WŁODARSKI PSYCHOLOGIA UCZENIA SIĘ

ROZDZIAŁ 8 - ZAGADANIENIA METODOLOGICZNE

Uczenie się - nie można bezpośrednio obserwować tego procesu, wnioskujemy o nim zawsze na podstawie zmian w zachowaniu. Muszą być co najmniej dwa pomiary przedzielone pewnym odstępem czasu. Procedurę badania komplikują różnice intraindywidualne.

Poziom wyuczenia - należy odróżnić aktualny poziom wykonania, który jest często niższy.

Metoda oszczędności - przy ponownym uczeniu się, mniejsza się liczba konkretnych powtórzeń, szybciej się uczymy

Brak różnic w pomiarach nie uprawnia do wniosku, że nie było uczenia się.

3 etapy zachowania podmiotu:

1. Przed uczeniem się

2. W trakcie jego trwania

3. Po zaprzestaniu uczenia się - po nim następuje rezultat uczenia się

Kategorie rezultatów uczenia się:

1. Przyswajanie konkretnych treści (czynności)

2. Uogólniony efekt dodatkowy - modyfikacja innych zachowań podmiotu

Zmienne eksperymentalne

1. Bodźce zewnętrzne

2. Właściwości organizmu

Cel większości badań - poznanie wpływu obydwu rodzajów czynników na uzyskiwane efekty uczenia się.

Kryterium czasu:

1. Bodźce działające na osobę przed uczeniem się

2. W czasie uczenia

3. Po uczeniu się, przed pomiarem

4. W czasie dokonywania pomiaru

Grupy równoważne - grupy osób wyrównane pod względem wieku, płci, poziomu rozwoju umysłowego, wykształcenia, zdolności uczenia się, w tym zakresie w którym badamy.

Najczęściej używane wskaźniki

• Siła reakcji

• Okres utajenia reakcji

• Dokładność reakcji

• Liczba reakcji prawidłowych i błędnych

• Szybkość wykonania

• Odporność wytworzonych reakcji na wygasanie

Poza wskaźnikami ilościowymi są też opisowe!

Metody stosowane w badaniach

1. Metody odruchowo warunkowe

• Związane z warunkowaniem klasycznym i instrumentalnym (*związki czasowe=odruchy warunkowe)

• Warunkowanie klasyczne - bodziec nieobojętny działa obojętnie, czy wystąpiła reakcja warunkowa. Warunkowanie instrumentalne - nagrodę otrzymuje tylko ten osobnik, u którego wystąpiła reakcja warunkowa

• Odruchy pobudzeniowe/hamulcowe

• Odruchy hamulcowe:

1. Wygasanie - nowy bodziec bez wzmocnień

2. Różnicowanie - wytwarzanie odruchu hamulcowego na bodziec podobny do warunkowego

3. Hamowanie warunkowe - wytwarzanie odruchu hamulcowego na zespół bodźców składający się z bodźca warunkowego i bodźca go poprzedzającego.

4. Opóźnianie - reakcja nie występuje od razu po zadziałaniu bodźca warunkowego, tylko po pewnym czasie, ale dalej w trakcie działania tego bodźca.

• Hamowanie zewnętrzne/wewnętrzne

• Hamowanie zewnętrzne - wpływ silnych czynników zewnętrznych, ubocznych np. głośny dźwięk przed bodźcem świetlnym

• Selektywna irradiacja - promieniowanie wybiórcze; dotyczą związków między sygnałami. Konkretne bodźce na które wytworzono odruchy warunkowe są zastępowane bodźcami słownymi. I na odwrót.

