, zatłoczenie mieszkań, izolacja, trudne warunki w pracy, wszystko wpływa negatywnie na relacje międzyludzkie i sprzyja powstawaniu konfliktów.
Oczywiście przemoc domowa dotyka również wyższe klasy społeczne, może ona się pojawić na przykład, kiedy „żona dominuje w procesie podejmowania decyzji, szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy mężczyzna ma niską samoocenę i negatywnie postrzega samego siebie” .
Model teoretyczny bazujący na koncepcji psychobiologicznej, który próbuje wyjaśnić przyczyny przemocy w rodzinie bazuje się na patologicznym charakterze wrodzonych cech osobowości. Stosuje się tutaj skale pomiaru wrogości, agresywności, temperamentu i ujawniania gniewu.
Przemoc, tak jak agresja, potrzebuje pewnych czynników, które ją wywołują. W rozróżnieniu czynników, które mają wpływ na zachowanie i zwiększają ryzyko popełnienia przemocy lub bycia jej ofiarą.
„Korzenie czynionego zła mogą sięgać trudnego dzieciństwa, przebytych chorób, odniesionych urazów, być skutkiem uzależnień lub zaburzeń. Wiele badań poświęcono określeniu czynników odróżniających agresorów i ich ofiary od tej części populacji, w której przemoc nie występuje” .
Czynniki indywidualne są nieodzownie związane z jednostką. Są to czynniki biologiczne, związane z historią życia danej osoby, czynniki demograficzne, czyli wiek, edukacja, dochody, oraz czynniki psychologiczne, osobowościowe nieprawidłowości i indywidualna historia zachowań agresywnych lub doświadczania nadużyć.
Czynniki relacyjne dotyczą związków i relacji danej osoby z członkami rodziny, przyjaciółmi, partnerami.
Do czynników społecznych należą te, które pozwalają na pojawienie się relacji społecznych np. szkoła, sąsiedztwo i miejsce pracy. Pewne cechy warunków i relacji społecznych mogą zwiększać ryzyko wystąpienia przemocy.
Do czynników socjologicznych zalicza się takie, które tworzą klimat do powstawania przemocy, (np. dostępność broni, normy kulturowe i społeczne) oraz czynniki związane ze zdrowiem, polityką ekonomiczną, społeczną i edukacyjną państwa.
Inne czynniki wywołujące agresję to alkohol lub narkotyki. W momencie zażycia którejś z tych używek, człowiek przestaje w pełni panować nad swoim zachowaniem. Staje się odważniejszy, nie przestrzega panujących w jego otoczeniu norm i zasad. Nie jest to równoznaczne z tym, że po spożyciu alkoholu lub zażyciu narkotyków ludzie stają się od razu agresywni. To, czy człowiek zachowa się agresywnie czy też nie, zależy od jego predyspozycji psychicznej oraz od siły presji społecznej, na jaką jest wystawiony.
Czasem przemoc powstaje bez żadnego konkretnego powodu. Wystarczy, że ktoś znajduje przyjemność w zadawaniu bólu, zarówno fizycznego jak i emocjonalnego.
Przemoc interpersonalną można podzielić ze względu na osoby, na które jest uwarunkowana. Pierwszą grupę osób stanowią najbliżsi: dzieci, partnerzy, osoby starsze. Rodzaje przemocy w rodzinie to głównie: przemoc fizyczna, znęcanie psychiczne, wykorzystywanie seksualne, zaniedbywanie.
Przemoc fizyczna to agresywne zachowanie skierowane przeciwko ciału ofiary, mogące prowadzić do bólu i fizycznych obrażeń. Przemoc ta może wystąpić w dwóch postaciach: czynnej i biernej. Forma czynna to poszturchiwania, szczypanie, popychanie i odpychanie, potrząsanie, ściskanie, szarpanie, gryzienie, kopanie, bicie przedmiotami oraz użycie broni. Natomiast forma bierna przejawia się w zakazach mówienia, chodzenia, załatwiania potrzeb fizjologicznych lub w zamknięciu w areszcie domowym.
W przemocy fizycznej występują różne stadia przemocy od tej najbardziej skrajnej, w której człowieka traktuje się jak rzecz i dąży się do jego zniszczenia, aż do przemocy fizycznej, w której występuje coraz więcej elementów natury psychologicznej pomiędzy stosującym przemoc i jego ofiarą.
Znęcanie psychiczne -„ poniżanie i upokarzanie, pozbawianie ofiary osobistej mocy, izolowanie i narzucanie własnych sądów, pozbawianie środków służących do właściwego funkcjonowania psychicznego i fizycznego” . Cechą przemocy psychicznej jest to, iż nie pozostawia ona widocznych śladów oraz trudno jest ustalić rozmiar psychicznego skrzywdzenia. Przemoc psychiczna to zazwyczaj przemoc werbalna, która wywołuje emocjonalny ból lub cierpienie, co często wynika z poczucia poniżenia i zagrożenia. W codziennym życiu spotyka się przemoc psychiczną stosowaną przez jednych ludzi w stosunku do innych. Wydaje się wręcz, że niektórzy ludzie posiadają większy ładunek tej energii psychicznej w porównaniu do pozostałych. Ci, którzy mają mniejszy ładunek ulegają, ponieważ pojawia się u nich lęk, poczucie winy lub inne stany psychiczne powodujące uległość.
W komentarzach do zapisów Kodeksu Karnego dotyczących przestępstw przeciwko rodzinie i opiece oraz przestępstw przeciwko obyczajowości wymienia się wiele pojęć godzących w podstawowe zasady współżycia w rodzinie. Do najważniejszych należą:
„-znęcanie się - świadome wyrządzanie cierpienia fizycznego (bicie, odmawianie pożywienia) lub moralnego (straszenie, obelgi słowne) obejmuje wypadki wielokrotnego działania. O uznaniu za znęcanie się zachowania sprawiające ból fizyczny lub cierpienie moralne decyduje nie ocena obiektywna, a subiektywne odczucie pokrzywdzonego;
- rozpijanie - oznacza działanie sprzyjające spożywaniu napoje alkoholowych, połączone ze stworzeniem niebezpieczeństwa przyzwyczajeniu się małoletniego do stałego używania alkoholu. Rozpijanie jest czynem zabronionym, jeżeli sprawca dostarcza napoje alkoholowe, ułatwia ich spożywanie lub nakłania do ich spożywania;
- uchylanie się - umyślne uchylanie się od powinności łożenia na utrzymanie osoby uprawnionej, mogąc powinność tą spełnić. Uporczywość uchylania się oznacza jego trwanie przez jakiś czas, a jego skutkiem jest narażanie na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych osoby uprawnionej. Do podstawowych potrzeb należą: wyżywienie, odzież, mieszkanie, oraz w zależności od wieku - kształcenie i przygotowanie do zawodu.
- porzucenie - jest naruszeniem obowiązku opieki w stosunku do dzieci do lat 15 oraz osoby, która ze względu na swój stan psychiczny lub fizyczny tej opieki potrzebuje;
- uprowadzenie - naruszenie prawne ustalonego porządku sprawowania opieki lub nadzoru nad małoletnim lub osobą potrzebującą pomocy w załatwieniu czynności życia codziennego” .
Innymi zjawiskami występującymi powszechnie jako akt przemocy wewnątrz rodziny jest molestowanie, wykorzystywanie seksualne i dokonywanie czynów lubieżnych na osobach, które nie osiągnęły dojrzałości płciowej.
Wyszczególnia się w typach przemocy wewnątrzrodzinnej gorącą, chłodną, strukturalną.
Przemoc gorąca to „furia, która rodzi się z frustracji i niemocy. Furia jest erupcją skumulowanych i niemożliwych do powstrzymania uczuć gniewu i wściekłości. Dla wielu osób jest to doznanie fascynujące, a równocześnie wstydliwe. Często doświadczenie takiej furii ma charakter ekstatyczny, w wyniku, której dochodzi do utraty kontroli emocjonalnej i kontroli nad zachowaniem” . Jest to rodzaj przemocy „naładowanej złością, gniewem i agresją. Towarzysza jej bogate formy ekspresji: krzyki, głośne wyzwiska, rękoczyny, impulsywne zachowania, gwałtowne zadawanie bólu i jest łatwo zauważalna. Zwykle pojawia się nagle i stosunkowo szubko znika” .
„Przemoc chłodna jest przeważnie dokonywana z premedytacją. Działania te mają czasami pozytywne cele, może to być dobro, realizowanie własnej filozofii czy wiary. Najistotniejszy w tego rodzaju przemocy jest cel, jaki sprawca chce osiągnąć. Przemoc chłodna rozwija się przeważnie na gruncie autorytarnych modeli współżycia między ludźmi i kierowania nimi” .
Według J. Mazur przemoc chłodna to rodzaj złego traktowania wpisany w kulturę, obyczaj, będący częścią wyposażenia psychicznego jednostki. Człowiek stosujący chłodną przemoc realizuje utrwalony wzór postępowania, którego wcześniej nauczył się, często we własnym rodzinnym domu” .
Przemoc strukturalna polega na przemocy wywieranej przez niesprawiedliwe struktury społeczne. Przemoc wyrażająca się we wpływie negatywnym z reguły powstaje w wyniku społecznego uczenia się. Dziecko wychowywane w atmosferze przemocy częściej sięga po nią w sytuacji zagrożenia lub, jeśli chce rozwiązać problem bądź osiągnąć określony cel. Jeżeli w danym społeczeństwie, najbliższym środowisku lub w rodzinie istnieje prawne i moralne zezwolenie na przemoc, człowiek wyzbywa się wówczas hamulców i przemoc staje się jego podstawowym narzędziem w dążeniu do celu.
Podstawowym problemem zdrowotnym ofiar przemocy domowej są zaburzenia psychosomatyczne. Cierpienie psychiczne doprowadza do pogorszenia funkcjonowania organizmu, więc osoby te zwykle cierpią na choroby przewlekłe. Można zaobserwować, jak w okresie zaostrzenia problemów domowych nasilają się dolegliwości i pogarszają parametry biologiczne. Bywa, że objawy występują po dłuższym czasie, pozornie niezależnie od sytuacji.
„W naukowej terminologii medycznej obowiązuje międzynarodowy system klasyfikacji chorób i problemów medycznych, aktualnie jest to ICD-10. Zaburzenia psychosomatyczne definiuje jako „zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i pod postacią somatyczną”. Z kolei obowiązująca klasyfikacja zaburzeń psychicznych i kryteria diagnostyczne zawarte w Diagnostycznym i Statystycznym Podręczniku Zaburzeń Psychicznych wersja IV (DSM-IV) definiuje zaburzenia psychosomatyczne jako takie, „w których czynniki psychologiczne wpływają na kondycję fizyczną”. Warto zwrócić uwagę, że nie wymienia się żadnych konkretnych chorób. Na gruncie współczesnej wiedzy oczywiste jest, że na zachorowanie składa się wiele różnych czynników. Używa się określenia, że człowiek jest jednostką biopsychospołeczną. W każdej chorobie wszystkie czynniki - także psychologiczne - odgrywają jakąś rolę, są elementem sprzyjającym jej powstaniu, znaczącym zarówno w przebiegu choroby, jak i leczeniu. I odwrotnie - mogą mieć znaczenie ochronne, ułatwiające radzenie sobie z chorobą i zdrowienie” .
Szczególnie dramatyczny jest los osób starszych doświadczających przemocy. Ich stan zdrowia, sytuacja materialna, często zaawansowane otępienie nie pozwalają im ani na skuteczne bezpośrednie przeciwstawienie się agresorowi, ani na efektywne szukanie pomocy na zewnątrz.
„Zwraca się uwagę na kilka istotnych zagadnień związanych ze zjawiskiem przemocy wobec osób starszych:
- Brak reakcji w przypadku rozpoznania przemocy wobec osób starszych jest często spowodowany brakiem odpowiednich narzędzi prawnych.
- Zapobieganie przemocy wobec osób starszych wymaga zaangażowania wielu środowisk społecznych.
- Pracownicy służby zdrowia pierwszego kontaktu odgrywają zasadniczą rolę w reagowaniu na przemoc wobec osób starszych, - choć, paradoksalnie, to oni często nie rozpoznają tych przypadków.
- Edukacja i rozpowszechnianie informacji za pośrednictwem mediów mają istotne znaczenie w przeciwdziałaniu przemocy wobec osób starszych - dotyczy to zarówno edukacji profesjonalistów, jak i całego społeczeństwa (przełamywanie tabu i obalanie stereotypów istniejących w stosunku do ludzi starszych).
- Przemoc wobec osób starszych jest problemem uniwersalnym. Badania pokazują, że występuje ona zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się.
- Sprawca przemocy jest najczęściej znany ofierze - najwięcej przypadków przemocy ma miejsce w środowisku rodzinnym. Często osoby starsze doświadczają przemocy także ze strony przedstawicieli służb, które są zobowiązane opiekować się nimi” .
Reakcją dziecka na krzywdzenie go jest najczęściej nasilenie się u niego zachowań agresywnych, trudności w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych oraz szereg różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych.
„Znęcanie się nad dzieckiem do trzeciego roku życia powoduje zaburzenia rozwoju mowy, motoryki, procesów uczenia się” . Istnieje termin ”syndrom dziecka maltretowanego” na oznaczenie następstw fizycznych i psychicznych, krótko i długotrwałych powstałych na skutek złego traktowania. Dzieci te są przeważnie zastanawiająco smutne, wrogo nastawione do otoczenia, czasami bezwzględnie okrutne, krnąbrne, depresyjne, ze skłonnością do izolacji, nadpobudliwe lub zadziwiająco ciche i spokojne.
„Coraz więcej badań potwierdza, że tam gdzie występuje przemoc wobec matki również ma miejsce przemoc wobec dziecka. Prawdopodobieństwo maltretowania dziecka w takich rodzinach jest 15-tokrotnie wyższe. Połowa mężczyzn bijących żony maltretuje również dzieci, a bite matki maltretują swoje dzieci dwukrotnie częściej niż matki nie doznające w domu aktów przemocy. Przemoc domowa wyrządza dziecku szkody fizyczne, emocjonalne i poznawcze, a jej skutki są zarówno krótkoterminowe jak i długotrwałe. Skutki te zależą od wieku i stadium rozwojowego dziecka. W okresie niemowlęctwa najistotniejszą sprawą jest rozwój więzi emocjonalnych z otoczeniem. Możliwość tworzenia takich więzi jest fundamentem zdrowego rozwoju. Przemoc domowa nie tylko zrywa więź niemowlęcia ze sprawcą, ale może też przerwać jego więź z matką, albo uniemożliwić dziecku więź z obojgiem rodziców. Skutkować to będzie trudnościami w nawiązywaniu związków oraz zablokowaniem rozwoju właściwych dla wieku zdolności i umiejętności” .
Dorosłe życie osób, które w dzieciństwie doświadczały przemocy w rodzinie charakteryzuje się dużymi trudnościami w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów interpersonalnych, przyjaźni, a zwłaszcza związków małżeńskich. Z reguły również ich umiejętności rodzicielskie upośledzone. Osoby te nie mają także łatwego życia zawodowego. W roli pracownika są konfliktowi i roszczeniowi, w roli pracodawcy bezwzględnie wymagający. Wszystko to wynika z ich ciągłego poczucia zagrożenia i braku zaufania do innych osób.
Ryzyko popadnięcia w alkoholizm lub inne uzależnienia jest u nich o wiele wyższe niż u osób, które spokojnie spędziły dzieciństwo.
Występowanie zachowań agresywnych u osób, które same doświadczały przemocy tłumaczy się narastaniem u nich poziomu leku, co z kolei zwiększa prawdopodobieństwo reagowania agresją. Człowiek zachowujący się agresywnie ma z tego powodu wiele kłopotów, poziomu lęku znowu narasta i błędne koło zaczyna się nakręcać. Mechanizm ten jest tym trudniejszy do opanowania, gdyż osoby funkcjonujące w rodzinach z problemem przemocy nie mają okazji nauczyć się innych niż agresywne sposobów postępowania.

