EPIDEMIOLOGIA II

• Źródła informacji o stanie zdrowia ludności

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób została opracowana w celu ujednolicenia kryteriów rozpoznawania schorzeń i stała się międzynarodowym standardem klasyfikacji diagnostycznej dla potrzeb statystyki, epidemiologii i zarządzania w ochronie zdrowia.

1938r. - wprowadzenie Międzynarodowej Klasyfikacji Przyczyn Zgonów

Od 1948r pieczę nad Międzynarodową Klasyfikacją Chorób i Przyczyn Zgonów sprawuje WHO, która dokonując kolejnych rewizji wprowadza aktualizacje do klasyfikacji w zależności od stanu zdrowia ludności.

W 1992r - 10 rewizja klasyfikacji chorób wydana jako:

Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych (International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) - w skrócie oznaczana ICD-10.

W poszczególnych krajach wprowadzono tę klasyfikację od 1993r. natomiast w Polsce zaczęto ją stosować od 1 stycznia 1997r.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 27 czerwca 2006r. w sprawie zakresu niezbędnych informacji gromadzonych przez świadczeniodawców, szczegółowego sposobu rejestrowania tych informacji oraz ich przekazywania podmiotom zobowiązanym do finansowania świadczeń ze środków publicznych (Dz. U.Nr 114, poz 780).

Zgodnie z tą klasyfikacją każda jednostka chorobowa posiada oznaczenie alfanumeryczne w postaci:

• LCC.C

 L to litera

 C to cyfra (cyfra umieszczona po kropce oznacza charakterystykę specyficznego zaburzenia)

np. zatrucia pokarmowe ogółem - A05

zatrucia gronkowcowe - A05.0

zatrucia jadem kiełbasianym - A05.1

zatrucia Clostridium perfringens - A05.2

Stopień szczegółowości klasyfikacji regulowany jest przez kolejne rewizje i zależy przede wszystkim od rangi zdrowotnej i społecznej przypisywanej różnym schorzeniom w różnych okresach.

Przykład: - z uwagi na ciągły wzrost zachorowalności, chorobowości i umieralności z powodu choroby niedokrwiennej serca (chns) w XX wieku, została ona wprowadzona do międzynarodowej klasyfikacji dopiero w 1955r..

W najnowszej wersji klasyfikacji poświęcono chns część kategorii klasyfikacyjnych w rozdziale IX „Choroby układu krążenia”. Grupa „Choroba niedokrwienna serca” (I20-I25) zawiera następujące możliwości klasyfikacyjne:

I20 - dusznica bolesna

I21 - ostry zawał serca

I22 - ponowny zawał serca („dorzut”)

I23 - niektóre powikłania występujące w czasie ostrego zawału serca

I24 - inne ostre postacie chns

I26 - przewlekła choroba niedokrwienna serca

Stwarza to większe możliwości klasyfikacyjne zjawisk zdrowotnych powodowanych istotnym problemem. Dzięki temu informacja rutynowo płynąca z placówek ochrony zdrowia nt. częstości występowania chns, zgonów z jej powodu, absencji, kosztów leczenia itp. jest obszerniejsza i dokładniejsza. Stanowi to z kolei podstawę do podejmowania ważnych decyzji w zakresie działań profilaktyczno-leczniczych.

• Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10

A00 - B99 - choroby zakaźne i pasożytnicze

C00 - D48 - nowotwory

D50 - D89 - nowotwory i choroby krwi

E00 - E90 - zaburzenia wydzielania wewnętrznego, stanu odżywienia i przemiany metabolicznej

F00 - F99 - zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania

G00 - G99 - choroby ukł nerwowego

H00 - H59 - choroby oka i ucha

I00 - I99 - choroby układu krążenia

J00 - J99 - choroby ukł oddechowego

K00 - K93 - choroby ukł trawiennego

L00 - L99 - choroby skóry i tkanki podskórnej

M00 - M99 - choroby ukł kostno stawowego, mięśniowego i tk łącznej

N00 - N99 - ch ukł moczowo płciowego

O00 - O99 - ciąża, poród i połóg

P00 - P96 - niektóre stany rozpoczynające się w okresie okołoporodowym

Q00 - Q99 - wady rozwojowe wrodzone, zniekształcenia i aberracje

R00 - R99 - objawy, cechy chorobowe oraz nieprawidłowe wyniki badań

S00 - T98 - urazy, zatrucia

V01 - Y98 - zewnętrzne przyczyny zachorowania i zgonu

W ostatnich latach oprócz ICD-10 powstały inne klasyfikacje opisujące dokładniej specjalistyczne dziedziny medycyny, tj.:

• Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wprowadziło klasyfikację zaburzeń psychicznych DSM-IV używaną także w Polsce

• Mędzynarodowa Klasyfikacja Chorób dla Onkologii (International Classification of Diseases of Oncology) ICD-O to szczegółowa klasyfikacja guzów stanowiąca rozszerzenie Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10). Jest ona stosowana przede wszystkim przez ośrodki zajmujące się rejestracją nowotworów.

