Temat: Charakterystyka wychowania resocjalizującego: mechanizmy i czynniki reedukacji, resocjalizacja jako proces uspołecznienia i wyboru społecznej przynależności, wytwarzanie się i zmiana mechanizmów kontroli wewnętrznej.
Wychowanie resocjalizujące wg. St. Górskiego - „Metodyka resocjalizacji”
„Wychowanie resocjalizujące jest to świadomy i celowy proces bezpośredniego lub pośredniego oddziaływania na osoby wykolejone w celu przysposobienia ich do pełnienia konstruktywnych ról społecznych, w sposób zgodny ze społecznymi oczekiwaniami”.
Wg. Cz. Czapówa
Wychowanie resocjalizujące „polega na takiej działalności wychowawczej, która zmierza do inspirowania i podtrzymywania socjalizacji reedukacyjnej. Jest to więc wychowanie polegające na wywołaniu reedukacji eliminującej rezultaty tych uprzednich efektywnych doświadczeń, które stanowią istotną przeszkodę dla procesów edukacji i rozwoju zgodnego z przyjętym ideałem wychowawczym”.
Głównymi elementami wychowania resocjalizującego są:
podmiot (jednostka niedostosowana),
proces wychowania resocjalizującego,
charakter instytucji, w którym odbywa się wychowanie.
Wychowanie resocjalizacyjne dotyczące jednostki - w tym wychowaniu jednostka już w jakiś sposób jest ukształtowana, wychowanie podejmowane jest wtedy, gdy zostało zauważone niedostosowanie społeczne, każda zmiana jest tu trudna, dotyczy procesu i jego działań oraz czasu.
W wychowaniu resocjalizującym - czas wychowania jest określony, powinien on trwać względnie krótko, działania są intensywne zaplanowane, kontrolowane. Nie można pozwolić sobie na spontaniczność (żywiołowość, dobrowolność).
Celem wychowania resocjalizującego jest przysposobienie jednostki niedostosowanej społecznie do pełnienia konstruktywnych ról społecznych, zapewnieniu im harmonijnego współbrzmienia z otoczeniem, jak również z samym sobą. Aby to zrealizować, niezbędne jest ustalenie istotnych nieprawidłowości w funkcjonowaniu jednostki - sporządzenie diagnozy resocjalizacyjnej.
Diagnoza ogólnie - wg. St. Ziemskiego (Problemy dobrej diagnozy, 1973, s. 17) - to „rozpoznanie jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych na podstawie jego objawów, na podstawie znajomości ogólnych prawidłowości.
Pełna diagnoza wymaga przeprowadzenia wielu operacji myślowych jak:
rodzaj, nasilenie i źródło destruktywnych zachowań podopiecznego - właściwe sformułowanie problemu, tzn. określenie na czym polegają przejawy negatywnych (pasywa) i pozytywnych (aktywa) zachowań jednostki,
- ustalenie i opis przyczyn wykolejenia:
przyczyny predyspozycyjne (ustalenie dominujących, najczęściej się powtarzających przyczyn w różnych sytuacjach)
przyczyn motywacyjnych (poznanie tych czynników, które tkwią w organizmie, osobowości i środowiska wychowanka, a wywołują zaburzenia w wychowaniu).
- wykrycie i określenie aktywów wychowanka tzn. wszystkich jego wartości,
przekonań, zachowań i postaw, które są pozytywne i można je uwzględnić w
procesie resocjalizacji.
Przedmiotem diagnozy w przypadku wychowania resocjalizującego są głównie zaburzenia społecznego funkcjonowania jednostki.
Podstawowym problemem w diagnostyce resocjalizacyjnej jest nieprzystosowanie społeczne.
Diagnoza nieprzystosowania społecznego obejmuje:
symptomy (objawy, oznaki) i jego empiryczne wskaźniki,
psychospołeczne mechanizmy regulacyjne stanów nieprzystosowania,
proste i złożone czynniki (biopsychiczne i socjokulturowe) determinujące (określające) te stany.
Wychowanie resocjalizujące jest to proces opierany na mechanizmach uczenia się na reedukacji - czyli ponownym uczeniu się, oduczeniu się zachowań negatywnych, kształtowaniu się prawidłowych cech, zachowań pozytywnych.