• Reakcje wegetatywne (często niezależne od kontroli jednostki)/ruchowe

2. Metody odruchowo-warunkowe - BEZWARUNKOWO-WARUNKOWE

• Czynnik obojętny łączony z bodźcem bezwarunkowym

1. Badanie wydzielniczych reakcji gruczołów ślinowych, metoda ślinowa

Pawłow

2. Badanie reakcji naczyniowo-ruchowych, metoda pletysmograficzna; bodziec bezwarunkowy np. gorący termofor do ramienia osoby

3. Badanie reakcji oddechowych, metoda pneumograficzna; bodziec bezwarunkowy np. bodziec bólowy

4. Badanie zmian oporu skóry, metoda skórno-galwaniczna; bodziec bólowy

5. Badanie reakcji źrenicy na światło

6. Badanie reakcji sercowo-naczyniowych; bodziec bólowy

7. Badanie prądów czynnościowych serca; metoda elektrokardiograficzna, ból, wysiłek fizyczny

8. Badanie reakcji leukocytarnych - zwiększenie liczby leukocytów np. po posiłku, po środkach farmakologicznych

9. Badanie reakcji obronnych na prąd elektryczny, metoda obronna

10. Badanie reakcji obronnych mrugania, metoda mrugania; podmuch na rogówkę oka

11. Metoda słowno-ruchowa (Iwanowa-Smoleńskiego) - NAJPOPULARNIEJSZA

Wytwarzanie odruchów warunkowych na podłożu istniejącego u człowieka związku czasowego między poleceniem słownym „nacisnąć”, a ruchem naciskania.

3. Metody reakcji odroczonych

• Po raz pierwszy zastosował Hunter

• Służy do badania reakcji na bodźce, które przestały działać. W chwili reakcji pierwotny bodziec jest nieobecny.

• Najpierw działa bodziec, a potem przerwa, zwana okresem odroczenia. Po przerwie bada się reakcję.

• Manipuluje się długością okresu odroczenia

• Wersje metod reakcji odroczonych

1. Metoda jednostopniowa - bezpośrednia; Hunter

Chowa się przedmiot na oczach badanego i po upływie czasu każe mu się go odnaleźć.

2. Metoda dwustopniowa - wstępny trening osób badanych, uczą się reakcji natychmiastowych np. wchodzenia przez drzwi, które są oświetlone. Właściwa część eksperymentu - te same bodźce co w czasie treningu, ale uniemożliwia się badanemu natychmiastowe reakcje.

3. Metoda wielokrotnego odroczenia - Tinklepaugh

Chowa się nie jeden, lecz wiele przedmiotów

Metoda ta pozwala określić maksymalną liczbę prawidłowych reakcji wykonanych po okresie odroczenia.

4. Metody reprodukcji, rekonstrukcji i rozpoznawania

• Odwołują się bezpośrednio do przypomnień co działo się wcześniej, jako wskaźników uczenia się. Stosuje się je z użyciem instrukcji

• REPRODUKCJA

Brak ponownego spostrzeżenia

Metody reprodukcji:

1. Metoda reprodukcji (metoda przypominania) - po upływie jakiegoś czasu prosi się osobę o odtworzenie danego materiału np. reprodukcja słowna, graficzna

2. Metoda zapamiętanych członów - np. tekst dający się podzielić na krótkie odcinki

3. Metoda pomiaru pamięci bezpośredniej - Jacobs; ile elementów badany potrafi odtworzyć po jednorazowej ekspozycji (odczytywanie szeregów cyfr)

4. Metoda odtwarzania częściowego - Sperling; prowokowanie osoby badanej do odtwarzania tylko wskazanej uprzednio części elementów (np. sygnał dźwiękowy albo świetlny). Może to być kwadrat 3x3 pola z cyframi i wskazanie do zapamiętania odpowiedniego rzędu. Badani reprodukują zazwyczaj dobrze cały szereg (czyli pomiar: 3x3=9), a przy normalnym pomiarze pamięci są w stanie podać nie więcej niż 5 liter.

5. Metoda uczenia się przez powtarzanie

6. Metoda antycypacji - Ebbinghaus; mnemometr; pokazywanie ciągu elementów A,B,C,D..

Jak potem pokaże się A,B, to badany powinien powiedzieć element C.

7. Metoda par skojarzeń - uczenie się reagowania jednym elementem pary na drugi element

• REKONSTRUKCJA

Częściowe spostrzeżenie ponowne

Badanym poleca się przywrócić elementom układ, w jakim były wcześniej postrzegane.

Rozpoznawanie + odtwarzanie

• ROZPOZNAWANIE

Całkowite ponowne spostrzeżenie

Najłatwiejsze

Identyfikacja tego co się dzieje, z tym co działo się wcześniej.

