Regionalizm
Regionalizm to powszechny ruch społeczno-kulturalny zmierzający do podkreślenia, zachowania i kultywowania tradycji, historii, kultury danej społeczności lokalnej, tego wszystkiego, co stanowi o jej tożsamości. Początkowo oznaczał próbę uniezależnienia się od centrum. Nazywany był prowincjonalizmem, nacjonalizmem czy autonomizmem. W zależności od podejścia do tego zagadnienia, termin ten jest różnie tłumaczony. Socjologiczne definicje podają, że regionalizm to „określenie różnie przejawiających się ruchów, które dążą do społecznej, kulturalnej i politycznej własnoprawności regionów i starają się urzeczywistnić tę własnoprawność poprzez tworzenie regionalnych stolic, samorząd kulturalny, historyczna świadomość itp.” Z punktu widzenia literatury i językoznawstwa, regionalizmem jest zespół kierunków o różnorodnym programie literackim, który charakteryzuje się dążeniem do związania twórczości literackiej ze specyfiką danego regionu ( jego kulturą, obyczajami, tradycją, językiem) i przeciwstawienie tego kulturze ogólnonarodowej. Najbardziej ogólna definicję podaje Władysław Kopaliński, że regionalizm to: „dążenie do ożywienia życia kulturalnego i naukowego poszczególnych dzielnic kraju przy zachowaniu ich odrębności kulturowych”. Widać, że termin ten może być szeroko rozumiany, trudno jest sprecyzować go w sposób jednoznaczny. Wynika to z wielowymiarowości tego zjawiska. Wymiar społeczno-kulturowy obejmuje poczucie tożsamości regionalnej, przywiązanie do tradycji i obyczajów, wyznawanie określonych wartości, posługiwanie się gwarą. Wymiar ekonomiczny polega na obiektywnym i subiektywnym postrzeganiu specyfiki rozwoju gospodarczego, dominujących wzorców gospodarowania, powszechnie akceptowanych drogach osiągania sukcesów. Wreszcie wymiar polityczny związany jest ściśle z potrzebą samorządności, tworzeniem organizacji o charakterze politycznym. Pojęcie regionalizmu odnosi się wiec w równym stopniu do aktywności gospodarczej, kulturowej i politycznej mieszkańców danego regionu i do świadomości społecznej. Owa świadomość, czy też inaczej mówiąc tożsamość regionalna, wypływa z przywiązania do terytorium oraz z więzi psychospołecznej miedzy mieszkańcami danego regionu i to właśnie pozwala uświadomić sobie wspólność egzystencji. Poczucie wspólnoty, jedność przekonań i wartości stanowią właśnie o odrębności i specyfice danego terenu.
Tożsamość regionalna
Tożsamość regionalną można rozumieć na dwa sposoby. Po pierwsze jako zbiór cech charakteryzujący dana zbiorowość i wyróżniający ją spośród innych e pozostający w trwałym związku z obszarem przez nią zamieszkiwanym. Takie pojmowanie owej tożsamości zorientowane jest na przeszłość ( historia), teraźniejszość i przyszłość. Po drugie można ją rozpatrywać jako sumę indywidualnych tożsamości członków danego społeczeństwa, którzy dążą do osiągnięcia wspólnych celów, wyznają wspólne wartości normy dla dobra wspólnoty. Wszelkie prawa i obowiązki podporządkowane są właśnie temu i przestrzeganie tego człowiek uważa za cel i sens swojego życia. Tożsamość regionalna wynika więc z przywiązania do danego terenu i ma miejsce wówczas, gdy człowiek utożsamia się ze wspólnotą zamieszkującą dany obszar. Rodzi się specyficzna więź między ludźmi i szczególne przywiązanie do ziemi.
To właśnie poczucie owej tożsamości przyczynia się do zakorzenienia jednostki w takim a nie innym środowisku. Mieszkańcy danego regionu przypisują ziemi pewne sens i nadają jej określone znaczenie. Rodzi się wtedy silna wieź emocjonalna z regionem, która zapewnia poczucie przynależności i sprawia, że człowiek czuję się u siebie.
Powszechnie sądzi się, że utożsamianie się z regionem stoi w opozycji do poczucia przynależności narodowej. Jednak relacja miedzy tożsamością regionalną i narodową nie musi opierać się na antagonizmie. Jedna wcale nie wyklucz drugiej. Naturalnie wiele zależy od sytuacji społeczno-politycznej określonej społeczności regionalnej, jednak w sprzyjających warunkach może ona budzić poczucie przynależności do ojczyzny i wyzwalać autentyczne postawy obywatelskie.