3. Fazy przemocy

„Najpierw jest faza wstępna- wyjaśnia psycholog J. Meliburda w miesięczniku „Charaktery”. Wzrasta napięcie. Mężczyznę wszystko irytuje, o wszystko się czepia, jest coraz bardzie nakręcony. Już diabeł pali w tym piecu” .
Faza narastania napięcia - w tej fazie partner jest napięty i stale poirytowany. Każdy drobiazg wywołuje jego złość, często robi awanturę, zaczyna więcej pić, przyjmować narkotyki lub inne substancje zmieniające świadomość. Może poniżać partnerkę, poprawiając swoje samopoczucie. Prowokuje kłótnie i staje się coraz bardziej niebezpieczny. Sprawia wrażenie, że nie panuje nad swoim gniewem. Kobieta stara się jakoś opanować sytuację - uspokaja go, spełnia wszystkie zachcianki, wywiązuje się ze wszystkich obowiązków. Często przeprasza sprawcę. Ciągle zastanawia się nad tym, co może zrobić, aby poprawić mu humor, uczynić go szczęśliwym i powstrzymać przed wyrządzeniem krzywdy. Niektóre kobiety w tej fazie mają różne dolegliwości fizyczne, jak bóle żołądka, bóle głowy, bezsenność, utratę apetytu. Inne wpadają w apatię, tracą energię do życia, lub stają się niespokojne i pobudliwe nerwowo. Jest to wynik narastania napięcia, które po pewnym czasie staje się nie do zniesienia. Zdarza się, że kobieta wywołuje w końcu awanturę, żeby "mieć to już za sobą”.
Faza gwałtownej przemocy-w tej fazie partner staje się gwałtowny. „To nie przelewki. Emocje przerywają tamę. Facet nie jest w stanie opanować furii. Dostał białej gorączki - myślą w panice domownicy szukając drogi ucieczki. Znawcy zagadnienia są zdania, że człowiek w takim stanie zmienionej świadomości upaja się tym, co wyrabia, nakręca się, fascynuje sam sobą. Czuje się jak w transie. Jak po narkotyku” . Wpada w szał i wyładowuje się. Eksplozję wywołuje zazwyczaj jakiś drobiazg, np. lekkie opóźnienie posiłku. Skutki użytej przemocy mogą być różne - podbite oko, połamane kości, obrażenia wewnętrzne, poronienie, śmierć. Kobieta stara się zrobić wszystko, żeby go uspokoić i ochronić siebie. Zazwyczaj, niezależnie od tego jak bardzo się stara, wściekłość partnera narasta coraz bardziej. Czuje się bezradna, bo ani przekonywanie sprawcy, ani bycie miłą, ani unikanie, ani bierne poddawanie się mu nie pomaga i nie łagodzi jego gniewu. Po zakończeniu wybuchu przemocy, kobieta jest w stanie szoku. Nie może uwierzyć, że to się na prawdę stało. Odczuwa wstyd i przerażenie. Jest oszołomiona. Staje się apatyczna, traci ochotę do życia, odczuwa złość i bezradność.
Faza miodowego miesiąca-gdy sprawca wyładował już swoją złość i wie, że posunął się za daleko nagle staje się inną osobą. Szczerze żałuje za to, co zrobił, okazuje skruchę i obiecuje, że to się nigdy nie powtórzy. Stara się znaleźć jakieś wytłumaczenie dla tego, co zrobił i przekonuje ofiarę, że to był jednorazowy, wyjątkowy incydent, który już się nigdy nie zdarzy. Sprawca okazuje ciepło i miłość. Staje się znowu podobny do tego, jaki był na początku znajomości. Przynosi kwiaty, prezenty, zachowuje się jakby przemoc nigdy nie miała miejsca. Rozmawia z ofiarą, dzieli się swoimi przeżyciami, obiecuje, że nigdy już jej nie skrzywdzi. Dba o ofiarę spędza z nią czas i utrzymuje bardzo satysfakcjonujące kontakty seksualne. Sprawca i ofiara zachowują się jak świeżo zakochana para. Ofiara zaczyna wierzyć w to, że partner się zmienił i że przemoc była jedynie incydentem. Czuje się kochana, myśli, że jest dla niego ważna i znowu go kocha. Spełniają się jej marzenia o cudownej miłości, odczuwa bliskość i zespolenie z partnerem. Życie we dwoje wydaje się piękne i pełne nadziei. Ale faza miodowego miesiąca przemijają i znowu rozpoczyna się faza narastania napięci. Zatrzymuje ona ofiarę w cyklu przemocy, bo łatwo pod jej wpływem zapomnieć o koszmarze pozostałych dwóch faz. Prawdziwe zagrożenie, jakie niesie ze sobą faza miodowego miesiąca jest związane z tym, ze przemoc w następnym cyklu jest zazwyczaj gwałtowniejsza.