Eksponowanie bodźców początkowo i potem eksponowanie nowych i starych bodźców - rozpoznawanie starych

1. Rozpoznawanie pojedynczego, tylko jednego bodźca wśród innych np. figura geometryczna

2. Metoda par porównywanych bodźców

3. Metoda bodźca standardowego - jako pierwszy element w każdej parze porównywanych bodźców stosowany jest zawsze jeden i ten samo bodziec, zwany standardowym.

4. Metoda pojedynczych bodźców - osoba badana ocenia w umownych jednostkach proste bodźce eksponowane pojedynczo. (np. dźwięki oceniamy jako ciche lub głośne w zależności od tego, z jakimi dźwiękami spotykaliśmy je uprzednio)

5. Metody powtórnego uczenia się

1. Metoda oszczędności - pozwala mierzyć zapamiętywanie materiału, który był już uprzednio wyuczony, ale uległ zapomnieniu, po przerwie, badany uczy się ponownie tego samego materiału, aż do osiągnięcia tego samego kryterium. Określa się różnice między wskaźnikiem uzyskanym w uczeniu się początkowym i powtórnym.

6. Metody prowokujące do rozwiązywania problemów

1. Wyznaczanie granic produktywności

Stawianie badanemu kolejnych zadań, coraz bardziej różniących się pod jakimś względem. Dzięki temu można określić do jak daleko idących modyfikacji uprzednio przyswojonych działań jest on zdolny.

2. Wyznaczanie granic samodzielności

Jedno złożone zadanie; eksperymentator może pomagać. Określa się stopień samodzielności badanego (jak bardzo eksperymentator musiał mu pomagać)

7. Metody symulacji komputerowej uczenia się

Urządzenia specjalne

• Labirynty (metoda labiryntu)

Labirynty liniowe - punkty wyboru na jednej linii, jak choinka ale pod kątem prostym gałęzie

Labirynt czasowy - jeden punkt wyboru, do którego badany ciągle powraca.

• Urządzenia do warunkowania klasycznego (Pawłow - pies)

• Skrzynki problemowe

Thorndike; zwierzę uczy się jak się wydostać ze skrzynki np. poprzez naciśnięcie dźwigni

• Maszyny uczące

• Mnemometr

Prezentuje w ściśle określonym czasie kolejne elementy materiału.

Tachistoskop - prezentuje obrazy w ściśle określony, krótkim czasie

• Pursuimetr

Badanie nad nabywaniem umiejętności sensomotorycznych

Pozioma wirująca tarcza np. z małą okrągłą blaszką. Badany metalowym pręcikiem stara się dotykać cały czas tę blaszkę, choć tarcza wiruje.

• Wizjer lustrzany

Rysowanie w specjalnych warunkach. Przesłona, która uniemożliwia bezpośrednie obserwowanie papieru, wzoru, własnej ręki, ołówka. Badany widzi to tylko w lustrze.

Sposoby przedstawiania wyników

• Wskaźniki liczbowe - przedstawianie wyników w postaci krzywych uczenia się

Krzywe indywidualne (kolejne efekty jednostkowego uczenia się)/ Krzywe przeciętne (dotyczą jednej osoby lub grupy)

Krzywe wypukłe/wklęsłe

Ogólna prawidłowość - w marę ćwiczeń zmniejszają się przyrosty wprawy.

Krzywa esowata - trudny, nowy materiał, najpierw małe przyrosty wprawy, potem stopniowo się zwiększają i dopiero od pewnego momentu się zmniejszają.

Krzywa kumulacyjna - kumulowanie efektów malejących

Przeciętne krzywe uczenia się - eliminowanie przypadkowych wahań występujących w procesie uczenia się.