Reedukacja polega na ustąpieniu pewnych reakcji nawykowych oraz na wytwarzaniu się nowych reakcji wywołanych przez sytuacje analogiczne do tych, które zawierały bodźce związane z reakcją wyeliminowaną.
Osłabienie reakcji negatywnych i nasilenie reakcji pozytywnych wiąże się z tym, że reakcje negatywne wywołują następstwa ujemne (brak nagrody i kara), co skłania człowieka do wykonywania nowych reakcji (reakcji pozytywnych). Następstwo ujemne (brak nagrody i kara) ma wartość czynnika reedukacji w sferę postaw tylko wtedy, gdy pełni funkcje informacyjne.
Wyróżniamy 3 podstawowe elementy postępowania resocjalizującego:
oddziaływania etiotropowo-reedukujące,
oddziaływania ergotropowo-reedukujące,
oddziaływania semiotropowo-reedukujące.
ad.1) Oddziaływania etiotropowo-reedukujące polegają na usuwaniu czynników powodujących uczenie się postaw antagonistyczno-destrukcyjnych. Jeżeli np. chcemy oddziałać resocjalizująco na chłopca, u którego pod wpływem kolegów wytwarza się antagonistyczno-destrukcyjny stosunek do szkoły, musimy odizolować go od kolegów. Od działań etropowych należy zaczynać resocjalizację, usuwając przyczyny psychologiczne, niedostosowanie społeczne, potrzebne są wiec placówki resocjalizujące i profilaktyka.
ad.2) Oddziaływania ergotropowo-reedukujące mają na celu reedukację niepożądanych postaw przez wytworzenie postaw konkurencyjnych.
ad.3) Oddziaływania semiotropowo-reedukujące. Zaliczamy tutaj rozmaite oddziaływania dyscyplinujące, a więc odwołujące się do represji (wyparcia) i do wzmocnienia resocjalizacji poprzez budzące zadowolenie zaspokajanie potrzeb osoby resocjalizowanej w zamian za respektowanie określonych norm.
Działania semiotropowe wykorzystujemy do organizowania doświadczeń - stworzenia sytuacji, w których mogą wystąpić pozytywne działania. Do działań semiotropowo-reedukujących zaliczyć możemy doradzanie wychowawcze i psychoterapię.
Mechanizmy, które wykorzystujemy w organizowaniu sytuacji wychowawczych to:
mechanizm zależności zewnętrznej (formalnej) - jest to zależność między osobą resocjalizujacą, a resocjalizowaną. Przepisy dotyczą tu obu stron. Oddziaływania wychowawcze mają charakter nacisku zewnętrznego, walki wychowawczej z wychowankiem. Przegrana dotyczy tutaj obu stron.
mechanizm zależności wewnętrznej (emocjonalnej) - jest to zależność oparta na pozytywnych zachowaniach emocjonalnych, powoduje to, że początkowe zewnętrzne naciski zaczynają nabierać nacisku wewnętrznego. Wychowanek akceptuje wychowawcę i nie chcąc mu robić przykrości, podporządkowuje się mu. Ważne jest nawiązanie pozytywnych więzi między wychowawcą, a wychowankiem.
Do działań dyscyplinujących wychowanka zaliczamy stosowanie kar i nagród.
Innym mechanizmem wychowania resojalizującego
jest mechanizm konfliktu wewnętrznego - stwarza on jednostce sytuację, w której dokonuje się wyboru między dotychczasowym negatywnym zachowaniem, a nowym pozytywnym zachowaniem proponowanym przez opiekuna.
Mechanizmy i czynniki reedukacji
Przyjmujemy założenie, że przy zaistnieniu odpowiednich warunków doświadczenie człowieka może względnie przekształcić jego motywacje, postawy i charakter. Wskutek określonych doświadczeń człowiek potrafi nie tylko przyswoić sobie pewne struktury nawykowe, ale również pozbyć się szeregu nawyków, co jest jedna z charakterystycznych cech procesu aktywizującej resocjalizacji, czyli procesu przejścia od społecznego niedostosowania do twórczego społecznego przystosowania.