4. Kobiety i dzieci ofiarami przemocy w domu

„ Kobiety i dzieci są zdecydowanie bardziej poszkodowaną stroną w wyniku przemocy. W różnych opracowaniach wskaźnik ten wynosi 40-90%” .
Według danych centrum Praw kobiet prawie jedna trzecia kobiet w pewnym okresie swojego życia staje się ofiarą przemocy w rodzinie, a samo zjawisko występuje we wszystkich grupach społecznych. Dane te dotyczą różnych form przemocy: bicia, wymuszenia współżycia seksualnego, poniżania i znęcania się psychicznego.
Z uwarunkowań kulturowych przemoc wobec kobiet jest czymś normalnym. To mężczyzna był panem domu, a kobieta musiała się mu podporządkowywać. Kiedy była nieposłuszna, leniwa, rozrzutna, nie chciała pracować w polu, zaniedbywała dom lub była zazdrosna, mąż miał prawo chłosty (do wieku XVIII). W dzisiejszych czasach prawo gwarantuje nietykalność cielesną i poszanowanie dóbr osobistych, niestety statystyki ukazują ciemną stronę stosowania przemocy wobec żon lub partnerek życiowych, a także dzieci.
W naszym kraju występuje problem ekonomiczny, który wiąże się nierozerwalnie z przemocą domową. Mąż, tyran często nawet, gdy zostanie mu udowodnione stosowanie przemocy wśród najbliższy, żyje z ofiarami pod jednym dachem. Kobieta nie opuszcza domu, ponieważ nie ma gdzie zamieszkać. Często jest uzależniona również finansowo od swojego oprawcy, on jako jedyny w domu ma dochody. Kobieta mimo tego, iż jest ofiarą boi się samotności, jest przekonana, że sama nie poradzi sobie z utrzymaniem dzieci oraz siebie i przyzwala na stosowanie przemocy. Wierzy naiwnie, że przyjdzie czas, kiedy mężczyzna się zmieni.
„Negatywne skutki trwania w związku krzywdzącym są ciągle jeszcze zjawiskiem niezbadanym. Dla wielu ludzi nadal pozostaje tajemnicą, jak to się dzieje, że kobieta, która cudem uniknęła śmierci z rąk męża, jest przywiązywana do sprzętów i w ten sposób godzinami więziona, upokarzana i wykorzystywana seksualnie w sposób budzący jej sprzeciw, nadal pozostaje ze swoim gnębicielem” .
Odpowiedź na to pytanie próbuje również znaleźć S. Kulczyńska, która pisze: „Trudno zrozumieć powody, dla których kobiety zostają z brutalnymi mężczyznami. Zazwyczaj wtedy mówimy: Od takiego typa uciekałabym gdzie pieprz rośnie. A przecież wiele kobiet nie odchodzi od "takich typów", pomimo że akty przemocy powtarzają się i nasilają. Przemoc to nie tylko poważne uszkodzenia fizyczne, wyprawy na pogotowie ratunkowe, to także zrażanie rodziny i przyjaciół, życie w wiecznym lęku, zastraszanie dzieci, odbieranie prawa do godnego życia, powtarzające się wezwania policji, groźby zabicia. Kobiety zostają z dręczycielami z wielu powodów. Można wyodrębnić kilkanaście kategorii kobiet-ofiar, mających wiele wspólnych cech" .
I. Pospiszyl znajduje zależność między budową ciała, a przemocą. „Ujawniono, na przykład, że ryzyko doświadczenia przemocy przez kobietę wzrasta w miarę wzrostu dysproporcji w zakresie tężyzny fizycznej partnerów. Im drobniejsza kobieta, tym częściej bywa bita. Budowa fizyczna agresora nie różni się od średniej w populacji” .
„Nasz gatunek nie ma czystego sumienia w sprawie swoich dzieci. Historia krzywdzenia dzieci jest bardzo długa. Zajmuje 95%, a może więcej czasu naszej cywilizacji. Dzieci prawie zawsze uważano za słabsze. Traktowane jak przedmioty, przez stulecia były zabijane, kaleczone, gwałcone, wykorzystywane. Uważano je za własność, której się nie szanuje, bo łatwo ją można mieć i łatwo stracić. Dopiero ostatnie sto lat, a może trochę więcej, to okres, w którym zaczęliśmy się opamiętywać, stopniowo dostrzegając nie tylko zło czynione dzieciom, ale i to, że za krzywdzenie ich cały gatunek płaci wysoką cenę. Nie ulega wątpliwości, że bardzo dużo złych rzeczy jest konsekwencją krzywdzenia dzieci, i to nie tylko w skali mikro, ale także w skali makro. Wiele negatywnych zjawisk, które dotyczą naszej cywilizacji: wojny, ubóstwo, prześladowania, nietolerancja, ma swoje korzenie w powszechności tego zjawiska. Nie brakuje na ten temat badań naukowych, jak
spektakularnych przypadków (dzieciństwo Hitlera czy Stalina), w których zniszczenia w skali makro mają swoje korzenie w dramatach dziecięcego wieku” .
Krzywdzenie dziecka odciska piętno na wszystkich sferach rozwojowych. Ma konsekwencje dla zdrowia fizycznego, stanu psychicznego oraz umiejętności współżycia z innymi ludźmi. „ Bardziej narażone na przemoc są dzieci niechciane, szczególnie dzieci młodocianych matek. Zwraca się większą uwagę na skłonność opiekunów do krzywdzenia dzieci niepełnosprawnych” .
Doświadczenie wskazuje, że najbardziej dramatyczne konsekwencje dla rozwoju dziecka wynikają z nadużyć ze strony najbliższych opiekunów. Pomiędzy rodzicami a dziećmi kształtuje się szczególny rodzaj więzi, opartej na potrzebie miłości, przynależności, wsparcia i opieki. Rodzina jest miejscem, gzie dziecko dokonuje pierwszych prób w kontaktach społecznych. Doświadcza ograniczeń i wzmocnień oraz nabiera zaufania do otaczającego świata. Rodzina, w której te podstawowe więzi zostały zaburzone, kształtuje młodego człowieka pozbawionego elementarnej umiejętności emocjonalnego i społecznego funkcjonowania. Wyobrażenia dziecka krzywdzonego o otaczającym świecie nacechowane są brakiem zaufania do innych, poczuciem bezradności i złości, nieumiejętnością rozwiązywania problemów, które wynika z niskiego poczucia własnej wartości, tendencją do izolacji emocjonalnej i społecznej.
„Dzieci krzywdzone obarczane są brzemieniem tajemnicy, która ma dwa oblicza:
- Tajemnica wiąże się z ochroną osoby krzywdzącej dziecko. Sprawca dba, aby sekret rodzinny nie ujrzał światła dziennego. Rodzice, dorośli czynią dziecko odpowiedzialnym za utrzymanie tajemnicy rodzinnej. Zastraszają nasileniem przemocy, ograniczeniem przywilejów, wydaleniem z domu. Obarczają odpowiedzialnością za działania dorosłych. Dzieci sądzą, że zasłużyły na złe traktowanie
- Dziecko jest przeświadczone o tym, że w nim samym tkwi jakieś tajemnicze zło, które prowokuje innych do czynienia mu krzywdy. Dzieci zamykają się w sobie, izolują, głęboko skrywają emocje, aby inni nie odkryli strasznej siły wyzwalającej w ich najbliższych przemoc” .
Kontakty z innymi osobami cechuje lek, niepewność, wrogość i obojętność. Innym sposobem obronnym jest zachowanie agresywne. Dystans zachowuje, okazując wrogość i niedostępność. Dwoistość odczuć uwidacznia się, gdy dziecko raz przyjmuje rolę ofiary, aby za chwilę stać się agresorem.
Krzywdzenie dzieci występuje we wszystkich warstwach społecznych, kulturalnych i ekonomicznych.
Rodzice krzywdzący dziecko sami mogli być krzywdzeni w dzieciństwie. Mogą oni dysponować bardzo ubogimi umiejętnościami rodzicielskimi, wierząc i polegając na karach cielesnych w celu utrzymania dyscypliny. Rodzice, u których występuje skłonność do przemocy wobec dzieci, popełniają więcej nadużyć w warunkach stresowych, które towarzyszą rozwodom, bezrobociu i innym kryzysom rodzinnym.
W niektórych rodzinach jedno dziecko staje się wybranym obiektem krzywdzenia. Rodzice mogą opisywać to dziecko jako niegrzeczne, kłamiące, nadpobudliwe. Może to być dziecko niechciane lub nieplanowane. Często takim „wybranym” dzieckiem jest dziecko w pewien sposób niepełnosprawne.
Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka w rodzinie. Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowania tego zjawiska. Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład dzieci niechciane, upośledzone, trudne, przewlekle chore czy kalekie. Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć ich niedojrzałość i młody wiek, brak wiedzy i umiejętności wychowawczych, doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie, niski poziom wykształcenia, bezrobocie, wszelkiego rodzaju uzależnienia oraz socjopatia i choroba umysłowa.
Przemoc fizyczna
Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. „Czynne formy przemocy fizycznej to przede wszystkim bicie, od klapsów, policzków począwszy, przez bicie pięścią, przedmiotem, bicie „ na oślep”. Dalej należy wymienić kopanie, zmuszanie do uwłaczających posług, wreszcie zachowań o wyjątkowej brutalności, jak: oparzenia, zadawanie ran ciętych, szarpanych, duszenie, usiłowanie lub dokonanie zabójstwa” . Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Dorosłych znęcających się nad swoimi dziećmi cechuje duża pomysłowość w wyszukiwaniu sposobów zadawania dzieciom bólu: szczypią je, przypalają papierosem, wyrywają włosy, wiążą sznurami, duszą, a nawet gryzą. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć.
