Wykład II
Seminarium II
Epidemiologia
25.11.08r.

Epidemiologia - wśród dyscyplin medycznych wyróżnia się tym, że bada człowieka w jego naturalnym środowisku jako członka zbiorowości, uwzględniając jego wrodzoną (uwarunkowaną genetycznie) podatność i ocenia wpływ zarówno środowiska naturalnego jak i środowiska sztucznego (stworzonego przez człowieka) na jego zdrowie.

Epidemiologię uważa się za naukę syntetyczną, wykorzystującą badania i wnioski szczegółowych dyscyplin klinicznych (ok. 60) i dyscyplin podstawowych. Łączenie w logiczną całość i uogólnienie danych pozwala na wyciąganie oryginalnych i istotnych wniosków do celów leczniczych, profilaktycznych i organizacyjno-administracyjnych.

Epidemiolog badający grupy ludzi w ich środowisku, poszukuje takiego punktu wejścia w przebieg i cykl szerzącej się choroby, który byłby podatny na skuteczna interwencję.

Epidemiologia - nauka o przyczynach i prawach szerzenia się chorób w populacji i zapobieganiu im.

I. WG DEFINICJI - „O przyczynach chorób”

Przyczyny choroby - bardzo szeroki zakres zjawisk i zdarzeń, brak wiążącej definicji choroby - chorobę traktuje się jako przeciwieństwo zdrowia, które jest zdefiniowane epidemiologicznie.

W praktyce obowiązuje pojęcie:
Jednostka chorobowa - jest to związany ze sobą zespół niekorzystnych dla organizmu objawów o znanym określonym składzie, znanej patogenezie i znanym obrazie zmian patomorfotycznych.

Najczęściej znany jest przebieg czasowy i stopień powiązania objawów i ich następstw dla organizmu, często w oparciu o znajomość czynników szkodliwych dla zdrowia i ich współzależności w oddziaływaniach.

II. WG DEFINICJI - „O prawach szerzenia się chorób”

Problem bardzo istotny dla lekarza:
- poznanie drogi przenoszenia,
- poznanie oddziaływania czynnika szkodliwego.
Umożliwia:
- przerwanie dróg przenoszenia,
- stosowanie różnorodnych środków ochronnych,
- ustalenie norm czynnika i/lub czasu pracy w jego obecności,
- określenie wskaźników ryzyka wystąpienia choroby.

