Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia kultury
Kultura symboliczna
1. Kategorie kultury a kultura symboliczna (Kłoskowska): kultura materialna, kultura socjetalna i kultura znaków i symboli - kultura symboliczna we właściwym znaczeniu. Problemy: Życie człowieka w kulturze nie ogranicza się do sfery znaków, ale czy może wychodzić poza sferę znaczeń kulturowych? Pisze Kłoskowska: jeśli chleb może stać się symbolem to dowolny, konwencjonalny przedmiot nie może człowiekowi zastąpić chleba. To jest właśnie pułapka starej ontologii: duchowe, to nie to, co materialne, byt to nie jest świadomość, bo mają inny, odrębny status ontologiczny - chleb można zjeść, słowa chleb już zjeść nie można. W naukach o kulturze w ogóle nie jest istotny ontologiczny status obiektów naszego świata, a jedynie sposoby jego postrzegania, rozumienia, kształtowania, zawarte w praktykach ludzi: interakcjach, wypowiedziach, tworzonych przez ludzi przedmiotach. Kultura to sposób istnienia człowieka w świecie zapośredniczony poprzez znaki, symbole, wartości. Podobnie w innym akapicie Kłoskowska przeciwstawiając się stanowisku interakcjonistów symbolicznych, że porządek społeczny wyraża się w komunikowaniu, a więc w postaci semiotycznej interakcji i do niego się faktycznie sprowadza, wyraża przekonanie, że porządek społeczny wyraża się również, a może przede wszystkim, w „twardych faktach” podziału własności, władzy, zróżnicowanego dostępu do dóbr. I dalej: „przez operowanie znakami i symbolami człowiek może zmienić ocenę swojej sytuacji życiowej: uznać podległość światu za cnotę ewangelicznej pokory, zaś ubóstwo za ewangeliczną posługę. Nie zmieni to jednak przez to dominującego porządku społecznego opartego na władaniu i posiadaniu. To nieporozumienie: nadawanie znaczeń wypowiedziom i sytuacjom nie sprowadza się do „gadania” czy operowania „znakami lub symbolami”. Jest to nieuprawnione zawężenie pojęcia interakcji. Np. Giddens w praktykach interakcyjnych wyróżnia aspekt komunikacyjny, normatywny i władzy. Dodajmy: w każdej interakcji owe trzy aspekty są obecne. Co więcej, proces legitymizacji władzy jest procesem interpretacji relacji władzy w oparciu o wartości i symbole w ogóle nie związane z władzą jako taką (charyzma, prawo, tradycja), a przecież warunkującą i formę i istotę tego typu więzi!!! W przypadku praw własności istotne jest to, komu w danej społeczności to prawo przysługuje i jakie są źródła takiej dystrybucji, a nie dystrybucja sama w sobie.
Jak pisze Geertz: Kultura nie jest siłą, czymś, czemu można przypisać społeczne wydarzenia, zachowania, instytucje czy procesy: jest raczej kontekstem, czymś, w obrębie czego można je w sposób zrozumiały, tj. gęsto opisać. Gęsty opis zawiera obok relacji z tego, co się dzieje, interpretację tego co się dzieje, interpretację na wielu poziomach, także na poziomie naszej kultury. Kultura jest publiczna, ponieważ taki ma charakter i nie wolno mylić jej ani z nastrojami, ani z wytworami ani z czynnościami. Sprawa o którą należy spytać w przypadku parodii puszczania oka czy udawanego napadu na owce nie wiąże się z ich ontologicznym statusem. Jest on taki sam jak skał z jednej strony a marzeń z drugiej: są one wszystkie rzeczami z tego świata. Tym, o co należy zapytać, jest ich znaczenie: cóż to jest - kpina czy wyzwanie, ironia czy gniew, snobizm czy duma - co przez te znaczenia lub za ich pośrednictwem zostaje powiedziane. Problem głodu czy seksu: kultura wyznacza, poza skrajnymi sytuacjami (ale i tu występują tabu) dopuszczalne i niedopuszczalne źródła pokarmu i sposoby żywienia, także zachowania seksualne są ściśle reglamentowane przez kulturę (w pewnych sytuacjach - celibat - istnieje ich całkowity zakaz). Nie chodzi o to, że istnieją czynności obywające się bez użycia znaków, chodzi o to, że cała kultura ma charakter semiotyczny: odnosi się do nadawania i interpretowania znaczeń zgodnie z przyjętymi w danej kulturze kodami i wzorami. Pansemiotyzm czyli przekonanie o powszechności znaczeń, cechujący społeczeństwa pierwotne jest czymś innym niż semiotyczne podejście do kultury, rozumianej jako kontekst znaczeniowy. W odróżnieniu od podejścia starego, która skupia się na dziedzinach, kategoriach, kryteriach kultury symbolicznej, a więc abstrakcyjnie wydzielonych związkach między abstrakcyjnie określonymi pojęciami, nowe podejście w socjologii kultury (i, generalnie, w naukach społecznych) cechuje:
wzrost zainteresowania zagadnieniami podmiotowości i świata przeżywanego w różnych kontekstach kulturowych;
zainteresowanie zagadnieniami społeczno-kulturowych przyczyn konfliktów i przemocy, współpracy oraz innych relacji międzyludzkich;
ujawnienie historycznej zmienności instytucji społecznych oraz ich konwencjonalności;
wzrost zainteresowania społeczną komunikacją i consensusem.