Lista przedstawionych skutków przemocy fizycznej w rodzinie jest imponująca, a są to przecież "tylko" bezpośrednie następstwa zespołu maltretowanego dziecka. Nawet, bowiem gdy dziecko zostanie wyrwane ze świata fizycznego bólu i cierpienia, koszmar się nie kończy. Wiele lat później mogą się odezwać odległe skutki maltretowania w dzieciństwie. Osoby takie nadal mają poczucie winy i niską samoocenę. To jednak jedne z łagodniejszych następstw. Dużo poważniejszymi są alkoholizm, narkomania, zaburzenia nerwicowe i nerwice, a także zachowania agresywne i - co może najbardziej dziwić - stosowanie przemocy fizycznej w życiu dorosłym, w tym także wobec swoich dzieci.
Przemoc psychiczna
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka. Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, "moralnej udręki". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka. I. Pospiszyl wymienia następujące formy zachowania w ramach przemocy psychicznej:„-izolacja, ograniczanie snu i jedzenia, narzucanie własnych sądów, degradacja werbalna, hipnoza, narkotyzowanie, groźba zabójstwa” .
Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego wiele negatywnych przeżyć: lek, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku miłości rodzicielskiej i wiele innych konsekwencji, takich jak zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowania agresywne, a nawet myśli i próby samobójcze.
Ponadto krzyczenie na dzieci i poniżanie powoduje poważne konsekwencje w ich dorosłym życiu. Osoby takie nawet wiele lat później mają poczucie winy, niską samoocenę, a także zaburzone poczucie własnej tożsamości, silną potrzebę kontrolowania innych oraz są psychicznie uzależnione od swoich rodziców. Ofiary przemocy psychicznej cierpią na depresje, nerwice, izolują się od otoczenia bądź odstraszają je swoim perfekcjonizmem lub negatywnymi oczekiwaniami w stosunku do innych. Częstymi następstwami doznanej w dzieciństwie "moralnej udręki" są zachowania przestępcze jej ofiar, a także stosowania przez nie przemocy emocjonalnej w życiu dorosłym.
Przemoc seksualna
Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb.
Definicja tej przemocy wobec dziecka brzmi następująco: ”wykorzystywanie seksualne dziecka to włączanie dziecka w aktywność seksualną, której nie jest ono w stanie w pełni zrozumieć i udzielić na nią świadomej zgody i/lub, na którą nie jest dojrzałe rozwojowo i nie może zgodzić się w ważny sposób i/lub, która jest nie zgodna z normami prawnymi lub obyczajowymi danego społeczeństwa. Z wykorzystywaniem seksualnym mamy do czynienia, gdy taka aktywność wystąpi pomiędzy dzieckiem, a dorosłym lub dzieckiem, a innym dzieckiem, jeśli te osoby ze względu na wiek bądź stopień rozwoju pozostają w relacji opieki, zależności, władzy. Celem takiej aktywności jest zaspokajanie potrzeb innej osoby” .
„Istnieje wiele typologii przemocy seksualnej wobec dzieci; najczęściej badacze wyróżniają następujące jej rodzaje:
1. Bez kontaktu fizycznego
- Rozmowy o treści seksualnej
Sprawca wyraża wprost swoje pragnienia seksualne wobec dziecka (np. Popatrz na mojego siusiaka, pokaż mi to, co masz pod majteczkami), wyraża opinie na temat atrakcyjności erotycznej dziecka lub własnej (Masz ładną pupę, chcę ją lepiej obejrzeć, masz piękne cycuszki, chcę je pocałować itp.) albo opowiada dziecku o swojej aktywności seksualnej z innymi osobami.
- Ekspozycja anatomii i czynności seksualnej
Sprawca pokazuje dziecku swoje intymne części ciała, może też masturbować się w jego obecności.
- Podglądactwo
Dziecko jest podglądane w czasie kąpieli, czynności fizjologicznych; towarzyszy temu podniecenie i masturbacja sprawcy.
2. Kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała
- Dotykanie ciała dziecka
- Całowanie intymnych części jego ciała
- Ocieractwo
- Pobudzanie ręczne narządów płciowych dziecka
3. Kontakty oralno - genitalne
4. Stosunki udowe
5. Penetracja seksualna (oralno-genitalna)
6. Komercyjne seksualne wykorzystywanie dzieci (np. dziecięca pornografia czy prostytucja)
7. Seksualne wykorzystywanie dzieci powiązane z innymi formami przemocy (np. dewiacyjne formy przemocy seksualnej)” .
„W przypadku molestowania seksualnego badacze problemu: Glaser i Frosh (1995), Lew - Starowicz (1992), wskazują na następujące bezpośrednie konsekwencje somatyczne: urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazu około odbytnicze, przerwanie błony dziewiczej, infekcje dróg moczowo - płciowych, infekcje jamy ustnej, choroby przenoszone droga płciową. Wyróżniają również następstwa o charakterze poznawczym, emocjonalnym, behawioralnym i seksualnym, takie jak: erotyzacja dziecka, prowokacyjne zachowania seksualne, zachowania masturbacyjne, zachowania seksualne wobec rówieśników, zaburzenia snu, niska samoocena, poczucie winy, krzywdy, nerwice, przygnębienie, uzależnienie od narkotyków, alkoholu, lęki wobec rodzica danej płci, poczucie naznaczenia” .
Równie długa jest lista odległych w czasie następstw przemocy seksualnej stosowanej wobec dziecka.
„Badania potwierdzają, że osoby dorosłe, wykorzystywane seksualnie w dzieciństwie, cechuje ogólnie niższa samoocena, większa skłonność do nałogowego sięgania po narkotyki i alkohol, skłonność do zaburzeń nastrojów czy problemów interpersonalnych. Mogą u nich wystąpić zaburzenia psychotyczne, zaburzenia osobowości, depresje, próby samobójcze. Osoby seksualnie wykorzystane w dzieciństwie miewają w życiu dorosłym trudność w poszanowaniu swoich intymnych granic, mogą podejmować przypadkowe, anonimowe kontakty seksualne z wieloma różnymi partnerami, bez zaangażowania emocjonalnego. Osoby takie nie tylko same są narażone na przemoc seksualną w życiu dorosłym, ale wykazują skłonność do jej stosowania wobec innych (szczególnie dzieje się tak w przypadku ofiar-mężczyzn)” .
„Następstwa tego rodzaju przemocy ujawniają się bezpośrednio, a także i późniejszym okresie. Nierzadko towarzyszą dziecku w całym jego życiu. Należą do nich obrażenia ciała, choroby przenoszone drogą płciową, urazy, prowokacyjne zachowania seksualne, zaburzenia snu, fobie, lęki, nerwice, depresja, niska samoocena, poczucie winy, zaburzenia osobowości, zaburzenia w późniejszym dorosłym życiu” . Zaniedbywanie -według I. Pospiszyl to „ nie zapewnienie lub uniemożliwienie zaspokojenia potrzeb jednostce zależnej, jest zjawiskiem obejmującym bardzo szeroką skalę zachowań” . To także niezaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych i psychicznych dzieci. Może się ono rozpocząć już w okresie życia płodowego, gdy matka prowadzi niehigieniczny tryb życia. „Z zaniedbywaniem mamy do czynienia wówczas, gdy dzieci są na długie godziny pozostawione samym sobie, a w skrajnym przypadku: porzucone, bezdomne, bez właściwej ochrony przed chorobami, gdy w obecności dziecka odbywają się awantury, pijackie libacje, gdy jest niedostatecznie zabezpieczone przed zagrażającymi mu sytuacjami” .
Dzieci często nawet nie buntują się przeciw takiemu traktowaniu. Młodsze żyją w przekonaniu, że tak wygląda świat, a całym ich światem są przecież rodzice, dom. Starsze odczuwają wstyd za swych rodziców, których jednak mimo wszystko bardzo kochają. Jeżeli jednak stale doświadczają przemocy zaczynają szukać oparcia u innych, obcych ludzi. Często wpadają w tzw. złe towarzystwa, czyli grupy młodych ludzi o podobnych doświadczeniach życiowych.
Podobnie zaniedbanie dziecka definiuje Polansky- „warunek, w którym opiekun odpowiedzialny za dziecko albo celowo, albo poprzez nadzwyczajny brak uwagi pozwala by doświadczało ono cierpienia, które może mu się przydarzyć i nie udaje mu się albo nie dostarcza jednego lub dwóch składników popularnie uważanych za podstawowe dla rozwoju fizycznego, intelektualnego, emocjonalnego i wychowania” .
„Analizując kategorię zaniedbywania dziecka najłatwiej dostrzec można, że omawiane powyżej cztery "rodzaje" krzywdzenia dzieci są w zasadzie zbiorami zachowań nierozdzielnych - przykładowo emocjonalne maltretowanie, czy bierne formy przemocy fizycznej bywają wręcz tożsame z zaniedbywaniem potrzeb psychicznych czy fizycznych dziecka. Praktycznie nigdy dziecko nie jest krzywdzone w jakiś jeden sposób, co najwyżej profilaktyka zapobiegania poszczególnym formom krzywdzenia wymaga niekiedy odmiennych działań - można spenalizować fizyczne karcenie dzieci, trudno jednak domagać się tego wobec braku rodzicielskiej miłości bądź błędów wychowawczych” .