Ogólne prawa epidemiczne tzw. prawidłowości oddziaływania chorobotwórczych czynników na organizm ludzki:
1. Prawo zagęszczenia populacji - nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie populacji (ludzkiej, zwierzęcej, roślinnej) jest wprost proporcjonalne do jej zagęszczenia. Skupienie osobników w miejscu działania szkodliwego czynnika jest przyczyną ujemnego wpływu na ogólną zdrowotność tej grupy ludzi. Często fakt skupienia ludzi jest czynnikiem szkodliwym (np. statki handlowe, okręty wojenne, aglomeracje miejskie, oddziały szpitalne). Przykłady: liczne bionozy (o szybkim i ostrym przebiegu), oddziaływanie silnych źródeł promieniowania (wypadki w zakresach wytwarzających energię atomową, zakażenia wewnątrzszpitalne).
2. Prawo długości drogi - nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie poszczególnych jednostek populacji jest odwrotnie proporcjonalne do długości drogi od miejsca największego stężenia czynnika (źródła) do wrażliwego organizmu. Dłuższa droga oznacza słabsze działanie (lub znamiennie niższą możliwość wywołania choroby) np. im dalej znajduje się organizm od źródła promieniowania, źródła drgań lub źródła dźwięku, tym słabsze jest niekorzystne działanie na organizm.
Modyfikacje:
- związki chemiczne - w tym przypadku - oprócz odległości, duże natężenie na stężenie związku, np. w powietrzu, w wodzie,
- biologiczne czynniki chorobotwórcze - w tym przypadku, oprócz odległości od źródła zakażenia i liczby ogniw w drodze przenoszenia, istotna jest ilość drobnoustrojów, z którymi zetknął się organizm.
3. Prawo styczności ewolucyjnej - nasilenie działania czynnika szkodliwego na zdrowie poszczególnych jednostek populacji jest odwrotnie proporcjonalne do częstotliwości ewolucyjnej styczności z nim przodków aktualnej populacji. Brak kontaktu lub rzadkie kontakty albo bardzo małe (naturalne) stężenie czynnika w czasie rozwoju ewolucyjnego przodków jest przyczyna silniejszego działania i większych uszkodzeń organizmu, czyli populacja ludzka charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem podatności na działanie nieznanych lub nowo-ujawniających się szkodliwych czynników. Przykłady:
- nowe odmiany zarazków (ostre choroby, duża podatność),
- sztuczne źródła promieniowania krótkiego (uszkodzenie płodów, uszkodzenia narządowe),
- nowo-syntetyzowane związki chemiczne (alergie, uszkodzenia płodów, uszkodzenia toksyczno-narządowe),
stare bionozy: kiła - obecnie ma przebieg przewlekły,
malaria - w okolicach endemicznych ma lżejszy przebieg.
4. Prawo skuteczności odpowiedzi (reakcji) organizmu na działanie szkodliwego czynnika. Stopień skutecznej odpowiedzi obronnej organizmu zawiera się od 0% do 100% i głównie zależy od szybkości i nasilenia działania szkodliwego czynnika.
Wyróżnia się 3 typy zależności:
a) Działanie natychmiastowe, bezpośrednie, szybkie - organizm nie ma możliwości obrony przed takim czynnikiem, a jeżeli jego działanie nie jest śmiertelne, to organizm może likwidować skutki działania czynnika, np. zatrucie gazem (chlor, tlenek węgla, cyjanowodór), oddziaływanie anafilaktyczne (burzliwe objawy, włącznie do śmierci), urazy (nie-choroba) mechaniczne, wypadki komunikacyjne, wybuchy i postrzały.
b) Działanie przewlekłe, wolne, pośrednie - organizm może zwalczać (choruje) sam czynnik oraz skutki jego działania - obserwowane jednostki działania stanowią sumę odpowiedzi obronnych na działanie czynnika, a także na likwidację tego działania. Przykład: związki chemiczne w małych dawkach - leki (lekozależność), alkohol (alkoholizm), większość zakażeń należy także do tej grupy. W badaniu całych populacji lub wybranych losowo prób epidemiolog dokładnie spostrzega i odróżnia mechanizmy działania od skutków widocznych w populacji.
c) Działanie odległe - ocena występowania skutków genetycznych w następnych pokoleniach oraz wykrycie istotnych zależności między określonymi czynnikami (onkogennymi) i określonymi objawami chorobowymi. Przykłady:
- podobne nowotwory u palaczy,
- wady genetyczne u dzieci Japończyków - napromieniowanych podczas wybuchów bomb atomowych,
- wady genetyczne u dzieci, których matki w czasie ciąży używały określonych leków.
Często czynniki działające na liczne organizmy danej populacji, u niektórych jednostek nie powodują szkodliwych skutków. Efekt ich działania zależy również od osobniczej odporności i od sytuacji zdrowotnej organizmu. Dla określenia stopnia zagrożenia i narażenia zdrowia używa się metody statystyczne i rachunek prawdopodobieństwa.

III. WG DEFINICJI „O zapobieganiu chorobom i sposobem walki z nimi”

Profilaktyka - opracowanie i stosowanie:
- metod zwalczania określonych chorób,
- metod zapobiegawczych ich powstawaniu.

CELE I ZADANIA EPIDEMIOLOGII

WHO określiła rolę epidemiologii w medycynie wdrażając jej metody do:
- pomiarów stanu zdrowia społeczeństw,
- badania potrzeb zdrowotnych społeczeństw (ustalenie planów zdrowotnych),
- konstrukcji oraz działań promocyjnych i profilaktycznych.
Zatem:
Epidemiologia zajmuje się strategiczną pozycją w naukach medycznych i ma służyć ochronie zdrowia ludności, a wyniki badań nie mogą być wykorzystywane do innych celów.

ŚWIAT (szczególnie w krajach wysokorozwiniętych) coraz szerzej i powszechniej wdraża i stosuje się zalecane przez WHO metody:
- promocji zdrowia wśród wszystkich członków społeczeństwa,
- profilaktyczne skierowania na ochronę populacji ludzkiej i ochronę środowiska jej życia,
- epidemiologiczne do badań - zjawisk zdrowotnych,
- epidemiologiczne - do weryfikacji działalności służby zdrowia.