2. Znak i symbol. Znak najogólniej rozumiany to zjawisko odnoszące się w świadomości i działaniu danej społeczności ludzi do czegoś innego niż on sam. Znak przywodzi na myśl coś czym sam nie jest. Znak to relacja pomiędzy tym o oznaczane, a tym co oznacza. Czym jest symbol? Symbol jest postacią znaku, który nie ma desygnatu o realnej, konkretnej postaci. Zdaniem Gilberta Duranda to, co jest oznaczane przez symbol nie da się w pełni wypowiedzieć (np. żałoba), nie jest adekwatne do swego oznacznika (np. życie ludzkie do symbolizującej go świeczki). Charakterystyczną cechą symbolu jest to, że sam nośnik znaczenia, przedmiot oznaczający staje się ważny, staje się wartością samą w sobie, przedmiotem szacunku, a nawet uwielbienia, natomiast znak im bardziej przeźroczysty tym lepiej dla znaczonego. Inni autorzy stwierdzają, że różnica między znakiem i symbolem wynika z różnicy stosunku, w jakim oba te terminy pozostają do rzeczy oznaczanej. Między symbolem a rzeczą symbolizowaną istnieje pewna namiastka związku naturalnego (na przykład czerwone flagi będące symbolem ruchu robotniczego związane są z faktem przelanej przez robotników krwi, krzyż związany jest z rodzajem konstrukcji na której umierał Chrystus), zaś znak łączy z rzeczą oznaczaną wyłącznie konwencja. Paul Tillich wyróżnia następujące cechy symbolu: figuratywność (symbol kieruje uwagę na to, co symbolicznie wyrażone), postrzegalność (to, co niewidzialne, transcendentne, staje się zobiektywizowane), wrodzona siła (jest konieczny, nie można go w dowolny sposób zastąpić, znak sam w sobie jest bezsilny). Prawdziwy symbol wskazuje na przedmiot, który nigdy przedmiotem stać się nie może (symbole religijne wskazujące obecność Boga).
