Socjalizacja to niezbędny składnik cywilizacji. Przystosowuje ona każde kolejne pokolenie do oczekiwań społecznych. Zapewnia ciągłość tradycji kulturowej, stając się instrumentem kształtowania indywidualnych uzdolnień i umiejętności. Uczy i przygotowuje do uczestnictwa w życiu rodzinnym, zawodowym, towarzyskim, nawet obywatelskim. Sprzyja kształtowaniu pożądanych postaw społecznych, emocjonalnych i materialnych. Tworzy nawyki określonych zachowań oraz kształtuje zachowania jednostek względem siebie.
Socjalizacja ujęta tak szeroko, dotyczy wszystkich społeczeństw. Ale jest rzeczą wiadomą, że proces uspołecznienia w formie planowej i intensywnej obejmuje przede wszystkim młode pokolenie: młodzież i dzieci. Socjalizacja dokonuje się częściowo w postaci wpływów ubocznych, niezamierzonych. Jej ramy stanowi jednak działanie niezamierzone, wychodzące od pokolenia dojrzałego i skierowane na pokolenie dojrzewające.
Pojęcie socjalizacji wiąże się z pojęciem roli społecznej. Człowiek żyjący w społeczeństwie bierze na siebie, zależnie od warunków w których żyje i pracuje, szereg ról społecznych, wśród których jedna zawodowa, zajmuje miejsce szczególne. Idzie tu oczywiście nie o same abstrakcyjne czynności zawodowe. Fakt, że tkwi się w pewnym zawodzie, angażuje człowieka i skłania do specyficznej formy zachowań, które w jakimś stopniu przenoszą się na inną sytuacje zachowań.
Ważnym zadaniem socjalizacji jest przygotowanie człowieka do pełnienia ról: rodzicielskich, obywatelskich, koleżeńskich, małżeńskich. Role te kształtowane są w zależności od potrzeb grupy i możliwości jednostki, która takie role ma spełniać.
Agendy socjalizacji to grupy, instytucje lub znaczący inni, którzy biorą udział w socjalizacji jednostki, tj.rodzina, szkoła, grupy rówieśnicze i mass media
Najważniejszą wśród agend ( instytucji ) socjalizujących jest rodzina. Rodzina bowiem bezpośrednio lub pośrednio, silnie oddziaływuje na kształtowanie się osobowości człowieka, myślenie, zachowanie, postawy. Zwłaszcza więzi emocjonalne w rodzinie są bardzo osobiste. Głębokie emocjonalne odniesienia występują w kontaktach wzajemnych. Wreszcie relacje międzyludzkie w rodzinie mają charakter pierwotny i dlatego są ważnym elementem społecznego uczenia się.
Kolejną, niemniej ważną agendą socjalizacji jest szkoła. W stosunku do rodziny ma ona charakter wtórny, jednakże często wzmacnia postawy, a zwłaszcza wzory zachowań, które są kreowane w środowisku domowym. Tworzy ona także orientację i nastawienia oraz wyzwala nowe zachowania. Poprzez doświadczenia szkolne uczy się młodzież postaw, wartości, zachowań formalnych i nieformalnych. Uczenie w niektórych przypadkach, ma charakter względnie trwały polegający między innymi na kreowaniu sposobów i warunków ułatwiających późniejsze uczestnictwo w życiu dorosłych. Polega ono także, w innej płaszczyźnie, na wyzwalaniu zainteresowania możliwościami, jakie występują w otoczeniu, którego celem jest dokonywanie takich właśnie zmian.
Grupy rówieśnicze są również znaczące w procesie socjalizacji, ponieważ w ich obszarze formują się społeczne relacje dostosowawcze między jednostką a społeczeństwem. Ich wpływ i znaczenie w procesie socjalizacji jest zróżnicowany. Często jest tak, że grupy rówieśnicze zastępują rodziców i inne autorytety tradycyjnie obecne i wywierające silny wpływ na jednostki ( na przykład autorytet księdza czy nauczyciela ). Szczególnie silny wpływ wywierają grupy rówieśnicze w okresie wczesnego dojrzewania ( szkoła średnia ).
Problem socjalizacji pojawia się wtedy, gdy zastanawiamy się skąd ludzie uzyskują wiedzę, przekonania, umiejętności, reguły, normy, które później przejawiają się w ich działaniach
Po to, aby działać musimy znać sposoby postępowania - skąd one się biorą?