5. Instytucjonalne i społeczne formy pomocy i przeciwdziałania dotkniętym przemocą w rodzinie

„ Nie ma jeszcze w Polsce tradycji leczenia domowej agresji. Próbuje się prowadzić takie zajęcia w stosunku do sprawców w więzieniach. Są to zwykle najgorsi agresorzy” .
Bardzo ważna jest również „pomoc psychologiczna, która obejmuje bardzo szeroki i różnorodny obszar ludzkich działań, wyróżniających się ze względu na specyficzny i określony cel. Od strony osoby pomagającej zawiera on się w intencji zwiększenia kompetencji i mocy osoby, której pomagamy. Od strony osoby przyjmującej efektywność pomocy można mierzyć poprzez zmiany wewnętrzne, które warunkują skuteczne, konstruktywne działanie i pożądane zmiany życiowe.
Przemoc rozumiem jako działania takie, które niezależnie od formy upośledzają ostatecznie moc kogoś, kto jest obiektem. Taki jest też cel przemocy, czyniącej z człowieka istotę bezwolną. Akt pomagania możemy traktować jako działanie zmierzające do odbudowania konstruktywnej mocy drugiego człowieka. Być może ludzie potrzebujący pomocy przychodzą do nas po moc? Dlatego właśnie pomaganie ofiarom przemocy rozumiem jako działania przydające wewnętrznej, konstruktywnej mocy drugiemu człowiekowi” .
Istnieje wiele metod i procedur oddziaływań psychologicznych np.:
- metody interwencyjne,
- metody edukacyjne i poradnictwo,
- wsparcie emocjonalne i społeczne,
- uczenie zachowań,
- psychoterapia.

W poszukiwanie skutecznych form przeciwdziałania przemocy w rodzinie
i pomagania jej ofiarom angażuje się wielu profesjonalistów i wolontariuszy, organizacji pozarządowych i specjalistycznych instytucji. Nie jest to łatwe zadanie, bowiem, środowisko rodzinne jest i powinno być skutecznie chronione przed ingerencjami zewnętrznymi. Zajmowanie się przemocą domową wymaga zarówno wnikliwego rozumienia złożoności zjawisk występujących w życiu rodzinnym, jak i szczególnej troski i rozwagi w trakcie interwencji.
„Mamy długą tradycję działań organizacji pozarządowych. Istnieje wspaniały ruch korczakowski, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, Komitet Ochrony Praw Dziecka, wiele fundacji i organizacji społecznych. Dziesięć lat mija od zainicjowanego przez PARPA Programu Bezpieczeństwa w Rodzinie. Działa także Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia", Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. Dzięki procedurze "Niebieskie Karty" zmienia się podejście policji do przemocy w rodzinie. Może nie tak szybko, jak tego byśmy chcieli, ale jednak. Szkolą się pracownicy służb i instytucji, rozwija się sieć placówek specjalistycznych, ośrodków interwencyjnych, świetlic socjoterapeutycznych. Nasza największa nadzieja to działalność społeczności lokalnych - 2500 gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, które nie tylko mają swoje pieniądze i swoje zadania, ale także własną filozofię działania. Gminne komisje, finansując działania na rzecz ofiar przemocy w rodzinie, wspierają wszystkie krzywdzone dzieci, nie tylko te z rodzin alkoholowych” .
Ważną rolę odgrywają również grupy wsparcia. „Pierwsze powstały spontanicznie w połowie lat osiemdziesiątych. Grupy te działają na podobnej zasadzie jak grupy AA, z uwzględnieniem specyfiki problemów. Powstają przy schroniskach dla ofiar przemocy, centrach kryzysowych i agencjach pomocy. Istotą pomocy grup wsparcia jest uczynienie z osoby pokrzywdzonej osobę zdolną do przyjęcia odpowiedzialności za swoje życie” .
Pomoc dostępna dla ofiar przemocy, jaką oferują organizacje kobiece oraz inne programy przeciwdziałania przemocy domowej, to pomoc prawna i psychologiczna, telefony zaufania oraz miejsca w schroniskach. Należy jednak zaznaczyć, że tylko część z ponad 200 kobiecych organizacji pozarządowych działających w Polsce jest w stanie zaoferować specjalistyczną pomoc kobietom i dzieciom-ofiarom przemocy.
Jedną z wiodących kobiecych organizacji pozarządowych jest Centrum Praw Kobiet; oferuje ono na dużą skalę pomoc prawną i psychologiczną kobietom-ofiarom przemocy, publikuje również poradniki prawne oraz ulotki i broszury adresowane zarówno do ofiar, jak i do szerokiego grona odbiorców; są one bardzo poczytne i rozprowadzane w całym kraju.
„Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie oferuje pomoc, wsparcie zarówno osobom doznającym przemocy, jak i sprawcom przemocy - od kilku miesięcy również dzieciom, które biegały po pomieszczeniach Pogotowia - hałasowały, psociły i przeszkadzały w zajęciach matek. Dlatego stworzyliśmy im warunki do wspólnej zabawy. Mają raz w tygodniu swoje spotkania, swoje miejsce” .
Według B. Pietkiewicz konieczne są „ zmiany prawne. W wielu krajach europejskich, także w USA, mąż, który dopuścił się agresji, otrzymuje nakaz opuszczenia domu. Nawet, jeśli stanowi on jego własność. To nie kobieta musi uciekać przed nim z dziećmi do schroniska i ponosić w ten sposób dodatkową karę. To on musi wyjść z domu bez żadnych skomplikowanych procedur i nikt się nie przejmuje tym, gdzie on się podzieje. Jeśli bije - ma się po prostu wyprowadzić” .