POLSKA przed epidemiologią stawia się główne zadania:
- pomiary zapotrzebowania ludności na działalność usługową publicznej służby zdrowia, tj. na promocję zdrowia, profilaktykę, rehabilitację i leczenie,
- ocena ciągła działalności służby zdrowia w podnoszeniu jakości (poziomu) usług zdrowotnych i poziomu usług profilaktycznych, szczególnie w zakresie zdrowia publicznego:
- ważna rola społeczeństwa przed skutkami niszczenia i głębokich zmian środowiska - mikrośrodowisk życia (co jest niekiedy rezultatem rozwoju cywilizacyjnego),
- ochrony przed jatrogennym prowokowaniem niewłaściwych reakcji społecznych (np. w sprawie AIDS).
- nadzór epidemiologiczny nad wpływami środowiska życia na zdrowie populacji (obecnie w ramach prowadzenia badań), a szczególnie analizuje się:
- wpływ szybkich zmian środowiska naturalnego i przyrodniczego,
- wpływ aktualnie stosowanych oddziaływań psychologicznych m.in. na wynaturzenia psychiczne (środki masowego przekazu),
- wpływ industrializacji i osiągnięć techniki (substancje chemiczne, promieniowanie) na zdrowie obecnych i przyszłych pokoleń (m.in. zaburzenia pracy układu nerwowego, niekorzystne modyfikacje genotypu w narządach rozrodczych).

Cele epidemiologii w dziedzinie teorii:
- uogólnienie (nadal) spostrzeganych zjawisk dotyczących zdrowia i choroby,
- ulepszanie i opracowywanie (dalsze) nowych założeń teoretycznych,
- wykrywanie nowych praw i zależności między organizmem, środowiskiem i działalnością ludzi, które mają wpływ na zdrowie jednostek i populacji.

Cele epidemiologii w dziedzinie praktyki:
Po pierwsze:
- potrzeba promocji zdrowia w oparciu o dane epidemiologiczne,
- szersze szkolenie przeddyplomowe i podyplomowe w zakresie ochrony zdrowia populacji.
W ujęciu praktycznym epidemiologia ułatwia pracę wielu ogniw służby zdrowia, wskazuje jak małym nakładem czasu i pieniędzy można ocenić własną działalność lekarską na terenie ośrodka zdrowia, przychodni lub oddziału szpitalnego.
Ogromne znaczenie praktyczne - przydatność danych epidemiologicznych do planowania (także finansowego) zadań jednostek zdrowia publicznego, głównie pionu sanitarno-epidemiologicznego i administracji państwowej.

Po drugie:
- konieczność unifikacji (standaryzacji) metod leczenia, mierzenia i analizy zjawisk zdrowotnych (konieczne wprowadzenie badań masowych, np. automatyczne analizatory parametrów krwi, enzymów, moczu itd.),
- ujednolicenie metod leczenia i analizy w szeroko stosowanych aparatach diagnostycznych:
- stosowanie najnowocześniejszych osiągnięć technicznych,
- konieczne zmiany nawyków myślenia o sposobach gromadzenia danych, szczególnie wśród personelu kierowniczego od najniższych do najwyższych ogniw administracyjnych.

CEL NADRZĘDNY
Medycyna po roku 2010 powinna być głównie medycyną zapobiegawczą oparta na precyzyjnym śledzeniu zjawisk zdrowotnych w populacji i natychmiastowym stosowaniu środków zapobiegawczych i rehabilitacyjnych.

PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE METODOLOGICZNE
W metodach badań:
- chorób zakaźnych (tzw. epidemiologii zakaźnej),
- chorób niezakaźnych (tzw. epidemiologii niezakaźnej).
* próby podziału są bardzo arbitralne,
* coraz trudniej dziś - wytyczyć granicę (bionozy, choroby inwazyjne, choroby zakaźne i wysokozakaźne, choroby zawodowe)
Dlatego stosuje się jednakową metodologię najbardziej przydatną do oceny lub/i do badania każdej choroby.

Epidemiologia empiryczna (praktyczna) zawarta w pismach religijnych już od tysięcy lat,
Epidemiologia naukowa - od dwustu lat chronią skutecznie życie i zdrowie jednostek i cywilizowanych populacji.

Doświadczenia te należy nadal wykorzystywać, przetwarzać i dostosowywać do postępu naukowo-technicznego ludzkości.

1

---