Na pytanie to odpowiedzi próbuje udzielić biologia oraz socjologia
pierwsze stanowisko mówi, iż jest to sprawa biologii i genetyki; ludzie dziedziczą pewne ludzkie impulsy, repertuary zachowań, sposoby postępowania, schematy myślenia, które są właściwe całemu gatunkowi ludzkiemu natura ludzka predestynuje do pewnych działań; ludzie żyją, działają, myślą w swoiście ludzki sposób dlatego, że realizują swoje dziedzicznie uzyskane predyspozycje
drugie stanowisko mówi, iż te wszystkie sposoby życia nie są efektem dziedziczenia, lecz ludzie je nabywają od społeczeństwa w którym się urodzili i dorastają; to społeczeństwo dyktuje jak działać i myśleć, aby stać się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa społeczeństwo wpaja jednostce sposoby życia swojej grupy dzięki regułom zawartym w kulturze
Geny są zaprojektowane do tworzenia ludzkiego zachowania poprzez wychowanie Ale istnieje tu także inne zjawisko, które zostało zauważone niedawno dzięki odkryciom biologii molekularnej. Okazało się, że zachowanie może wpływać na geny..
Badanie genetyczne sprawiły, że inaczej myślimy o środowisku. Dwa najważniejsze dla psychologii odkrycia dotyczą w większym stopniu wychowania niż natury.
Pierwsze wskazuje, że wpływy środowiskowe powodują, że dzieci wzrastające w tej samej rodzinie stają się bardziej od siebie odmienne niż do siebie podobne. Ponieważ wpływy środowiskowe warunkujące rozwój psychiczny nie są wspólne dla wszystkich dzieci w obrębie jednej rodziny, określamy je jako środowisko specyficzne.
Drugie odkrycie wykazuje, że ludzie tworzą swoje doświadczenia częściowo z powodów genetycznych. Mówimy w tym przypadku o naturze wychowania a w genetyce nosi ono nazwę korelacji genotyp - środowisko gdyż ludzie swoje własne doświadczenia tworzą częściowo z powodów genetycznych.
Istnieje jeszcze interakcja genotyp - środowisko , czyli wrażliwość genetyczna na różne środowiska.
Mówiąc o środowisku należy pamiętać o trzech rzeczach:
Badania genetyczne wykazują, ze najważniejsze znaczenie mają czynniki środowiskowe. Odkrycie to wywołało zaskoczenie jednak należy pamiętać, że czynniki środowiskowe są przynajmniej równie ważne. Odziedziczalność rzadko przekracza 50% więc tym samym „środowiskowość” rzadko wynosi mniej niż 50%
W genetyce ilościowej środowisko obejmuje wszystkie inne niż dziedziczne wpływy a więc obejmuje również np. zdarzenia z życia prenatalnego i zdarzenia biologiczne, takie jak choroby i sposób odżywiania, a nie tylko czynniki związane z socjalizacją.
Badania genetyczne opisują to, co jest a nie przewidują tego, co może się zdarzyć.
Środowisko specyficzne
Wpływ środowiska jest bardzo ważny i przyczynia się do przynajmniej połowy wariancji dla większości cech psychicznych. Jednak na ogół to nie wspólne środowisko rodzinne sprawia, że członkowie rodzin są do siebie podobni. Wpływy środowiskowe powodują, że dzieci wzrastające w tej samej rodzinie nie są do siebie bardziej podobne niż dzieci pochodzące z różnych rodzin. Wspólne i specyficzne środowisko nie ogranicza się tylko do środowisk rodzinnych. Doświadczenia poza rodziną takie jak grupy rówieśnicze, wydarzenia życiowe i zawodowe również mogą być wspólne lub specyficzne dla rodzeństwa.
Badania Judith Harris, której książka ukazała się po polsku "Geny czy wychowanie?", wskazują , że dzieci wychowuje przede wszystkim grupa rówieśnicza, w drugiej kolejności kontakty z obcymi ludźmi, a dopiero na końcu rodzice. Dzieci mają wrodzoną skłonność do zwracania większej uwagi na wartości grupy rówieśników, a nie te, które próbują im przekazać rodzice. Z badań Harris wynika, że dzieci stale się uczą, tyle że nie od rodziców.
Korelacja genotyp - środowisko
Swoje doświadczenia tworzymy częściowo z powodów genetycznych. Inaczej mówiąc to, co wydaje się wpływem środowiskowym może w rzeczywistości odzwierciedlać wpływ genetyczny, gdyż doświadczenia pozostają pod wpływem różnic genetycznych między jednostkami.