Kulturowy wymiar regionalizmu
Obecnie regionalizm w mniejszym stopniu skupia się na podkreślaniu odrębności historycznej czy kulturowej danego terenu, ale raczej stara się zaakcentować różnorodność, która jest wyrazem bogactwa życia społecznego i całej jego kultury. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego jest jedną z najważniejszych aktywności człowieka. Możliwe jest tylko poprzez odwołanie się do wartości tkwiących w naturalnym i bezpośrednim otoczeniu człowieka. W ten sposób kształtuje się wspólnota, która jest podstawową wartością regionu. Przynależność do określonej grupy daje poczucie bezpieczeństwa oraz umożliwia określenie samego siebie. Wyzwala w człowieku chęć działanie na rzecz społeczności do której należy, kształtuje jego osobowość, zapobiega procesowi uniformizacji, przez co wzbogaca doświadczenia i gwarantuje szerszy wachlarz działań społecznych, kulturowych, politycznych i ekonomicznych. Człowiek posiada naturalną potrzebę identyfikacji i poczucia zakorzenienia. Dzięki temu łatwiej jest określić swoje miejsce w społeczeństwie oraz zrozumieć swoje zadanie i obowiązki. Poczucie związku, zakorzenienia wypływa ze środowiska naturalnego, które ściśle związane jest z historią, kulturą, geografią. Takie poczucie w większej mierze niż naród daje właśnie region, ponieważ związuje człowieka ze wspólnotą mu najbliższą. Dużo łatwiej jest funkcjonować człowiekowi w mniejszych strukturach, a to dlatego, że czuje się on bardziej odpowiedzialny za środowisko w którym żyje oraz staje się podmiotem a nie przedmiotem procesów kulturowych. Zaangażowanie w życie społeczne w wymiarze regionalnym sprzyja rozwojowi postaw obywatelskich a także wyzwala inicjatywę do podejmowania działań na rzecz wspólnoty lokalnej a w dalszej perspektywie na rzecz całego państwa i narodu. Regionalizm jest więc swego rodzaju pomostem łączącym „małą ojczyznę” z resztą świata.
Współczesny regionalizm związany jest głównie z kulturą, a w szczególny sposób traktuje tradycję uświęconą historią. Początkowo takie podejście do kultury wiązało się z zachowaniem tożsamości narodowej w obliczu wynaradawiającej polityki zaborców. Obecnie istnieją inne zagrożenia (jak choćby globalizacja kultury), dlatego wciąż ważne jest kultywowanie kultury i obyczajów regionalnych. Dzięki temu możliwe tworzenie, rozwijanie kultury narodowej oraz kształtowanie postawy wierności ojczyźnie. Rozwijaniu takiego stosunku do kultury lokalnej mają sprzyjać różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje. Ich zadaniem jest aktywizowanie społeczności lokalnych do zachowania swego dziedzictwa kulturowego, kultywowania tradycji, poznawania swojej przeszłości oraz ochrony i upamiętnienia miejsc istotnych dla ich historii. Celem takich działań jest budzenie szacunku dla dziedzictwa kultury regionalnej oraz wzmacnianie własnej tożsamości i niezależności kulturowej. Możliwe jest to dzięki nawiązywaniu współpracy z innymi instytucjami o takim charakterze. Zazwyczaj stowarzyszenia skupiają się na takich formach działania jak: prowadzenie działalności wydawniczej, badawczej, ochronie i upamiętnianiu miejsc ważnych dla historii danego regionu a także tworzeniu przestrzeni dla współpracy osób i instytucji.
Charakterystyka regionu
Aby przeprowadzić charakterystykę regionu należy najpierw wyjaśnić to pojęcie. Termin `region' pochodzi od łacińskiego słowa regio i oznacza
Lexikon zur Soziologie ,W. Fuchs (red.), za: K. Kwaśniewski, Elementy teorii regionalizmu, w: Region, regionalizm - pojęcia i rzeczywistość, K. Handke (red.), Warszawa 1993, s. 77
Słownik terminów literackich, M. Głowiński (red.), za: ibibedm
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego,
http://www.slownik-online.pl/kopalinski/0BF3D97089450A80C1256585007761A7.php, (10.02.2007r.)
P Śliwa., Regionalizm w Polsce a zjednoczenie Europy , w: Jaka Europa? Regionalizacja a integracja Buczkowski P., Bondyra K., Śliwa P. (red.), , Poznań 1998, s. 153
Z. Chojnicki, T. Czyż, Region i regionalizacja w geografii, w: Region, regionalizm - pojęcia i rzeczywistość, K. Handke (red.), Warszawa 1993, s. 31
E. Marciszewska, Filmowy obraz śląskiej tożsamości regionalnej, w: K. Bondyra, S. Lisiecki (red.), Odmiany polskich tożsamości, Poznań 2002, s. 128-130
K. Łozowska, W poszukiwaniu tożsamości mieszkańców pogranicza, [w:] Tożsamość kulturowa i pogranicza identyfikacji, Szczecin 2005, s. 155
R. Suchocka, Między narodową i europejską tożsamością, w: K. Bondyra, S. Lisiecki (red.), Odmiany polskich tożsamości, Poznań 2002, s. 32
J. Janczewska, Szanse i pułapki regionalizmu, http://zshiu.megaportal.pl/zshiu/strony/JJ-1.html (10.02.2007r.)
A. Taborski, Media a regionalizm - kultura w mediach. Materiały z konferencji Olsztyn - 6 kwiecień 2002, Olsztyn 2002, s. 23-27