Integralny element procesu resocjalizacji stanowi unikanie bodźców oraz blokowanie reakcji. Tak np. unikanie uczestnictwa w grapie uczniów wagarujących oraz blokowanie czynności składających się na wagarowanie stanowi konieczny warunek poprawnego uczęszczania do szkoły.
Wskazany proces reedukacji prowadzi do wytwarzania się różnych hierarchii reakcji i powoduje różne zamiany w obrębie tych hierarchii. Pewne związki między bodźcami zostają utrwalone, a inne osłabione. Dokonuje się więc selekcja reakcji wywołanych przez dane bodźce i w rezultacie wzrasta prawdopodobieństwo wystąpienia jednych reakcji, a zmniejsza się prawdopodobieństwo wystąpienia innych reakcji.
Różne reakcje na określone społeczne oczekiwania (inaczej na wymagania związane z pełnieniem ról społecznych) możemy uszeregować według stopnia prawdopodobieństwa ich wystąpienia przy danym układzie bodźców. W przypadku zachowań osób uznanych za nie przystosowane społecznie szansa wystąpienia reakcji negatywnej jest największa, oznacza to, że jest to reakcja dominująca w początkowej hierarchii reakcji. Oznacza to również stan, w którym szansa wystąpienia reakcji pozytywnej jest najmniejsza.
W zależności od zasobu określonych doświadczeń stan ten może ulec przekształceniu, reakcja słaba może stać się reakcją dominującą co prowadzi do wytworzenia się całkiem nowej hierarchii reakcji. Ten proces zmiany porządku reakcji w początkowej hierarchii i zastępowania jej hierarchią przeciwstawną nazywamy procesem reedukacji. Można więc powiedzieć, że w wypadku reedukacji w sferze postaw, czyli resocjalizacji, następuje pod wpływem określonych doświadczeń przekształcanie się hierarchii reakcji na oczekiwania społeczne, a reakcja pozytywna staje się reakcją dominującą. Reedukacja polega nie tylko na ustąpieniu pewnych reakcji nawykowych, ale również na wytworzeniu się nowych reakcji nawykowych przeciwstawnych reakcjom zablokowanym.
Resocjalizacja jako proces uspołecznienia i wyboru społecznej przynależności
W procesie resocjalizacji istotnym czynnikiem jest środowisko społeczne jako źródło nagród i kar. Kontakty międzyludzkie są źródłem negatywnego i pozytywnego wzajemnego wzmacniania. Grupa nagradza zachowania zgodne z normami i karze zachowania negatywne, sprzeciwiające się obowiązującym normom. Osoby znajdujące się w nowym, środowisku wykazują skłonność do powracania do dawnego środowiska. Osoby nauczone reagowania negatywnego będą skłonne preferować właśnie dewiatywne sposoby zachowania się. Wg Cohena - osoby o podobnych nastawieniach wykazują skłonność do wzajemnych kontaktów oraz formowania grup wytwarzających normy i preferujących wartości adekwatne do stanów osobowości tych osób. W resocjalizacji chodzi o zmianę społecznej przynależności tj. zmianę tak zwanych grup odniesienia, wśród których wyróżnia się grupy pozytywnego negatywnego odniesienia. Poszczególne jednostki wg Newcomba przyswajają sobie postawy cenione w grupie własnej, w tej mierze, w jakiej grupa jest dla nich pozytywnym punktem odniesienia. Resocjalizacja konkretnej osoby daje efekty, gdy ta osoba podlega oddziaływaniom jednostek, grup, które aprobują konstruktywne względem społeczeństwa hierarchie reakcji na oczekiwania społeczne.
G. March i A. Simon zaproponowali listę czynników determinujących siłę nacisku grupy na poszczególnych członków. Należą do nich:
- mechanizm identyfikacji - im silniejsza identyfikacja z grapą, tym silniejszy nacisk
grupy
- przy braku pozytywnej identyfikacji siła nacisku grupy wzrasta, gdy zwiększa się
jednolitość opinii grupy.