Przemoc w rodzinie

Istnieje wiele definicji przemocy w rodzinie (domestic violence). Wszystkie z nich podkreślają jednakże takie elementy jak:

• działanie zamierzone, intencjonalne, świadome

• przewaga sił ze strony agresora

• intencją działania jest wyrządzenie komuś krzywdy, narzucenie mu władzy, dokonanie bezprawnych czynów, godzenie w czyjąś osobistą wolność, naruszenie praw i dóbr osobistych

• wywołuje cierpienie i szkody

• działanie skierowane przeciwko jakiemuś członkowi rodziny

• wykracza poza społeczne normy, zasady relacji międzyludzkich

Mity o przemocy:

• przemoc nas nie dotyczy

fakt: przemoc istnieje wszędzie, niezależnie od rasy, wyznania, czy narodowości

• maltretowanie to tylko chwilowa utrata panowania nad swoim zachowaniem

fakt: maltretowanie to legalny związek polegający na kontroli i strachu

• przemoc zdarza się w sferze biedoty

fakt: przemoc jest częstym zjawiskiem w rodzinach inteligenckich i zamożnych

• popchnięcie, klaps, bicie pięścią nie jest niczym złym, nie jest przemocą, nie powoduje obrażeń, jest potrzebne w wychowaniu dzieci

fakt: nawet najmniejsza forma aktywności ludzkiej zmierzająca do godzenia

w czyjąś osobistą wolność jest aktem przemocy

• maltretowana kobieta lub dziecko mogą swobodnie opuścić swój dom

fakt: powiadomienie o pobiciu i opuszczenie domu może skończyć się śmiercią

• bicie jest dowodem miłości, kobieta lubi jak jest bita, mężczyzna ma prawo bicia własnej żony

fakt: pozostałości myślenia panującego w systemie patriarchalnym

Cechy przemocy: jest to proces, nie pojawia się znienacka, jest cykliczny,

ma tendencję do powtarzania się, eskaluje, nie zatrzymana przybiera na sile, toczy się

w wymiarze dominacja - uległość, nie jest zjawiskiem niezależnym od udziału człowieka, przejawia się w różnych formach.

Perspektywy postrzegania przemocy:

• prawna - jest ścigana przez prawo (kodeks karny, kodeks wykroczeń)

• moralna - krzywdzenie osób słabszych to zło moralne (kodeks, wyczucie moralne, sumienie, normy moralne przekazywane z pokolenia

• na pokolenie)

• psychologiczna - przemoc wyzwala psychiczne zjawiska, jak cierpienie, doznawanie poczucia krzywdy, bezsilność

• społeczno - polityczna - przemoc na dużą skalę, grupy stosujące przemoc.

Wyróżnia się dwa ogólne rodzaje przemocy:

1. przemoc gorąca: furia; pękanie tamy emocjonalnej, która przestaje powstrzymywać uczucia pochodzące z frustracji; wulkan emocjonalny; widowiskowa, widoczna; szybko przechodzi; jest skumulowaną siłą uczuć, której nie da się zatrzymać;

2. przemoc chłodna: zrealizowanie scenariusza przemocy, który

3. ma na celu pogwałcenie dóbr i praw drugiej osoby; zaplanowana; zdarza się w pozornie dobrej rodzinie; nie ma tu furii i gniewu.

Formy przemocy:

• przemoc fizyczna

• przemoc psychiczna

• przemoc seksualna

• przemoc finansowa

• znęcanie się nad zwierzętami domowymi

Przemoc fizyczna:

Zamierzone działanie człowieka, zwrócone przeciwko fizyczności członka jego rodziny, niosące ryzyko uszkodzenia w ciele.

Bicie, popychanie, torturowanie, policzkowanie, uderzenie pięścią, kopanie, drapanie, plucie, szarpanie za włosy, gryzienie, wykręcanie rąk, duszenie, okaleczenie, przypalanie papierosem, wyrywanie paznokci, parzenie, rzucanie przedmiotami, użycie broni, napaść, uwięzienie, i wszelkie inne działania które wywierają ból i strach.

Objawy: sińce, obrzęki na twarzy, ramionach, klatce piersiowej, plecach,

pod pachami, na dłoniach, stopach, pośladkach, ślady po oparzeniach, rany cięte, kute, blizny za uszami, otwarte rany w nietypowych miejscach.

Przemoc psychiczna:

Działanie mające na celu pozbawienia ofiary zaufania do siebie samej, tak, aby czuła się samotna i zależna tylko od agresora.

Przymus i groźby, upokarzanie, zastraszanie, poniżanie, emocjonalne wykorzystywanie, szantaż emocjonalny, wyzywanie, obwinianie, wmawianie choroby psychicznej, izolowanie, manipulowaniem poczuciem winy, karanie przez odmowę uczuć, odmawianie współżycia seksualnego, wyśmiewanie, zawstydzanie, kontrolowanie

lub uniemożliwianie kontaktów z innymi, zabranianie korzystania z telefonu, samochodu, narzucanie własnych poglądów, zakaz opuszczania domu, miłość warunkowa, brak zainteresowania, brak szacunku, stała krytyka, oskarżanie o wywołanie przemocy, zaprzeczenie przemocy, porywanie dzieci, wykorzystywanie pozycji mężczyzny, wymaganie bezwzględnego posłuszeństwa, ograniczanie snu i pożywienia, degradacja werbalna, podsłuchiwanie rozmów telefonicznych, niszczeniu przedmiotów cennych

dla ofiary.

Objawy: niska samoocena, wzmożona czujność, tiki nerwowe, zmiana nastrojów, słaba kontrola emocji.

Przemoc seksualna:

Wymuszanie pożycia seksualnego, aktywności seksualnej, nieakceptowanych pieszczot i praktyk seksualnych, seksu z osobami trzecimi, sadystyczne formy współżycia, krytyka zachowań seksualnych, zmuszanie do oglądania filmów lub gazet pornograficznych, straszenie gwałtem, gwałt, straszenie karami fizycznymi i psychicznymi w razie odmowy współżycia, filmowanie podczas działań seksualnych, rozbieranie

z zastosowaniem przemocy fizycznej.

Przemoc finansowa:

Zabieranie zarobionych pieniędzy, odmawianie możliwości pracy, brak zaspakajania potrzeb materialnych, kontrola wydawania pieniędzy.

Źródła przemocy:

• biologiczne: impulsywny temperament, uszkodzenia Ośrodkowego Układu Nerwowego (CNS), urazy głowy, które utrudniają psychologiczną kontrolę nad zachowaniami;

• psychologiczne: słaba kontrola emocji, wybuchy, eksplozje uczuć, frustracja, stres, deprawacja, zaburzenia osobowości, postawa lekceważąca wszystko

• i wszystkich, przekonanie o własnej mocy, poczucie wyższości nad innymi, zanik przeżywania wartości, współodczuwania, bycie świadkiem przemocy

• w dzieciństwie, doświadczanie jej;

• środowiskowe: akceptowanie przemocy, przemoc to wzorzec utrwalony

• w życiu rodzin w otaczającym środowisku, przechodzący z pokolenia

• a pokolenie, niejako dziedzicznie;

• społeczno - kulturowe: systemy rodzinne, wzorce kulturowe zezwalające

• na przemoc;

• substancje chemiczne - alkohol, narkotyki: torują drogę do przemocy, osłabiają zdolność do samokontroli, stymulują i pobudzają do działania.

Rozmiary przemocy w rodzinie:

Najczęstsza przemoc jest stosowana wobec dzieci. Kolejna grupą narażoną

na przemoc są kobiety, później osoby starsze - rodzice uzależnieni od swoich dzieci,

i wreszcie mężczyźni (3% ofiar przemocy).

Cykle przemocy:

I. Faza narastającego napięcia

agresor: jest stale irytowany, każdy drobiazg go złości, zaczyna awantury, prowokuje kłótnie, nadużywa alkoholu, narkotyków, staje się niebezpieczny, przerażający, sprawia wrażenie, że coraz mniej panuje nad swoim "ja";

ofiara: uspokaja go, spełnia jego zachcianki, przeprasza, ulega

mu, nadskakuje mu lub unika go, chce poprawić mu humor, uczynić

go szczęśliwym, powstrzymać przed wyrządzeniem jej krzywdy, narasta

w niej napięcie i lęk, co objawia się w dolegliwościach fizycznych - bóle głowy, żołądka, brak energii do życia, pobudliwość nerwowa, niespokojność.