3. Religia, nauka i sztuka jako dziedziny kultury symbolicznej, wyróżnione przez A. Kłoskowską w oparciu wartości autoteliczne. Czy chodzi o wartości autoteliczne w odróżnieniu od instrumentalnych, czy raczej o centralne i pokrewne sensy oraz znaczenia. Wyróżnienie wartości autotelicznych w przypadku każdej z tych dziedzin łatwo podważyć, zarówno historycznie, jak i porównawczo. Lepiej więc mówić o wartościach centralnych i pokrewnych (Maria Ossowska - „Moralność mieszczańska”, „Etos rycerski”). Centralne wartości i symbole religijne dotyczą sfery sacrum, a więc rzeczywistości pozadoczesnej, pozazmysłowej ( w tym także Boga czy Bóstw), po drugie sfery eschatologii, a więc ostatecznych spraw i losów człowieka, sensu życia, po trzecie spraw doczesnych, wymagających wytłumaczenia: np. cierpienia, chaosu, zła. Nauka: centralne wartości i symbole w nauce dotyczą poznania: jego warunków (co jest warte poznania, co możliwe), sposobów docierania do prawdy typu naukowego (metodologia), reguł życia naukowego (uczciwość, kompetencja, otwartość). Status symboli naukowych; i konstrukty nauk przyrodniczych (Husserl) i konstrukty nauk społecznych (Schutz) zapożyczają swe właściwości od znaków i symboli potocznych: nie są ani jednoznaczne, ani autoteliczne, ani obiektywne, jak chciał Popper, podlegają interpretacji, falsyfikacji, zmianie. Centralne wartości sztuki dotyczą ekspresji i doznań typu estetycznego, a symbole stosowane w sztuce mają charakter abstrakcyjny, wieloznaczny i samozwrotny (zatrzymują uwagę twórcy i odbiorcy równocześnie). Kant twierdził, że doznanie typu estetycznego jest aktem czysto kontemplacyjnym i bezinteresownym, a przez to całkowicie autotelicznym, wolnym od naturalnych potrzeb i pożądań. Czy tak jest w istocie? Wątpliwe - wiele wielkich arcydzieł powstało na zamówienie, poza tym wiele dzieł napotykało różny odbiór w różnych epokach historycznych, wiele dzieł w ogóle nie wywiera wrażenia na odbiorcach, a tak w ogóle sprawa kanonów estetycznych wiąże się z wieloma innymi wartościami (por. kultura mieszczańska, akademizm i impresjonizm jako oznaki szerszych przemian kulturowych) w sztuce istnieją szkoły, podejścia, paradygmaty, sztuka bardzo często odnosi się do życia, to co dla niej charakterystyczne jest raczej takie przetworzenie istniejących potocznie sensów i znaczeń (poezja) by wywrzeć na odbiorcy wrażenie, by wytrącić go z przyswojonych schematów i przekonań.
4. Funkcje symboli i wartości
Elementy symboliczne odrywają się od pierwotnych kontekstów, stanowiąc repertuar wyrażania sensów i wartości. Tym co symbolizowane mogą stać się inne obiekty: herby szlacheckie i herby miast, flagi narodowe i flagi klubowe. Obiektami symbolizowanymi są nieuchwytne napięcia emocjonalne, wartości o niesprecyzowanym charakterze. Nieokreśloność, wieloznaczność, niejasność form symbolicznych umożliwia im funkcjonowanie w wielu kontekstach
Symbole są interpretowane, w odróżnieniu od znaków (?) zawsze indywidualnie, ale często manifestowane i przeżywane zbiorowo, co wzmaga ich siłę ekspresyjną. Siła oddziaływania symboli, wynikająca z ich wieloznaczności, polega na jednoczeniu milionów ludzi przy jednoczesnym dostarczeniu środków osobistego wyrazu każdej jednostce. Każdy może podłożyć swoje indywidualne rozumienie miłości ojczyzny.
Wieloznaczność symboli umożliwia manipulowanie nimi we własnym interesie (kultura masowa - i definiowanie tego, co to znaczy być cool)
Kultura symboliczna może być źródłem przemocy i podtrzymywania istniejącego systemu społecznych zróżnicowań
Kultura masowa jako źródło doznań hedonistycznych, zadowolenia, intensywności przeżyć, satysfakcji.
5. Dynamika kultury, koncepcja mary Jo Hatch: manifestacja założeń kultury w postaci wartości (polega na tym, że wartości powstają na bazie tego, co na podstawowym planie przyjęte jest jako prawdziwe i ważne w danej kulturze: ludzie są leniwi, sukces jest godny pożądania - autonomia jest szkodliwa, kontrola potrzebna - artefakty - zegary, pomieszczenia, niektóre artefakty stają się symbolami - wielki zegar słoneczny staje się logo firmy - reinterpretacja symboli wobec podstawowych założeń - proces dwustronny interpretacja symboli na podstawie istniejących założeń, względnie sprzecznych z nimi - zegar słoneczny, jako symbol naturalnego rytmu, w którym praca i odpoczynek są równie ważne), realizacja wartości w postaci artefaktów, symbolizacja artefaktów, czyli nadanie niektórym artefaktom statusu symboli, interpretacja symboli wspierających założenia, albo je obalających
6. Przykłady: „No Logo”, „Kod Leonarda da Vinci”
1