Wzrost zakresu uspołecznienia
Resocjalizacja jest procesem zmierzającym do osiągnięcia poziomu uspołecznienia, który warunkuje pozytywne reakcje na oczekiwania społeczne, wyrażające interesy całego społeczeństwa. Muszyński uważa, że niezbędnym warunkiem uspołeczniania jest istnienie nagradzających oddziaływań, odznaczających się specyficzną dynamiką. Powinny one spełniać dwie funkcje: funkcję wprowadzenia jednostki w konstruktywne pełnienie ról społecznych w obrębie coraz szerszych luźniej związanych zbiorowisk ludzkich oraz funkcję wiązania osobistych dążeń jednostki z interesem coraz szerszych grup społecznych, dzięki czemu jednostka myśli kategoriami dobra swej grupy oraz działania w jej interesie.
Zmiana społecznych przynależności
Romans uważa, że człowiek reagując na zachowanie drugiego człowieka, wybiera tym samym jeden z konkurencyjnych sposobów zachowania się i w związku z tym rezygnuje z nagród, jakich mogą mu dostarczyć inne sposoby, czyli ponosi pewne koszty. Zmiana przynależności społecznej jest funkcją wzrostu kosztów związanych z interakcjami będącymi konsekwencją, tej przynależności. Można wyodrębnić dwie odmiany procesu zmiany przynależności społecznej. Pierwszy polega na zmianie przynależności dokonywanej bez zmiany w sferze dyspozycji motywacyjnych. Np. człowiek opuszcza jedną szajkę złodziejską, i przenosi się do drugiej, gdyż zapewnia mu ona interakcje bardziej nagradzając i powodujące mniejsze koszty. Drugi proces polega na tym, że zmiana przynależności społecznej wiąże się z zasadniczą zmianą w sferze popędów wrażliwości na sygnały. Prawdopodobieństwo wystąpienia danego zachowania się, będącego odpowiedzią na bodźce, których źródłem są inne osoby, jest tym większe, im bardziej podobny jest dany zespół bodźców do zespołu bodźców spotykanych w przeszłości w sytuacjach, których analogiczne lub podobne zachowanie było nagradzane.
Można zauważyć, iż zakres resocjalizujących zmian sytuacji społecznej danego człowieka jest tym większy, im bardziej jest on wykolejony. W wypadku skrajnego wykolejenia społecznego, proces resocjalizacji obejmuje zarówno interakcje związane z rolą obywatelską, zawodową, rodzinną i wszystkimi innymi rolami podstawowymi dla społecznej egzystencji człowieka.
Wytwarzanie się i zmiana mechanizmów kontroli wewnętrznej
W procesie resocjalizacji następuje zasadnicza zmiana mechanizmów kontroli wewnętrznej. I tak np. osoba, która do tej pory dysponował dość sprawną kontrolą wewnętrzną, ale kierowała się wyłącznie egoistyczną motywacją, teraz jest gotowa działać także dla dobra innych a w wypadku konfliktu skłonna jest brać pod uwagę raczej interes społeczny niż dobro własne.
W wypadku funkcjonowania kontroli wewnętrznej zachodzi unikanie zachowań uniemożliwiających czy nawet utrudniających osiągnięcie tego lub innego wyniku (np. uczeń chcąc uniknąć nagany za spóźnienie powinien unikać sytuacji, które mogą narazić go na spóźnienie się do szkoły. Chcąc dodatnio oceniać siebie, należy unikać czynów, które ową ocenę obniżają. Istnienie kontroli wewnętrznej jest funkcją trwałego przyswojenia sobie skłonności do respektowania wartości i realizacji celów wykluczających reakcje negatywne wobec określonych wymagań społecznych, a oprócz tego ustosunkowanie się do tego rodzaju reakcji, jako do istotnej przeszkody w realizacji tych celów.
Te dwie skłonności, jeżeli zostaną przyswojone, tworzą mechanizm kontroli wewnętrznej; sprawia on, że wykonywanie pewnych czynności pośrednio budzi u sprawcy niezadowolenie (jest wewnętrzną karą). Przewidując to człowiek stara się unikać tych czynów przewidując ich ewentualne skutki.
W rezultacie człowiek uczy się unikać pewnych reakcji, jak również unikać pragnień skłaniających do tego rodzaju reakcji. Właśnie wtedy możemy mówić o wytwarzaniu się kontroli wewnętrznej.
Bibliografia:
Cz. Czapów, S. Jedlewski „Pedagogika resocjalizacyjna”, Warszawa 1971r.