ROZDZIAŁ 11 - UCZENIE SIĘ W ZALEŻNOŚCI OD INDYWIDUALNYCH CECH CZŁOWIEKA

1. Płeć

• Sprawność sensomotoryczna - brak różnic

• Zadania - rozwiązywanie problemów - przewaga chłopców w zadaniach z zakresu mechaniki, ale może to być związane z zainteresowaniami i odmiennym doświadczeniem chłopców i dziewczynek

• Pomiar pamięci bezpośredniej - brak różnic

• Stosowanie materiału obrazkowego/opowiadań - chłopcy lepsze wyniki; czynnik decydujący - nierównomierny rozwój mowy

• Dodatkowy czynnik: płeć eksperymentatora ;p

• Podsumowanie: Nie ma podstaw do twierdzenia, że zdolność uczenia się jest zależna od płci. O przewadze danej płci decyduje okresowo nierównomierny rozwój, odmienne zainteresowania i różne doświadczenia

2. Inteligencja

• Inteligencja czasem określana jako „ogólna zdolność uczenia się”

• Wyraźna zależność efektów uczenia się od inteligencji jednostki!

• Uczenie się osób rozwijających się normalnie, a upośledzonych umysłowo

- wolniejsze wytwarzanie odruchów warunkowych, mniej trwale związki

- irradiacja selektywna - poważnie zaburzona

- reakcje odroczone - znaczne trudności

- niższe wyniki także w innych próbach uczenia się

- porównywanie grup osób w różnym wieku życia, ale w tym samym wieku umysłowym = mniejsze różnice

- generalnie, gorsze uczenia się od osób normalnych

• Uczenie się osób upośledzonych umysłowo w rożnym stopniu

- niedorozwój najgłębszego stopnia - prawie całkowity brak uczenia się

• Uczenie się osób rozwijających się normalnie o wyższym i niższym ilorazie inteligencji

- osoby z wyższym IQ szybciej się uczą

• Uczenie się osób o przeciętnej i wybitnej inteligencji

- wybitnie inteligentni uczą się dużo szybciej, większy jest zakres materiału, który mogą opanować i są bardziej twórczy

3. Zdolności specjalne

• Koncentracja uwagi

• Wzrokowcy, słuchowcy, ruchowcy i mieszani

• Ejdetyzm - zdolność przedstawiania sobie dawniejszych spostrzeżeń w postaci tak wyraźnych wyobrażeń, że zapewniają całkowitą poprawność reprodukcji - istotna rola w pamięci (duża rola u osób z wybitnie dobrą pamięcią)

• Osoby z nadzwyczajnie rozwiniętą pamięcią

• Synestezja - występowanie wrażeń z zakresu dwu lub większej liczby zmysłów w przypadku działania bodźca tylko na jeden narząd. Np. dźwięki mają także zapach. ;p (u osób z nadzwyczajną pamięcią)

4. Styl poznawczy

• Nie wyznacza ogólnego poziomu możliwości osiągnięć, informuje o sposobie zmierzania do celu w dziedzinie poznania; cecha formalna podmiotu.

• Sposób odbierania informacji/przetwarzanie

• Ujawnia się już u dzieci w przedszkolu

• Np. refleksyjność-impulsywność

• Refleksyjność sprzyja uczeniu się zamierzonemu, a impulsywność niezamierzonemu; nauki ścisłe - przewaga refleksyjnych; humanistyczne - impulsywni.

• Niezależność/zależność od pola - niezależne preferują nauki ścisłe, zależne humanistyczne.

• Nie ma gorszych, czy lepszych stylów poznania

5. Zainteresowania

6. Dominujący rodzaj aktywności

• Początkowo u dzieci to zabawa, potem nauka, praca (najwięcej dzieci uczą się poprzez zabawę, młodzież w zamierzonym uczeniu się, a dorośli poprzez pracę)

7. Wiedza - związana z selekcją

8. Nastawienia

• Np. na zapamiętanie, na przyswojenie określonych treści - uczenie się zamierzone/niezamierzone. Nastawienie na zapamiętanie sprawia, że lepiej się uczymy, jedyny wyjątek stanowią małe dzieci, one najlepiej uczą się w sposób niezamierzony.

• Nastawienie na pamiętanie czegoś przez dłuższy czas, sprawia że faktycznie lepiej to pamiętamy np. po dwóch tygodnia, niż gdy nastawialiśmy się, że mamy coś zapamiętać tylko na następny dzień

9. Postawy i poglądy

10. Poziom aspiracji

• istnieje optymalny poziom aspiracji. Zbyt wysokie lub zbyt niskie aspiracje - negatywny wpływ na uczenie się.