W 1980r Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła i opublikowała Międzynarodową Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (Intenational Classification of Impairments, Disabillities and Handicaps)

Międzynarodowa Klasyfikacja Procedur Medycznych - ICD-9-CM - klasyfikacja procedur medycznych wykonywanych przez instytucje opieki zdrowotnej (głównie szpitale) skupiająca się na procedurach zabiegowych, diagnostycznych i leczniczych.

• Klasyfikacja Badań Laboratoryjnych

Wszystkie te klasyfikacje stanowią tzw. „rodzinę klasyfikacji”, której centralną pozycję stanowi ICD-10.

W sytuacji różnorodności mianownictwa medycznego i niejednorodnych kryteriów w jego stosowaniu Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych:

1. umożliwia zaszeregowanie każdej jednostki chorobowej do odpowiedniej klasy, grupy lub kategorii klasyfikacyjnej

2. umożliwia porównanie informacji o stanie zdrowia różnych populacji oraz dokonanie porównań i ocen sytuacji zdrowotnej w różnych okresach w skali międzynarodowej

3. podnosi jakość, rzetelność i wiarygodność gromadzonych informacji i warunkuje lepsze ich wykorzystanie

4. umożliwia wprowadzenie standardów europejskich w dokumentacji medycznej obowiązującej w naszym kraju

W tworzeniu informacji o stanie zdrowia ludności uczestniczy każdy lekarz niezależnie od miejsca zatrudnienia. Lekarz jest zobowiązany do korzystania z ICD-10 podczas sporządzania dokumentacji medycznej m.in. karcie statystycznej leczenia szpitalnego, karcie statystycznej psychiatrycznej, zgłoszeniu nowotworu złośliwego, zgłoszeniu choroby zakaźnej, zaświadczeniu o czasowej niezdolności do pracy. Lekarz w codziennej praktyce posługuje się głównie listą kategorii trzyznakowych, która jest dostępna w każdej placówce służby zdrowia w postaci broszurowego wydania ICD-10.

Zgodnie z założeniami Światowej Organizacji Zdrowia Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 spełnia ważną rolę przy:

1. opracowywaniu danych o stanie zdrowia dla celów zarządzania w opiece zdrowotnej

2. analizie i wymianie danych o przyczynach umieralności i chorobowości

3. opracowywaniu innych systemów klasyfikacji w opiece zdrowotnej

• Charakterystyka źródeł informacji o stanie zdrowia ludności

Źródła informacji, które są przydatne w opisie sytuacji zdrowotnej ludności dzieli się na:

• pierwotne (bezpośrednie)

• wtórne (pośrednie)

Źródła bezpośrednie (pierwotne)	Źródła pośrednie (wtórne)
Dane z badań stanu zdrowia wybranych grup ludności (dzieci, poborowi, pracownicy przemysłu, itp.) Dane z badań przesiewowych Dane z badań stanu zdrowia przeprowadzonych metodą reprezentacyjną	Dane demograficzne (stan i struktura ludności, ruch naturalny ludności) Dane o chorobach i ich skutkach (dokumentacja służby zdrowia, obowiązkowa zgłaszalność niektórych chorób, dane o absencji chorobowej, dokumentacja ZUS dotycząca inwalidztwa)

Informacje pierwotne pozyskuje się ze zorganizowanego badania epidemiologicznego (np. masowego badania przesiewowego).

Wtórne źródła informacji o stanie zdrowia ludności pochodzą z różnych placówek ochrony zdrowia świadczących usługi profilaktyczno-lecznicze oraz z instytucji zajmujących się problematyką demograficzną.

Wtórne źródła informacji dotyczące zachorowalności, chorobowości i umieralności sporządzane są przez personel medyczny.

Rutynowe źródła informacji stanowią bardzo ważny element badań stanu zdrowia populacji, jednak wnoszą tylko informacje dotyczące potrzeb zdrowotnych wyrażonych (dot. danych o tej grupie chorych, którzy korzystając z opieki medycznej zostali zarejestrowani w placówce medycznej). Istnieje jednak grupa osób chorych, którzy pomimo dolegliwości lub będąc w okresie bezobjawowym choroby nie korzystają z opieki medycznej. O tej grupie nie ma informacji w rutynowych statystykach zdrowotnych i uzyskanie informacji o potrzebach zdrowotnych niewyrażonych związane jest z potrzebą przeprowadzenia badań epidemiologicznych.

Wyrażanie zapotrzebowania na opiekę zdrowotną jest zawsze i wszędzie mniejsze niż wymaga tego rzeczywisty stan zdrowia danej zbiorowości (wynosi ok. 10% rzeczywistego zapotrzebowania).

Przy ocenie sytuacji zdrowotnej ludności, określaniu potrzeb zdrowotnych i planowaniu ich zabezpieczenia nie możemy wyłącznie bazować na danych pochodzących ze źródeł pośrednich (wtórnych) ale musimy sięgać po wyniki pochodzące z badań epidemiologicznych.