Wyróżniamy trzy rodzaje korelacji genotyp - środowisko.
Pasywna - występuje wtedy, gdy dzieci biernie dziedziczą od swoich rodziców środowisko rodzinne, skorelowane z ich właściwościami genetycznymi
Reaktywna - zachodzi, gdy ludzie wywołują reakcje ze strony innych w wyniku swoich właściwości genetycznych
Aktywna - występuje, gdy ludzie wybierają, konstruują lub rekonstruują swoje doświadczenia, skorelowane ze swoimi właściwościami genetycznymi
Pasywna korelacja wymaga interakcji między genetycznie spokrewnionymi jednostkami.
Reaktywna może być zainicjowana przez kogokolwiek , kto wchodzi w interakcję z jednostkami w oparciu o ich właściwości genetyczne . aktywna może angażować kogokolwiek lub cokolwiek w środowisku.
Korelacja genotyp - środowisko może być również ujemna np. gdy na osoby powoli uczące się zostaje skierowana specjalna uwaga w celu przyspieszenia ich osiągnięć.
Dostępne są trzy metody wykrywania korelacji fenotyp - środowisko
Pierwsza wykrywa korelacje pasywną - polega na porównywaniu korelacji między miarami środowiskowymi i cechami w rodzinach nieadopcyjnych i adopcyjnych
Druga korelację reaktywna i aktywną - korzysta z korelacji pomiędzy cechami biologicznymi rodziców i środowiskiem rodzin adopcyjnych
Trzecia pozwala na wykrycie wszystkich trzech rodzajów -wykorzystuje wielozmiennową analizę genetyczną korelacji pomiędzy jakąś miarą środowiskową i jakąś cechą
Wyniki uzyskane za pomocą tych metod sugerują, że pasywna korelacja jest ważniejsza w dzieciństwie. Teoria rozwojowa przewiduje, że korelacje reaktywna i aktywna stają się wonniejsze w późniejszych okresach rozwojowych.
Interakcja genotyp - środowisko
Interakcja ta dotyczy genetycznej wrażliwości czy czułości na środowisko. Jednym z najlepszych przykładów wrażliwości genetycznej jest fenyloketonuria. Dieta uboga w w fenyloalaniny ma silny wpływ na dzieci homozygotyczne pod względem allela fenyloketonurii ponieważ zapobiega upośledzeniu umysłowemu. Jednak ta sama dieta nie ma korzystnego ani szkodliwego wpływu na inne dzieci.
Genetyka behawioralna formułuje trzy prawa, które wyjaśniają, to dlaczego jesteśmy tacy, jacy jesteśmy, a więc dotyczą sił jakie działają na nas w dzieciństwie, czyli w okresie, w którym kształtuje się nasz Intelekt i osobowość.:
Pierwsze prawo: Wszystkie ludzkie cechy behawioralne są dziedziczne.
Drugie prawo: Wpływ dorastania w jednej rodzinie jest słabszy od wpływu genów.
Trzecie prawo: Znacznej części wariancji złożonych ludzkich cech behawioralnych nie tłumaczy ani działanie genów, ani wpływ rodziny.
„Cecha behawioralna” , jest to stała cecha jednostki, którą można mierzyć za pomocą wystandaryzowanych testów psychologicznych (test inteligencji i osobowości) oraz metod bardziej bezpośrednich (obserwacja). Po dokonaniu obserwacji można obliczyć wariancję (zmienność) badanej próby, czyli średniej arytmetycznej kwadratów odchyleń wyników poszczególnych osób badanych od średniej grupowej. Wariancja jest liczbą odzwierciedlającą stopień, w jakim członkowie danej grupy różnią się między sobą. Odziedziczalność jest częścią wariancji danej cechy, która koreluje z różnicami genetycznymi. Można je mierzyć na kilka sposobów. Wyniki takich badań są bardzo zbliżone, niezależnie od tego, co mierzymy i w jaki sposób. Popularna interpretacja wyników tych badań głosi, że inteligencja, osobowość i osiągnięcia życiowe są dziedziczne w około 50% - co oznacza, że są w połowie korelatem lub pośrednim następstwem oddziaływania czynników genetycznych. Inteligencja ogólna jest dziedziczna, podobnie jak pięć głównych czynników osobowości, tzw. „wielka piątka”:
Otwartość na doświadczenie
Sumienność
Ekstrawersja
Ugodowość
Neurotyczność
.