11. Motywy uczenia się

• Czynniki motywacyjne - aktywizują organizm, zwiększając jego gotowość do działania, powodują selekcje bodźców i ukierunkowują działanie

• Optymalny poziom motywacji - prawo Yerkesa-Dodsona - optymalny poziom motywacji, za silna lub zbyt niska powoduje negatywne wyniki w uczeniu się

ROZDZIAŁ 15 - WZMOCNIENIA

1. Istota wzmocnień

• Nieobojętność wzmocnień

• Musi towarzyszyć innym bodźcom lub zachowaniom osobnika

2. Rodzaje wzmocnień

1. Pierwotne/wtórne

Pierwotne - czynniki wywołujące reakcje bezwarunkową np. pokarm-ślina

Wtórne - początkowe obojętne, następnie zaczęły pełnić rolę bodźców warunkowych np. widok pokarmu/ pochwała słowna

2. Ciągłe/sporadyczne

Ciągłe - następują po każdym zadziałaniu bodźca obojętnego

Sporadyczne - po niektórych bodźcach obojętnych; zazwyczaj gorsze rezultaty jeśli chodzi o wytwarzanie reakcji warunkowych; ale są bardziej odporne na wygasanie

3. Pozytywne/negatywne

Negatywne - np. podmuch na gałkę oczną/zadziałanie prądem na ciało; wytwarza się reakcja obronna - zachowanie prowadzące do uniknięcia danego bodźca. Te z przykłady to wzmocnienia pierwotne, ale wtórnym może być na przykład słowna nagana „źle”.

Stosuje się w sytuacji niewykonania reakcji (uczenie się unikania) oraz w sytuacji wykonania reakcji nieprawidłowej.

Badanie co jest bardziej efektywne w uczeniu się: wzmocnienia negatywne czy pozytywne -> w sytuacji gdy oprócz wzmocnień pozytywnych występują negatywne, uczenie przebiega szybciej.

3. Rola wzmocnień

1. Znaczenie wielkości wzmocnień

• Większa wartość wzmocnienia (indywidualne odbieranie tego przez osobnika) = większy poziom stabilizacji wprawy; jednak szybkość uczenia się bez zmian!

• Zmiana jakości wzmocnienia np. lepszy pokarm - lepsze efekty uczenia się

2. Znaczenie czasu, w jakim następują wzmocnienia

• Odstęp czasu między wzmocnieniem, a bodźcem obojętnym lub reakcją osobnika

• Gdy bodziec bezwarunkowy następuje po reakcji - korzystne są krótkie odstępy czasu - natychmiastowe wzmocnienia

4. Nagrody i kary

• Czasem używane zamiennie z „wzmocnienie pozytywne/negatywne”

• Thorndike - skrytykował prawo częstości, samo powtarzanie nie prowadzi do uczenia się, następstwo w czasie nie wystarcza, związki tworzą się między elementami, które jakoś do siebie przynależą.

• Jednak najważniejsze w uczeniu się jest prawo efektu - spośród wielu możliwych reakcji utrwala się ta, której towarzyszy lub po której następuje stan zadowolenia. Niezgodne z tym prawem jest uczenia się utajone.

• Związek między bodźcem a reakcją nie ulega osłabieniu pod wpływem kary. Wpływ kary jest pośredni, ułatwia przestawienie się na reakcję alternatywną i jeżeli ta jest nagradzana, może utrwalić się, eliminując reakcję karaną.

• Karanie utrwalonych reakcji tłumi je tylko tymczasowo

• Ogólnie: wartość kary jest mniejsza w porównaniu z nagrodą. Jednakże kara tez modyfikuje zachowanie.

• Badanie układów kar i nagród - natychmiastowe efekty - stosowanie silnych kar i słabych nagród (ale mała trwałość)

Największa trwałość - silne nagrody, słabe kary.

5. Informacje o wynikach

• Pozytywne znaczenie informacji o wynikach w uczeniu się

• Informacje są użyteczne przy eliminowaniu błędów, ale także w innych sytuacjach.

• Nauka szkolna - informacja o wynikach jako wzmocnienie społeczne

7

---