MODEL GÓRY LODOWEJ

P

O POTRZEBY ZDROWOTNE DIAGNOSTYKA KLINICZNA

T WYRAŻONE

R dane ze źródeł pośrednich = wtórnych

Z

E POZA ZASIĘGIEM DIAGNOSTYKI

B KLINICZNEJ

Y

R

Z

E POTRZEBY ZDROWOTNE

C NIEUJAWNIONE

Z dane ze źródeł bezpośrednich = pierwotnych

Y

W

I

S

T

E

• Dane o zgonach jako źródło informacji o stanie zdrowia

Dane o zgonach stanowią najstarsze źródła informacji o ruchu naturalnym ludności jak również o stanie zdrowia. Podstawowym dokumentem, na którym opiera się statystyka umieralności jest karta zgonu.

Z uwagi na to, że istnieje prawny obowiązek rejestracji faktu zgonu oraz jego przyczyny są wiarygodnym wtórnym źródłem informacji wykorzystywanym do analizy stanu zdrowia dużych populacji.

Ewidencja zgonów w Polsce prowadzona jest na podst kart zgonów wystawianych przez lekarzy (ok. 98% kart) lub wyjątkowo przez innych fachowych pracowników ochrony zdrowia (położna).

Rejestr zgonów prowadzony jest przez Główny Urząd Statystyczny.

Od 1997r do kodowania przyczyn zgonów zaczęto stosować ICD-10. Lekarz wypisujący kartę zgonu podaje słownie przyczyny zgonu, a ocena poprawności rozpoznań i nadanie kodu statystycznego dokonywane jest przez przeszkolonych lekarzy orzeczników działających przy Wojewódzkich Centrach Zdrowia Publicznego.

Urzędy stanu cywilnego przesyłają wypełnione i zakodowane karty zgonów do wojewódzkich urzędów statystycznych, które wprowadzają ich zawartość na nośniki magnetyczne.

Karta zgonu składa się z 2 części:

I cz - potrzebnej dla celów statystycznych

II cz - potrzebnej dla władz administracyjnych w celu pochowania zwłok.

W części pierwszej karty oprócz danych personalnych zmarłego, daty urodzenia, daty zgonu, stanu cywilnego, wykształcenia, kodu miejsca zamieszkania podaje się przyczyny zgonu.

Ogniwa łańcucha przyczyn prowadzących do zgonu:

1. przyczyna wyjściowa

2. przyczyna wtórna

3. przyczyna bezpośrednia

Struktura przyczyn zgonów opracowywana jest na podstawie wyjściowej przyczyny zgonu - ważny jest początek procesu tzn. choroba, od której zaczął się proces patologiczny zakończony zgonem.

Oparcie klasyfikacji na bezpośredniej przyczynie dałoby mało zróżnicowany obraz (najwięcej zgonów stwierdzonych byłoby z powodu niewydolności krążeniowo-oddechowej, a przyczyna wyjściowa pozostałaby nieznana).

Wyjściowa (pierwotna) przyczyna zgonu to:

• choroba, zatrucie lub uraz, które rozpoczynają ciąg wypadków chorobowych prowadzących do śmierci lub okoliczności wypadku lub urazu, które stały się przyczyną śmiertelnego uszkodzenia organizmu.

Przyczyna zgonu wtórna - choroba, która stała się ostateczną przyczyną śmierci w następstwie przyczyny zgonu wyjściowej i wtórnej.

Przykład:

- przyczyna zgonu wyjściowa - nowotwór płuc

• przyczyna zgonu wtórna - niewydolność oddechowa

• przyczyna zgonu bezpośrednia - zatrzymanie akcji serca i oddechu

Dane o zgonach są szeroko wykorzystywane w analizie poziomu, dynamiki i uwarunkowań stanu zdrowia ludności Polski. Podstawowe dane dotyczące umieralności publikowane są przez GUS w Roczniku Statystycznym i Roczniku Demograficznym, a pogłębione analizy dokonywane są przez ekspertów i publikowane w ramach oceny sytuacji zdrowotnej ludności Polski.

Rozwój nowych technologii medycznych i nowoczesnych metod leczniczych i diagnostycznych oraz poprawa kondycji zdrowotnej Polaków realizowana przez prozdrowotny styl życia wpływają na spadek natężenia zgonów i sprzyjają wydłużaniu się przeciętnego trwania życia.

W 2009 r w Polsce mężczyźni żyli przeciętnie 71,5 lat, natomiast kobiety 80,1 lat. W porównaniu z początkiem lat 90-tych ubiegłego stulecia mężczyźni żyją dłużej o ponad 5 lat, natomiast kobiety o prawie 5 lat (wg GUS).

