Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji

Kurs: Socjologia kultury

Kultura a tożsamość społeczna: problem etniczności

Etniczność

1. Grupa etniczna: mała zbiorowość powiązana ściśle z terytorium, które ma dla niej znaczenie nie tylko praktyczne, jako podstawa bytu, ale także symboliczno - magiczne. Jest to grupa bezpośrednich, nawykowych styczności, powiązana związkami sąsiedzkimi, o kulturze folklorystycznej, ludowej, bardzo jednolitej dla całej społeczności i mało zmiennej, tradycyjnej. Jej członkom brak świadomości historycznej i samorefleksji, ale ze względu na bliskość kontaktów i nawykowy charakter podobieństwa zachowań stanowią oni ścisłą wspólnotę.

2. Cechy etniczności (najczęściej ujawniane w badaniach):

1. Mit wspólnego pochodzenia (mit powrotu do ziemi ojców, mit ziemi obiecanej)

2. Dzielenie tej samej historii (Polacy)

3. Uczestnictwo w tej samej kulturze (język, religia)

4. Związek ze wspólnym terytorium (wieloaspektowo buduje poczucie więzi etnicznej)

5. Poczucie wzajemnej solidarności

3. Niejednoznaczność pojęcia etniczności:

1. Zakres tożsamości (subiektywne poczucie przynależności do grupy, „obiektywne” cechy przynależności do grupy, nie do końca uświadamiane) czy można mówić o tożsamości etnicznej jako czymś zbiorowym, skoro tożsamość może dotyczyć tylko jednostki, czy jest to zatem jedynie czynnik indywidualny: identyfikacja z określoną zbiorowością o charakterze kulturowym? A jak ktoś nie wie, że mówi prozą? (Przykład Reinfussa i Łemków).

2. Etniczność typu „primordial” - etniczność sytuacyjna; ta pierwsza, etniczność typu „primordial” trwała i stała więź z grupą, jej kulturą i tradycją, etniczność sytuacyjna podkreśla relacyjny, stopniowalny, sytuacyjny (kontekstowy) charakter ujawniania się i zmienności identyfikacji, postaw i ideologii etnicznych;

3. Inkluzywne i ekskluzywne definiowanie grupy: w pierwszym przypadku minimalne kryterium członkowstwa (np. pochodzenie o matce), w drugim wychodzi się od maksymalnego kryterium przynależności;

4. Identyfikacja etniczna a szersze uniwersum kulturowe - syntagma własnej kultury pokrywa się w znacznym stopniu z zakresem tożsamości kulturowej, ale nie pokrywa się w pełni, jednostki mogą uczestniczyć w kilku kulturach jednocześnie (np. muzułmanin w kulturze obywatelskiej społeczeństwa brytyjskiego);

5. Etniczność jako konstrukcja: np. służąca celom politycznym, społecznym, tożsamość negocjowana (pomiędzy różnymi wpływami) czy etniczność jako personal identity politics - Huroni w Kanadzie)

4. Dystans, stereotyp i postawa etniczna: Dystans społeczny to określona społecznie odległość (w sensie aprobaty, dezaprobaty, przychylności, nieprzychylności) pomiędzy jednostkami i grupami. U podstaw dystansu mogą leżeć stereotypy kulturowe różnych nacji czy grup czyli uproszczonych opisów, zawierających silne ładunki ocenne.

5. Etniczność jako naznaczenie: grupy mniejszościowe (Polska i Cyganie, Żydzi, Wielka Brytania i odróżnienie etniczności od narodowości)

6. Modele integracji etnicznej: asymilacja (imigranci przyjmują język, strój, styl życia kultury dominującej), tygiel narodów (każda społeczność dorzuca coś do narodowego garnka, nie rezygnując z własne tożsamości), pluralizm kulturowy (różnice etniczne są uznawane i szanowane jako istotne składowe życia całego narodu)

7. Konflikt etniczny, wynika z dążenia do homogenizacji etnicznej (czystki etniczne). W momencie, kiedy państwo staje się instrumentem w konflikcie etnicznym, czystki etniczne przyjmują często skalę ludobójstwa. Wiek XX był świadkiem takich ludobójstw jak wymordowanie ponad miliona Ormian przez Turków w latach 1915 - 1923, Holokaust i śmierć ponad sześciu milionów Żydów, w 1994 roku eksterminacja w Rwandzie 800 tysięcy Tutsi przez plemię Hutu.

Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji

Kurs: Socjologia kultury

Płeć kulturowa i tożsamość

1. Płeć biologiczna i płeć kulturowa: Podstawowe problemy:

1. Naturalne, psychiczne i kulturowe wyznaczniki różnic rodzajowych - problem stopnia wyuczenia ról i konwencjonalności tożsamości rodzajowych.

1. Nie znaleziono dowodów na istnienie związku pomiędzy czynnikami biologicznymi a społeczno-kulturowymi zachowaniami mężczyzn i kobiet

2. Zaproponowano jednakże pewne teorie wiążące predyspozycje biologiczne z różnicami w zakresie płci kulturowej (teorie Zygmunta Freuda - kobiecość jako efekt symbolicznej zazdrości o penisa i poczucia niższości; Nancy Chodorow - męskość jako zaprzepaszczenie trwałej bliskości z matką i aktywność jako sposób na przekroczenie tej tęsknoty)

3. Zakwestionowano istnienie płci biologicznej jako konstruktu zupełnie pozbawionego kulturowego znaczenia: różnice biologiczne są także społecznie interpretowane (ciało męskie i ciało kobiece uzyskują jakości i filtry kulturowe)

2. Płeć a życie społeczne - problem równości, dyskryminacji, dominacji.

3. Czynniki konserwujące zróżnicowanie rodzajowe (tradycja - religijna, obyczajowa, inercja i bezwładność wzorów)

4. Socjalizacja jako proces utrwalania i legitymizowania istniejących wzorców płci poprzez przygotowywanie dziewcząt i chłopców do dorosłych ról społecznych.

2. Współczesne, socjologiczne teorie płci

1. Wspólne podstawy: (a) uniwersalny charakter zróżnicowania wg płci; (b) istotność tego podziału w różnych wymiarach życia społecznego; (c) odmienność konceptualna płci biologicznej i rodzaju (gender) jako podstawy kulturowego zróżnicowania mężczyzn i kobiet; (d) odmienność perspektywy socjologicznej od koncepcji feministycznych: w stronę uwarunkowanych rodzajowo struktur społecznych; (d) uniwersalny charakter nierówności płci w postaci patriarchalizmu; (e) patriarchalizm jako forma osadzona religijnie, symbolicznie i językowo, wzmacniająca społeczne nierówności pomiędzy płciami.

2. Wybrane podejścia teoretyczne: perspektywa biologiczno -strukturalistyczna - kondycja biologiczna (uwarunkowania fizjologiczne słabsza budowa organizmu, konieczność opieki nad potomstwem) wyznacza społeczno-kulturową rolę kobiet; perspektywa psychoanalityczno-strukturalistyczna: nie tyle zazdrość o penisa uzależnia kobiety od mężczyzn, jak chciał Freud, ile nieświadome przyswajanie w procesie socjalizacji wzorców opiekuństwa i odpowiedzialności, oraz relacyjne uzależnienie kobiet od mężczyzn w życiu społecznym (Chodorow); perspektywa marskistowsko-strukturalistyczna - posiadanie pracy przez mężczyzn uprzywilejowuje ich względem kobiet, a to uprzywilejowanie w społecznym podziale pracy jest reprodukowane i podtrzymuje dominującą pozycję mężczyzn; perspektywa konstrukcjonistyczna - pozycja w społecznym podziale pracy jest wypadkową umiejętności i szans, jeśli natomiast chodzi o szanse organizacyjne, w przypadku kobiet są one wyraźnie mniejsze, gdyż kobiety zajmują takie stanowiska organizacyjne, które ograniczają wykazanie się umiejętnościami (np. sekretarki, a nie menadżera).