II. Faza gwałtownej przemocy

agresor: wyładowuje się, wpada w szał, eksploduje pod wpływem jakiegoś drobiazgu, stosuje różnego rodzaju przemoc;

ofiara: czuje się bezradna, w żaden sposób nie może już uspokoić sprawcy, jest w totalnym szoku, nie może uwierzyć, że to naprawdę się stało, odczuwa wstyd, przerażenie, jest oszołomiona, staje się apatyczna, traci ochotę

do życia, odczuwa złość i bezradność.

III. Faza miodowego miesiąca

agresor: wie że posunął się za daleko, zaczyna przepraszać, staje się inną osobą, szczerze żałuje, okazuje skruchę, obiecuje, że już się to nigdy

nie powtórzy, płacze, wzbudza litość, tłumaczy się dlaczego to zrobił, przekonuje ofiarę, że to był jednorazowy incydent, okazuje ciepło, miłość, staje się podobny do tego, jaki był na początku znajomości, przynosi prezenty, rozmawia z ofiarą, dba o nią, obiecuje że się będzie leczył;

ofiara: zaczyna wierzyć że partner się zmienił, że przemoc to jednorazowy incydent, że się nie powtórzy, czuje się kochana, myśli, że jest dla niego ważna, znowu go kocha, spełniają się jej marzenia o cudownej miłości, odczuwa bliskość i zespolenie z partnerem, życie we dwoje znów wydaje jej się piękne i pełne nadziei.

IV. = I. Faza narastającego napięcia. Cykl się powtarza. Przemoc w następnym cyklu staje się gwałtowniejsza, narasta, powtarza się dopóki nie będzie interwencji z zewnątrz.

Ofiara pomimo powtarzającego się cyklu przemocy pozostaje w związku. Jakie

są tego przyczyny:

• Brak umiejętności stanowczego powiedzenia "nie";

• Niemożność określenia tego, co we wzajemnych kontaktach jest dopuszczalne a co nie; bezsilność wobec przemocy fizycznej partnera;

• Strach przed własnym odważnym, stanowczym działaniem;

• Słabość, brak konsekwencji, brak odpowiedzialności za siebie

• i za dzieci;

• Wstyd przed ludźmi, rodziną, sąsiadami, znajomymi;

• Nieświadomość, że podlega przemocy;

• Nieświadomość prawa obrony siebie (czy i jak się bronić);

• Strach przed partnerem (jego siłą, jego reakcją);

• Strach przed samotnością;

• Poczucie bezradności, bezsilności, rezygnacji, poddania się;

• Brak szacunku do siebie samej;

• Strach przed utratą partnera, pozycji społecznej;

• Niczym nieuzasadniona nadzieja na zmianę;

• Zaprzeczanie przemocy lub branie winy na siebie;

• Kierowanie się stereotypami: "tak musi być", "lepsze znane zło niż dobro, które jest niepewne i obce", "widocznie zasłużyłam sobie

• na to";

Wyróżniamy trzynaście typów kobiet, które stały się ofiarami przemocy domowej,

a mimo to nie decydują się opuścić swoich mężów: kobieta poszukująca bezpieczeństwa, kobieta zaślepiona, kobieta bezwartościowa, kobieta ułomna, kobieta zarządzająca, kobieta naiwna, kobieta obrończyni, kobieta prowokatorka, kobieta opiekunka, kobieta fantazjująca, kobieta męczennica, kobieta nieporadna, kobieta zastraszona. Opierając się

na własnych przeczuciach, opiniach, schematach, kobiety obwiniają siebie i pozostają

w związkach.

Są cztery tak zwane modele, schematy działania ofiary, która nie opuszcza swego oprawcy:

1. model pułapki psychicznej - ofiara stwierdza, że zbyt dużo włożyła

2. w ten związek, i nie chce tego stracić;

3. model pułapki sytuacyjnej - zyski ekonomiczne z pozostania są większe

4. niż zyski z odejścia, zwłaszcza gdy kobieta nie pracuje, nie ma innej alternatywy;

5. model pułapki lęku - lęk przed nieznanym, strach przed samotnością;

6. model wyuczonej bezradności - proces wiktymizacji, kobieta czuje

7. się całkowicie zależna od męża, zupełnie nie wierzy we własne siły, możliwości.

Syndrom kobiety maltretowanej:

• unikanie tematu dotyczącego przemocy

• brak zainteresowania światem, rozwojem

• minimalizacja - nic jej się nie chce

• odtwarzanie reakcji kryzysowych - nagłe wybuchy płaczu, śmiechu

Przemoc wywołuje u ofiary reakcji we wszystkich sferach jej życia:

a. reakcje emocjonalne: lęk, niepokój, depresja, gniew, wstyd, poczucie winy, obniżenia własnej wartości, godności;

b. reakcje poznawcze: zaburzenia perceptualne - postrzegania świata, złudzenia;

c. reakcje w sferze zachowań: popadanie w uzależnienia, czyny samobójcze, zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym;

d. na płaszczyźnie biologicznej: zaburzenia somatyczny, nadmierne pobudzenie fizjologiczne;

e. płaszczyzna interpersonalna: obawa przed wchodzeniem w interakcje

f. z innymi osobami.

Przemoc wobec dziecka.

Wszelkiego rodzaju uszczerbek na zdrowiu fizycznym bądź psychicznym dziecka przed ukończeniem osiemnastego roku życia, jakiego doznało w sposób nieprzypadkowy od osoby lub instytucji, będący skutkiem działania fizycznego, seksualnego

lub emocjonalnego, czy też zaniedbania, a który zagraża jego normalnemu rozwojowi fizycznemu lub psychicznemu, nazywamy przemocą wobec dziecka.

Formy przemocy wobec dziecka: zaniedbanie, przemoc fizyczna, psychiczna, wykorzystanie seksualne, dziecko świadkiem przemocy w domu, nadopiekuńczość. Przejawiają się one w takich samych zachowaniach jak przemoc wobec dorosłych członków rodziny.

Konsekwencje i objawy zaniedbania: zahamowany rozwój intelektualny, emocjonalny, fizyczny, brak ekspresji emocjonalnej, represyjność, bierność, apatia, lękliwość, choroba sieroca, podatność na choroby.

Konsekwencje i objawy przemocy fizycznej: brak reakcji na ból, oczekiwanie kary, obniżenie wrażliwości na cierpienie innych, agresywność, brutalność, obrażenia fizyczne, niechęć do rozebrana się, nadpobudliwość, wycofanie się w świat marzeń.

Konsekwencje i objawy przemocy psychicznej: zaburzenia mowy, snu, moczenie

się nocne, depresja, brak pewności siebie, częste kłamstwa.

Wykorzystanie seksualne dziecka:

Przemoc seksualna to aktywność natury seksualnej wobec dziecka, oparta

na wykorzystaniu władzy i prowadząca do seksualnego zaspokojenia osoby dorosłej.

Częściej są wykorzystywane seksualnie dziewczynki niż chłopcy. Zdarzają

się jednak także wykorzystania chłopców. Dzieci bywają molestowane seksualnie zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety. Dziecko wykorzystane seksualnie przez członka rodziny ma podwójne poczucie winy - czuje się winne i odpowiedzialna za to,

że sprowokowało osobę dorosłą do zachowań seksualnych, czuje się winne ponieważ samo doznało przyjemności. Ma poczucie, że to w nim jest coś złego, czuje się gorsze od innych. Ma poczucie wstrętu do siebie i swojego ciała.

Rodzaje przemocy seksualnej wobec dzieci:

a. z dotykiem: stosunek analny, oralny, dopochwowy, wprowadzanie palców

b. do pochwy, odbytu, zmuszanie dziecka do całowania okolic genitalnych osoby dorosłej, dotykanie i całowanie okolic genitalnych dziecka.

c. bez dotyku: pokazywanie materiałów o treści erotycznej, filmowanie, fotografowanie nagich dzieci i ich narządów płciowych, ekshibicjonizm, podglądanie, rozmowy o treści erotycznej.

Objawy somatyczne (pośrednie, sugerujące przemoc i ewidentne): ciąża, choroby weneryczne, wirus HIV, infekcje dróg moczowo - płciowych, urazy zewnętrznych narządów płciowych, urazy odbytu, krwawienie narządów rodnych, ból przy oddawaniu moczu i kału, podrażnienia naskórka i bóle w okolicach ud, genitaliów, brzucha, skaleczenia tych miejsc, bóle głowy.