Mimo pozytywnych zmian w wydłużaniu przeciętnego trwania życia Polska nadal wypada niekorzystnie na tle innych krajów europejskich. Wiek dożywania Polaków jest krótszy o kilka lat: mężczyzn o ok. 8 lat, kobiet o 4-5 lat w porównaniu do mieszkańców Europy zachodniej oraz niektórych krajów skandynawskich. Najdłużej żyją mężczyźni w Szwajcarii, Szwecji, Islandii i Lichtensteinie (80 lat), najkrócej w Rosji (62 lata). Wśród kobiet za długowieczne można uznać: Francuski, Szwajcarki, Hiszpanki i Włoszki. Przeciętne trwanie ich życia przekracza 84 lat. Najkrócej w Europie żyją Rosjanki, Ukrainki i Mołdawianki - poniżej 75 lat.

Od lat zdecydowanie najczęstszą przyczyną umieralności w Polsce są choroby ukł krążenia (chuk) - prawie co drugi Polak umiera z ich powodu.

Nowotwory złośliwe są drugą, co do częstości przyczyną zgonów w Polsce i wynika to przede wszystkim z faktu późnego ich wykrywania i niskiej skuteczności leczenia.

Natężenie zgonów z powodu ogółu wypadków i urazów, trzeciej, co do znaczenia grupy przyczyn zgonów w Polsce wykazuje powolny trend spadkowy tylko w przypadku kobiet, natomiast w przypadku mężczyzna nie zmienia się w ostatnich latach i jest znacznie wyższe od przeciętnego w UE.

• Źródła informacji o częstości chorób

Dokumentacja otwartej służby zdrowia powinna odpowiadać przepisom rozporządzenia MZ z 30 lipca 2001r w sprawie rodzajów indywidualnej dokumentacji medycznej, sposobu jej prowadzenia oraz szczegółowych wrunków jej udostępniania ( Dz.U. z 2001 nr 83, poz. 903).

Historia zdrowia i choroby zawiera pogrupowane dane:

1. identyfikujące pacjenta

2. identyfikujące lekarza

3. o ogólnym stanie zdrowia i istotnych chorobach oraz problemach medycznych pacjenta

4. o poradach ambulatoryjnych lub wizytach domowych

5. ocenę środowiskową (m.in. zagrożenia zdrowia w miejscu zamieszkania, zawód).

Jakość tej dokumentacji jest na niedostatecznym poziomie - głównie z powodu tego, iż jest trudno czytelna, jest pisana ręcznie, zawiera często dane niedokładne co nie pozwala na dokonywanie zbiorczych zestawień i ocen, cechuje się niejednolitym sposobem prowadzenia zapisów co powoduje, że jest mniej przydatna do oceny stanu zdrowia ludności.

System elektronicznych kart zawierających dane pacjenta został w skuteczny sposób zastosowany w Śląskiej Kasie Chorych - nadanie temu systemowi zasięgu ogólnokrajowego stanowiłoby ułatwienie dla pacjentów oraz zabezpieczyłoby system przed błędami i nadużyciami obniżającymi efektywność finansową systemu opieki zdrowotnej.

Z danych statystycznych wynika, że przeciętny Polak chodzi do lekarza prawie 7 x w ciągu roku. W przeważającej większości porady te są udzielane w podstawowej opiece zdrowotnej - 62% wszystkich porad wobec 38% porad specjalistycznych. Najczęstszą przyczyną wizyt w POZ-cie są choroby ukł oddechowego, ukł trawiennego i ukł krążenia. Spośród porad świadczonych w poradniach specjalistycznych dominują: chirurgiczne, okulistyczne i ginekologiczne.

• Dane o hospitalizacji

Informacje o przyczynach i częstości hospitalizacji są jednym z ważniejszych elementów wykorzystywanych w analizie stanu zdrowia populacji. Zaletę danych o hospitalizacji stanowi dokładność diagnozy szpitalnej, która jest bardziej poprawna niż diagnozy pochodzącej ze źródeł takich jak badanie umieralności czy zgłaszalność w otwartej opiece zdrowotnej. Dane dotyczące osób hospitalizowanych gromadzone są dla celów statystycznych w wielu krajach świata i stanowią one istotny element dla planowania działań w zakresie polityki zdrowotnej.

• Podstawowym dokumentem systemu jest: karta statystyczna ogólna MZ/Szp-11

• Ogólnopolskie Badania Chorobowości Szpitalnej Ogólnej

Dane gromadzone w badaniu są niezbędne dla osób/instytucji zajmujących się zarządzaniem w ochronie zdrowia. Koszty leczenia szpitalnego obejmują znaczną (50%) część wydatków przeznaczonych na ochronę zdrowia ludności. Do przekazywania danych zobowiązane są publiczne i niepubliczne zakłady stacjonarnej opieki zdrowotnej z wyjątkiem zakładów lub oddziałów psychiatrycznych i stacji dializ.

Badanie Chorobowości Szpitalnej nadzorowane jest na zlecenie Ministerstwa Zdrowia od roku 1979 przez Państwowy Zakład Higieny i od tego czasu zgromadzone są w tym instytucie indywidualne rekordy osób hospitalizowanych.