2. Feminizm jako ruch społeczno-intelektualny.

1. Ujęcie historyczne: od emancypacji do feminizmu: Wczesne ruchy emancypacyjne i problem praw obywatelskich. Art. 1124 Kodeksu Napoleona: „Osobami, którym nie przysługują prawa sądowe są; nieletni, zamężne kobiety, kryminaliści i debile umysłowi”. Od drugiej połowy XIX wieku do drugiej połowy XX wieku w USA i Europie trwa proces stopniowego uzyskiwania przez kobiety praw politycznych i społecznych. 1972 rok - pełne zrównanie praw kobiet i mężczyzn w USA (Equal Rights Amendments - ostatecznie nie ratyfikowany). Efekt: mamy prawa i co z tego, skoro obyczaje i kultura wciąż skazują kobiety na rolę drugorzędną? Propozycje „rekompensaty” tej sytuacji: dowartościowanie tradycyjnego stereotypu kobiecości; mężczyznom nie ma czego zazdrościć, tylko w życiu rodzinnym kobieta może się spełnić (Lundberg, Jung, Mead). Druga fala feminizmu - lata 60-te. Wyścig zbrojeń a sprawa kobiet (w kontekście przegrywanego z ZSRR wyścigu zbrojeń raport Kennedy'ego stwierdza ogromny nie wykorzystany rezerwuar społeczny w postaci żeńskiej części amerykańskiej populacji). Women's Liberation Movement, Kate Millet „The sexual politics” - radykalna zmiana społeczeństwa i kultury. Betty Friedan „Mistyka kobiecości”: wmawianie kobietom „mistyki kobiecości' zamiast spodziewanej radości i spełnienia przyniosło: brak radości życia, brak poczucia sensu, depresje czy infantylizm w wychowywaniu dzieci (problem bez nazwy). Zapomniano, ze kobieta, podobnie jak mężczyzna ma prawo do własnego, twórczego rozwoju, aktywności zawodowej i społecznej. Tak naprawdę różnice płci sprowadzają się do spraw genitalno-fizjologicznych. Nowsze badania nie potwierdziły tej wersji. Feminizm współczesny i jego nurty: liberalny (prawa kobiet do nieskrępowanego decydowania o swoich rolach kulturowych - Simone de Beauvoir „Druga płeć”), radykalny - związany z ruchami studenckimi lat 60-tych, walczy o pełne prawa społeczne i polityczne dla kobiet, wprowadza pojęcia seksizmu (kulturowej przemocy wobec kobiet) do świadomości potocznej, kulturowy (postmodernistyczny) - elitarny, zajmuje się sferą uczuciową, psychiczną i kulturową kobiety jako odmienną od domeny męskiej („Wysokie obcasy”), siły - ta odmiana pojawiła się w latach 90-tych w USA i Wielkiej Brytanii, skupia kobiety robiące karierę w biznesie, mass-mediach i polityce - walczy o zrównanie szans zawodowych kobiet i mężczyzn (metafora szklanego sufitu).

2. Epistemologia feministyczna. Pojęcie gender (płeć kulturowa - rodzaj) jako kluczowe narzędzie analityczne. Nauka zgenderyzowana - ostre rozgraniczenie poznania typu męskiego (szowinistycznego oraz jednostronnego) i kobiecego, oraz próba dowartościowania poznania typu kobiecego (zwrócenie uwagi na kobiecy obszar kulturowy (feminine- kobiecy w odróżnieniu od female - żeński). Epistemologie feministyczne: podejście słabsze - oba sposoby poznania: męskie i kobiece są wobec siebie komplementarne (uzupełnienie poznania typu męskiego: obiektywnego, logicznego, ekstrawertycznego, realistycznego, świadomego, racjonalistycznego o kobiecy styl reagowania na doświadczenie: subiektywny, intuicyjny, introwertyczny, marzycielski, podświadomy, emocjonalny; podejście mocniejsze - kobiece poznanie jest lepsze od męskiego, charakteryzuje go: wrażliwość, współczulność, odpowiedzialność i intuicja.

---