Objawy psychologiczne i behawioralne: nadmierna erotyzacja dziecka, prowokacyjne i uwodzicielskie zachowania seksualne, erotyczne rysunki, zabawy, agresja seksualna wobec rówieśników, wczesna i nasilona masturbacja dziecka, nieadekwatna

do fazy psychoseksualnego rozwoju, język dziecka przesycony słownictwem dotyczącym sfery seksualnej, obniżony nastrój, lęk, niepokój, nieufność wobec dorosłych, poczucie winy, wstydu, niska samoocena, myśli samobójcze, koszmary, lęki nocne, nadpobudliwość psychoruchowa, trudności w koncentracji uwagi, wtórne moczenie nocne, zachowania regresywne, ucieczki w alkohol, narkotyki, prostytucję, zaburzenia łaknienia (anoreksja, bulimia), problemy szkolne, złe relacje z rówieśnikami, dolegliwości psychosomatyczne, nudności, wymioty.

Dziecko świadkiem przemocy w domu.

Dzieci widzą przemoc ojca wobec matki, słyszą jej płacz, jęki, krzyki, wyzwiska, awantury. Dostrzegają skutki tej przemocy: mieszkanie zdemolowane, ślady krwi, urazy, siniaki u matki, potargane ubrania, policjantów w domu. Czują atmosferę napięcia, same doświadczają tego napięcia. Czują lęk i obawy matki przed jej oprawcą.

Bycie świadkiem przemocy jest silnym urazem, nigdy nie pozostaje bez śladów

w psychice. Objawia się nasilonymi zaburzeniami emocjonalnymi: częsta złość, dużo lęku

i smutku, niska samoocena. Zaburzenia powstają także w pozostałych sferach:

w zachowaniu (wycofanie lub agresja, nadpobudliwość, wagarowanie, okrutne traktowanie zwierząt), w funkcjach społecznych (niezdolność do empatii, niewielkie umiejętności społeczne, poczucie odrzucenia przez rówieśników), w funkcjach poznawczych (złe oceny w szkole, opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowy rozwój intelektualny), w zdrowiu fizycznym (zaburzenia łaknienia, jedzenia, snu, choroby psychosomatyczne, nocne moczenia, opóźniony rozwój fizyczny i motoryczny). Poważne problemy

u dzieci - świadków przemocy w domu - związane są z wchodzeniem w związki w życiu dorosłym: zły obraz rodziny, miłości, bliskości powoduje, że same często tworzą związki patologiczne, stając się albo agresorem dla swego partnera, albo ofiarą.

W zależności od wieku i od płci dziecka pojawiają się różne reakcje na przemoc

w domu: niemowlęta (reagują problemami zdrowotnymi, nadmiernym płaczem, złym snem), przedszkolaki (mają duży poziom lęku, wszystkiego się boją, są rozdrażnione), starsze dzieci - dziewczynki (są wycofane, zalęknione, boją się mężczyzn, kurczowo trzymają się spódnicy matki) i chłopcy (agresywni, zamknięci w sobie, mają napady złości).

Źródła przemocy wobec dziecka:

• dzieci niechciane

• dzieci nie spełniające oczekiwań rodziców

• dzieci niejadki, płaczliwe, marudne

• dzieci nadpobudliwe, ruchliwe, sprawiające kłopoty w szkole

• choroby i uzależnienia rodziców

• problemy ekonomiczne

• braki w wykształceniu i wiedzy o problemach dziecka

• rodzice żyjący w izolacji społecznej

• kulturowe wzorce wychowania

• doświadczenie przemocy w dzieciństwie

• posiadanie dzieci z różnych związków

• urodzenie dziecka przed osiemnastym rokiem życia

• brak kontroli własnych zachowań

• przekazywane z pokolenia na pokolenie wzorce nadużyć seksualnych wobec dzieci

• zaburzenia więzi między rodzicami

• klimat przemocy i agresja w rodzinie.

Naukowcy wyróżniają cztery koncepcje dotyczące przyczyn i źródeł przemocy wobec dzieci: koncepcja psychiatryczna, koncepcja socjologiczna, koncepcja społeczno-sytuacyjna i koncepcja integracyjna.

Koncepcja psychiatryczna (psychopatologiczna, intraindywidualna) obarcza odpowiedzialnością za przemoc rodzica. Przyczyny przemocy widzi w jego patologicznej, zaburzonej osobowości. Podkreśla się również, że znęcanie się nad dziećmi jest często jedynym przejawem tych zaburzeń. Osoby te wydają się funkcjonować w społeczeństwie zupełnie normalnie, ale w istocie wymagają pomocy psychiatrycznej. Źródłem takiego stanu rzeczy jest doświadczenie w dzieciństwie bądź przemocy, bądź nazbyt surowego karania. W życiu dorosłym osoby te przenoszą wzorce zaczerpnięte z domu, co objawia się w stosowaniu przemocy wobec swoich dzieci.

Działania profilaktyczne proponowane przez zwolenników tego nurtu są całkowicie skoncentrowane na osobie rodzica: terapia analityczna lub inny rodzaj psychoterapii indywidualnej.

Wiele założeń koncepcji psychiatrycznej jest obecnie podważanych, poddawanych

w wątpliwość. Zarzuca się jej jednostronność wobec złożoności zjawisk psychicznych

i wszystkich czynników, które wpływają na zachowanie człowieka.

Koncepcja socjologiczna

Koncentruje się ona na całym otoczeniu człowieka i rodziny jakim jest środowisko, społeczeństwo i zachodzące w nim procesy makrospołeczne. W przemocy wobec dziecka ważną rolę odgrywały będą zatem: wzory postaw kulturowo określone, normy funkcjonujące w społeczeństwie, jego struktura, instytucje, sposób komunikacji członków tego społeczeństwa, poziom agresji, przemocy, istnienie podkultur, całych grup, które działają przemocą. Klimat, jaki panuje w danym społeczeństwie, może sprzyjać przemocy: gdy przemoc jest czymś pozytywnym, traktowana jest jako dowód siły, heroizmu, tężyzny, jako źródło prestiżu, dobrej pozycji społecznej, przywilejów. W takim społeczeństwie, grupie przemoc będzie wyrazem nagrody.

Innym rodzajem społeczeństwa w którym jest wysokie ryzyko przemocy są ubogie dzielnice, miejsca przeludnione, biedne bezrobotne rodziny o niskiej kulturze medycznej, żyjące w złych warunkach mieszkaniowych i sanitarnych. Przemoc staje się tu sposobem utrzymania dyscypliny i jest czymś normalnym w całym tym środowisku, także

w instytucjach wychowujących, funkcjonujących na tym terenie. Dziecko oprócz przemocy fizycznej doświadcza także zaniedbania, jest pozbawione szacunku, miłości, jest traktowane jako ciężar, nieszczęście, czuje się niepotrzebne.

Profilaktyka w podejściu socjologicznym związana będzie ściśle z zabiegami reedukacyjnymi, ale także polegać będzie na wzmocnieniu systemu pomocy społecznej szczególnie w takich patologicznych środowiskach, aby wspierała całą rodzinę

i jej najbliższe otoczenie.

Koncepcja społeczno-sytuacyjna

To koncepcja skupiona wokół relacji interpersonalnych panujących w rodzinie. Poddaje ona przeglądowi i analizuje krok po kroku drogę budowania relacji rodzica

z dzieckiem od poczęcia do dorosłości. Przemoc wobec dziecka jest wynikiem nieakceptacji dziecka od samego początku. Najpierw objawia się brakiem zainteresowania maleństwem, unikaniem kontaktu wzrokowego z nim, niewrażliwością na jego potrzeby,

a z czasem przechodzi w karanie go klapsami, aż wreszcie dochodzi do ostrzejszych form przemocy wobec niego. Taki negatywizm w relacji do dziecka najczęściej wypływa wprost z niewłaściwej relacji rodziców między sobą.

Profilaktyka: uczenie dobrej komunikacji interpersonalnej przez poznawanie potrzeb

i możliwości drugiej osoby; poznawanie dziecka, poznawanie zadań związanych z byciem rodzicem, poznawanie technik kontroli nad gniewem, kontroli własnych napięć, uczenie się wchodzenia w kontakty towarzyskie spoza rodziny, aby wyeliminować poczucie izolacji społecznej i dostarczyć rodzicom pozytywnych przeżyć emocjonalnych.

Opisane trzy koncepcje próbują wyjaśnić złożone zjawisko przemocy za pomocą jednego czynnika, przez co staja się ograniczone. Czwarta koncepcja - integracyjna - jest próbą całościowego ujęcia problemu.

Koncepcja integracyjna

Gelles wymienia sześć czynników, które stają się powodem, przyczyną przemocy wobec dziecka:

1. rodzic, który wzrastał w atmosferze przemocy

2. autorytarna osobowość rodzica - wymaga od swego dziecka bezwzględnego posłuszeństwa, podporządkowania się

3. pozycja społeczna rodziców - brak siły społecznej popycha ich do stosowania przemocy wobec słabszych, aby się dowartościować

4. stresy sytuacyjne, których rodzina doświadcza z powodu problemów ekonomicznych, małżeńskich czy strukturalnych

5. otoczenie rodziny - normy i wzorce traktujące przemoc jako coś pozytywnego

6. złe zachowanie dziecka, jako iskra zapalna wywołująca agresję u rodziców

---