Karta statystyczna szpitalna MZ/Szp-11 jest tworzona i wykorzystywana wewnątrz szpitala. Zawarty w niej zestaw informacji, z wyłączeniem danych personalnych pacjenta, przesyłany jest w systemie informatycznym w zakresie zgodnym z elektronicznym standardem przekazywania danych z terenu danego województwa za pośrednictwem regionalnego centrum zdrowia publicznego.

Indywidualne rekordy zawierają informacje o płci, wieku, trybie przyjęcia i wypisu oraz o leczonych chorobach (wg ICD-10 ) i procedurach (wg ICD9 CM) na wszystkich oddziałach, na których pacjent przebywał. Kod miejsca zamieszkania pacjenta i kod miejsca położenia szpitala pozwala na szacowanie przemieszczania się pacjentów w systemie leczenia szpitalnego w kraju z dokładnością do gminy.

Informacja o dacie przyjęcia i wypisu pozwala na określenie długości pobytu w szpitalu i na kolejnych oddziałach, jeżeli pacjent był przenoszony w obrębie szpitala. Forma elektroniczna umożliwia przetwarzanie danych i opracowywanie sprawozdań, w wyniku których uzyskuje się w maksymalnym stopniu wolny od błędów zbiór ogólnopolskich danych miesięcznych.

• Chorobowość szpitalna

W roku 2006 hospitalizowano w Polsce 2 900 tys. mężczyzn (1 700 na 10 tys.) i 3 500 tys. kobiet (2 000 na 10 tys.). Najczęściej pacjenci szpitali byli leczeni z powodu chorób ukł krążenia (16%), a następnie nowotworów ogółem (11%), chorób ukł moczowo-płciowego, trawiennego oraz urazów i zatruć ( po ok. 9% hospitalizowanych). Mężczyźni hospitalizowani są nieco częściej niż kobiety z powodu prawie wszystkich przyczyn ( wyjątek stanowią choroby ukł moczowo płciowego, nadciśnienie tętnicze i zaburzenia endokrynologiczne).

Mężczyźni i kobiety z miast są hospitalizowani częściej - odpowiednio o 20% i 15% niż mieszkańcy wsi.

Hospitalizacja ludności w Polsce różni się od większości krajów UE dużą częstością leczenia najmłodszych roczników (poniżej 5 lat), przy znacznie rzadszej hospitalizacji osób najstarszych, powyżej 75r.ż.

Długość pobytu w szpitalu dla wszystkich przyczyn ogółem jest w Polsce stosunkowo krótka w porównaniu z innymi krajami UE ale dla niektórych rozpoznań należy do najdłuższych jak to ma miejsce w przypadku wyrostka robaczkowego czy zaćmy.

Stosunkowo niska obecnie na tle innych krajów śmiertelność szpitalna w Polsce z powodu zawału serca wskazuje na dobrą jakość leczenia szpitalnego w tym zakresie. Wysoka jest natomiast w porównaniu z innymi krajami śmiertelność w udarach mózgu.

• Obowiązkowa zgłaszalność chorób

W Polsce obowiązkowi zgłaszania podlegają:

1. niektóre choroby zakaźne, zakażenia i zatrucia

2. gruźlica

3. choroby przenoszone drogą płciową

4. nowotwory

5. choroby psychiczne

6. choroby zawodowe

• Choroby zakaźne

Monitorowanie sytuacji epidemiologicznej poparte jest rzetelnym nadzorem epidemiologicznym prowadzonym poprzez analizę zgłoszonych zachorowań na choroby zakaźne, zakażenia i zatrucia.

Obowiązek zgłaszania chorób zakaźnych reguluje Ustawa z 5 grudnia 2008r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi ( Dz.U. 08.234, 1570).

W przypadku podejrzenia zakażenia lub zachorowania na chorobę zakaźną lekarz lub felczer ma obowiązek zgłoszenia tego faktu w ciągu 24 godz., właściwemu ze względu na miejsce zachorowania powiatowemu inspektorowi sanitarnemu.

Obowiązkowi zgłaszania podlega 78 chorób.

Zgłoszenia dokonuje się na specjalnym druku. Zgłoszenia stanowią materiał źródłowy do sprawozdań tygodniowych, miesięcznych, kwartalnych i rocznych przesyłanych do wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych, a następnie do NIZP-PZH w Warszawie (meldunki o zachorowaniach na choroby zakaźne w Polsce są publikowane na stronie internetowej NIZP-PZH). Uzyskane dane służą do oceny sytuacji epidemiologicznej w zakresie chorób zakaźnych na terenie poszczególnych województw i całego kraju. System obowiązkowej zgłaszalności stanowi podstawę do szybkiego wprowadzenia właściwego postępowania profilaktycznego przed rozprzestrzenieniem się chorób zakaźnych.

• Nadzór epidemiologiczny

Przyjmowanie zgłoszeń dotyczących zachorowań na choroby zakaźne jest elementem prowadzonego w kraju nadzoru epidemiologicznego.

Nadzór epidemiologiczny - to bieżące gromadzenie, analiza oraz interpretacja specyficznych danych o zachorowaniach lub o innych zjawiskach związanych ze zdrowiem dla zastosowania w planowaniu, wdrażaniu i ewidencji działań w dziedzinie zdrowia publicznego.

Nadzór epidemiologiczny początkowo (do lat 60-tych) koncentrował się na chorobach zakaźnych. W latach późniejszych zakres jego został poszerzony i obecnie obejmuje niektóre choroby niezakaźne.

Choroby zakaźne, takie jak gruźlica, odra czy grypa stanowią poważne zagrożenia dla zdrowia ludzi. Mogą one łatwo rozprzestrzeniać się, jeżeli na czas nie zostaną podjęte odpowiednie działania. Poza tym pojawiają się nowe choroby, takie jak HIV/AIDS czy zespół ostrej niewydolności oddechowej (SARS), a znane wcześniej choroby mogą przybierać nowe niebezpieczne formy, jak np. gruźlica wielolekooporna czy odporny na metycylinę gronkowiec złocisty.

Obowiązkiem UE jest szybka i skuteczna reakcja na te zagrożenia. Aby zminimalizować zagrożenia wynikające z chorób zakaźnych bardzo ważne jest rozwijanie współpracy pomiędzy państwami członkowskimi, organizacjami europejskimi (takimi jak Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób) oraz agencjami międzynarodowymi, jak np. Światowa Organizacja Zdrowia.

Celem UE jest stworzenie odpowiednich i skutecznych systemów monitorowania, mechanizmów wczesnego ostrzegania i natychmiastowego reagowania, a także strategii w zakresie zapobiegania i gotowości poszczególnych państw do sprostania tym zagrożeniom.

Decydujące znaczenie ma szybkość wykrywania przypadków wystąpienia nowo pojawiających się chorób zakaźnych oraz ognisk innych chorób, a także wymiana informacji na temat możliwości ich rozprzestrzenienia się na skalę międzynarodową.

W 1999r. utworzono sieć nadzoru i kontroli epidemiologicznej chorób zakaźnych. Jej główne zadanie polega na monitorowaniu i szybkim identyfikowaniu potencjalnych zagrożeń. Sieć nadzoru i kontroli epidemiologicznej składa się z organów zdrowia publicznego odpowiadających za monitorowanie i reagowanie w poszczególnych państwach członkowskich.

• Bierny nadzór epidemiologiczny

Nadzór bierny polega na wypełnianiu przez lekarzy, pracowników laboratoriów lub inne osoby z personelu ochrony zdrowia formularzy zgłoszenia stanu podlegającego rejestracji np. zachorowania na określoną chorobę lub uzyskania wyniku badania laboratoryjnego. Bierność takiego systemu polega na tym, że nie są podejmowane żadne akcje dopóki raport nie dotrze do odpowiedniego urzędu zdrowia publicznego.

Nadzór bierny może polegać na zgłaszaniu:

1. przypadków indywidualnych

2. raportów zawierających dane zbiorcze dotyczące liczby zachorowań na daną chorobę, często z podziałem według płci i grup wieku

3. raportów o całkowitej liczbie przypadków wysyłanych tylko w sytuacji podejrzenia wybuchu epidemii.

Kompletność nadzoru biernego jest zwykle niska.

• Czynny nadzór epidemiologiczny

Różni się od nadzoru biernego tym, że jednostka wyższa hierarchicznie często i regularnie w formie pisemnej lub telefonicznej kontaktuje się z jednostkami prowadzącymi nadzór z zapytaniem o pojawianie się zachorowań, dokonuje sprawdzania ksiąg raportów laboratoryjnych, dokumentacji szpitalnej itp.

Ten typ nadzoru zapewnia większą kompletność zgłoszeń, ale jest bardziej kosztowny i trudny do przeprowadzenia na szerszą skale. Zwykle ograniczony jest do wybranych obszarów i jednostek chorobowych.

Nadzór wybiórczy (sentinel)

Nadzór typu SENTINEL polega na wybraniu poszczególnych jednostek (szpitali, poradni, gabinetów lekarskich), gdzie dokonywana jest rejestracja przypadków w sposób możliwie kompletny. Nadzór ten nadaje się do analizy zdarzeń względnie częstych, jak np. zachorowania na grypę w czasie epidemii i ocena typów wirusa krążącego w populacji. Na podstawie tego systemu można ocenić trendy czasowe zachorowań, ale nie daje on podstaw do oceny zapadalności na poszczególne choroby.

• Specjalne typy nadzoru epidemiologicznego

Niektóre szczególnie groźne, rzadko występujące choroby takie jak gorączki krwotoczne, wścieklizna, poliomyelitis, a także choroby mogące być narzędziem ataku terrorystycznego są badane indywidualnie i dochodzenie epidemiologiczne jest prowadzone w każdym indywidualnym przypadku. Informacje uzyskane w wyniku nadzoru służą nie tylko samej wiedzy epidemiologicznej, ale dają rozeznanie co do rozmiarów konkretnych zagrożeń i umożliwiają właściwe planowanie środków finansowych przeznaczonych na programy zwalczania tych chorób.

Gruźlica

Gruźlica jest ważną przyczyną chorobowości i śmiertelności na całym świecie. W ostatnich 2 dekadach ponownie staje się głównym problemem zdrowotnym na świecie (pomimo skutecznych i tanich leków przeciwprątkowych globalnie zapadalność na gruźlicę nie ulega zmniejszeniu).

Do rozprzestrzenienia się choroby przyczynia się głód, niedożywienie, bezdomność, ograniczona dostępność do służby zdrowia także narkomania, alkoholizm, starzenie się społeczeństwa, zwiększona migracja ludności, zakażenie wirusem HIV itp..

Podejrzenie lub zachorowanie na gruźlicę lekarz ma obowiązek zgłosić na odpowiednim formularzu właściwemu ze względu na miejsce zachorowania wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu lub wskazanej przez niego wojewódzkiej przychodni gruźlicy i chorób płuc. Informacje są przekazywane do Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc, który sprawuje merytoryczny nadzór nad systemem zgłaszania i rejestracji zachorowań oraz opracowuje i publikuje dane charakteryzujące sytuację epidemiologiczną w zakresie gruźlicy w kraju.

• Choroby przenoszone drogą płciową

Dawniej zwane chorobami wenerycznymi - grupa chorób zakaźnych i pasożytniczych, które przenoszone są na drodze kontaktu płciowego. Podlegają obowiązkowej rejestracji jako ważny problem zdrowotny i społeczny w naszym kraju. Podejrzenie lub zachorowanie lekarz ma obowiązek zgłosić bezpośrednio wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu lub do wojewódzkiej przychodni skórno - wenerologicznej. Przychodnie to sporządzają zbiorcze zestawienia obejmujące liczbę stwierdzonych chorób wg rodzajów oraz w podziale na płeć i wiek pacjent.

Sprawozdania z poszczególnych województw przekazywane są do Instytutu Wenerologii AM w Warszawie, który publikuje informacje dotyczące sytuacji epidemiologicznej w zakresie tych chorób w Polsce.

W skali światowej rocznie na choroby przenoszone drogą płciową choruje ok. 330 mln ludzi. Najbardziej rozprzestrzenione są rzęsistek pochwowy, chlamydiozy.

Ocenia się, że w Polsce rzęsistkowica występuje u ok. 32% kobiet i u 10-20% mężczyzn. W Polsce szacuje się, że chlamydioza może dotyczyć od 4,3 do aż 50% polskich kobiet.

• Choroby zawodowe

Choroby zawodowe to np. choroby spowodowane przez:

1. czynniki szkodliwe (np. hałas, pyły, nadmierna wilgotność, wysoka lub niska temperatura)

2. systematyczne wykonywanie ciężkich czynności

3. przebywanie w niedogodnej pozycji dla ciała

Aby choroba została uznana za zawodową musi znajdować się w załączniku do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie chorób zawodowych z 30 czerwca 2009r. (Dz.U.Nr 105, poz.869).

Choroby zawodowe oraz ich podejrzenia podlegają obowiązkowi zgłoszenia do Powiatowego Inspektora Sanitarnego i Okręgowego Inspektora Pracy.

Powiatowy Inspektor Sanitarny zobowiązany jest do wszczęcia dochodzenia w celu potwierdzenia lub wykluczenia choroby związanej z wykonywaniem zawodu. Dane o chorobach zawodowych przesyłane sa do Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego oraz do Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.

W 2008r według danych Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi odnotowano w Polsce 3 546 przypadków chorób zawodowych , tj. o 261 (7,9%) więcej niż w roku 2007.

Współczynnik zachorowalności na choroby zawodowe (liczba chorób zawodowych na 100tys. zatrudnionych) wyniósł 34,7 (w 2007 r -33,5).

Spośród działów gospodarki narodowej najwyższą zapadalność na choroby zawodowe odnotowano w leśnictwie i górnictwie.

Dominującymi obecnie chorobami zawodowymi są:

1. choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa (głównie wśród pracowników ochrony zdrowia, rolników i leśników)

2. pylica płuc (głównie u górników kopalń węgla

3. przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym (dotyczą one w zdecydowanej większości nauczycieli)

W zawodach medyczny w grupie chorób zawodowych dominują:

• choroby zakaźne lub pasożytnicze albo ich następstwa (ok. 70%)- w tym głównie WZW (ponad 90% przypadków)

• znacznie mniej jest przypadków gruźlicy (ok. 9%)

• pozostałe choroby zakaźne występują rzadko

Nowotwory złośliwe

Każdy rozpoznany przypadek (lub podejrzenia) nowotworu złośliwego powinien być zgłoszony w formie elektronicznej do właściwego ośrodka onkologicznego szczebla regionalnego.

W województwie podkarpackim rejestr wojewódzki prowadzi Podkarpackie Centrum Onkologii Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Rzeszowie.

Dane dotyczące zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe na podstawie rejestrów wojewódzkich zbiera i publikuje w postaci corocznych biuletynów od 1979r Krajowy Rejestr Nowotworów z siedzibą w Centrum Onkologii w Warszawie.

Według Krajowego Rejestru Nowotworów w roku 2007 nowotwory złośliwe stanowiły drugą przyczynę zgonów, powodując 26% zgonów u mężczyzn i ponad 23% zgonów kobiet. Charakterystyczne jest to, że w populacji polskiej w wieku poniżej 65 lat nowotwory złośliwe są główną przyczyną zgonów, co wyróżnia negatywnie Polskę pośród krajów europejskich. W 2007 r do Krajowego Rejestru Nowotworów wpłynęły zgłoszenia 128 883 nowych rozpoznań nowotworów złośliwych. U mężczyzn najczęściej rejestrowane były nowotwory złośliwe: płuca (22,80%), jelita grubego (12,43%) i gruczołu krokowego (11,88%). U kobiet dominują nowotwory złośliwe piersi (22,42%), następnie jelita grubego (10,13%) i płuca (8,13%).

• Choroby psychiczne

Choroby psychiczne - najczęściej stany lękowe i depresja - negatywnie wpływają na życie osobiste oraz pociągają za sobą znaczne koszty społeczne i gospodarcze (dotyczy to zwłaszcza opieki zdrowotnej). Choroby te są jedną z najważniejszych przyczyn przebywania na zwolnieniu lekarskim, przechodzenia na wcześniejszą emeryturę czy rentę inwalidzką. UE prowadzi politykę, która pomaga chronić i propagować zdrowie psychiczne, podnosić świadomość na ich temat i tworzyć ogólnoeuropejskie podstawy współpracy i wymiany dobrych doświadczeń.

Realizacja tych założeń jest celem Europejskiego Paktu na rzecz Zdrowia i Dobrostanu Psychicznego, który zakłada 5 priorytetów:

1. zapobieganie samobójstwom i depresji

2. zdrowie psychiczne wśród młodych ludzi

3. zdrowie psychiczne w miejscu pracy

4. zdrowie psychiczne ludzi starszych

5. zwalczanie uprzedzeń i wykluczenia społecznego

Informacje o hospitalizacji z powodu zaburzeń psychicznych zbierane są w ramach Ogólnopolskiego Badania Chorobowości Szpitalnej Psychiatrycznej ( na podst kart statystycznych psychiatrycznych).

Informacje są poddawane analizie w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie i publikowane corocznie w opracowaniu „Zakłady psychiatrycznej oraz neurologicznej opieki zdrowotnej”.

Podstawowym wskaźnikiem stanu zdrowia psychicznego Polaków jest rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych, w tym także związanych z nadużywaniem alkoholu i innych substancji psychoaktywnych.

Od wielu lat, z roku na rok, zwiększa się liczba osób leczonych z powodu zaburzeń psychicznych. W ciągu 15 lat od roku 1990 do 2004 wskaźnik rozpowszechnienia leczonych w opiece ambulatoryjnej wzrósł o 131% (z 1629 do 3763 na 100tys. ludności), a wskaźnik rozpowszechnienia hospitalizacji o 45% (z 362 do 526 na 100tys. ludności). Rosną wskaźniki zapadalności (tzn. zgłaszających się po raz pierwszy do leczenia w danym roku).

Między rokiem 1990 a 2004 wskaźnik zapadalności w lecznictwie ambulatoryjnym wzrósł o 136% (z 444 do 1046 na 100tys. ludności), a w lecznictwie całodobowym wzrósł o 84% (z 129 do 237 na 100tys. ludności).

W Polsce co najmniej 10% (900 tys.) dzieci i młodzieży w wieku do lat 18 wymaga opieki i pomocy psychiatryczno - psychologicznej. Szybko rośnie zapotrzebowanie na opiekę psychogeriatryczną u osób w wieku 65 i więcej lat.

• Dane o czasowej i trwałej niezdolności do pracy

Dane o czasowej i trwałej absencji chorobowej poza analizami ekonomicznymi są wykorzystywane do oceny stanu zdrowia ludności i stanowią ważne źródło informacji o stanie zdrowia populacji - pochodzą z ZUS. Krótkotrwałą niezdolność do pracy orzekają wszyscy lekarze praktykujący zarejestrowani w ZUS. Na formularzu zgłoszeniowym poza danymi personalnymi pracownika, odnotowywany jest numer statystyczny choroby (wg ICD-10), która jest przyczyną absencji, liczba dni niezdolności do pracy oraz dane zakładu służby zdrowia i dane płatnika. Centrala ZUS w Warszawie tworzy bazy ogólnopolskie i zaletą tego systemu jest to, że coraz lepsza jakość tej bazy danych umożliwia prezentowanie przyczyn niezdolności do pracy w kategoriach ICD-10. Pośrednie źródła informacji stanowią ważny element badań stanu zdrowia ludności, ale każde z nich obrazuje sytuację zdrowotną ludności w innym zakresie, dlatego korzystnym jest łączenie informacji pochodzących z różnych źródeł.

10

---