Plan wykładów „Komunikacja i trening interpersonalny”

Stalowa Wola 2005/2006

1. Grupowe formy pomocy

• mała grupa społeczna

• grupa psychoterapeutyczna a trening interpersonalny

• społeczność terapeutyczna, psychodrama, grupa socjoterapeutyczna

• wybrane formy pomocy grupowej

• przekonania na temat działania grup terapeutycznych

2. Dynamika grupy treningowej

• Fazy rozwoju grupy

• działania terapeuty a dynamika grupowa

• Rodzaj grupy a dynamika grupowa

3. Zasady komunikacja interpersonalnej

• Komunikacja werbalna i pozawerbalna

• Techniki wspierania prawidłowej komunikacji

• Bariery w komunikacji

• Spór konstruktywny

4. Trening asertywności

5. Osoba trenera, terapeuty

• Podstawowe umiejętności w prowadzeniu grup

• Koterapia

• Problemy początkujących terapeutów

• Cechy osobowe dobrego terapeuty

6. Trudne grupy, trudni klienci

• Trudności w poszczególnych fazach dynamiki grupowej

• Opór w grupie, opór klienta

• Role grupowe a trudności prowadzenia grupy

7. Zasady etyczne w pracy z grupą

• Kodeks etyczny terapeuty grupowego

• Przygotowanie do pracy terapeuty grupowego i trenera

• superwizja

1. Pojęcie małej grupy

Mała grupa stanowi zbiór dwóch lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, osoby te muszą mieć świadomość swojej przynależności do grupy, która różni się od innych grup. Osoby te mają jakiś wspólny cel, posiadają wspólne normy oraz tworzą strukturę. (Mika 1980)

2. Grupowe formy pomocy

a. Psychoterapia grupowa

PG jest podejściem wykorzystującym w celach leczniczych dynamikę grupy tj. relacje i interakcje zachodzące zarówno pomiędzy członkami i terapeutą, jak również pomiędzy samymi członkami. (Kratochvil)

Dynamika grupy to całokształt zjawisk i interakcji grupowych. Tworzą je interpersonalne stosunki i interakcje indywidualnych członków grupy, sam fakt istnienia i działania grupy, oraz siły środowiska zewnętrznego. Na dynamikę grupy składają się zwłaszcza cele i normy grupy, przywództwo, spójność i napięcie rzutowanie dawnych doświadczeń i stosunków na aktualnie zachodzące interakcje, tworzenie się podgrup oraz wzajemne relacje jednostek i grupy. Dynamikę grupy wyznacza również jej rozwój w czasie.

Generalnym celem funkcjonowania grupy psychoterapeutycznej są indywidualne zmiany funkcjonowania jej członków. Zmiany te mogą następować zarówno dzięki aktywności uczestników grupy psychoterapeutycznej, jak również zamierzonym oddziaływaniom psychoterapeuty.

Istnieją trzy poglądy na znaczenie zjawisk i procesów zachodzących w małej grupie dla leczenia jednostek:

1. Procesy grupowe mogą być przez terapeutę ignorowane jeśli uważa się, że źródła zaburzeń są intrapersonalne (klasyczna psychoanaliza)

2. Procesy grupowe są destruktywne ze względu na rozwój jednostki i dlatego należy je przezwyciężać

3. zjawiska procesy grupowe mogą być zarówno destruktywne, jak i konstruktywne z punktu widzenia terapii jednostki i dlatego warto, aby terapeuta umiejętnie je wykorzystywał.

Relacje między członkami grupy to swoisty mikrokosmos społeczny.

Yalom uważa, że grupa terapeutyczna może być ujmowana jako analog grupy rodzinnej z tendencją uczestników do wchodzenia w związki podobne do wyniesionych z rodziny pochodzenia.

Grupy psychoterapeutyczne różnią się od grup zadaniowych, towarzyskich lub grup wsparcia pod względem norm, które respektują nawet wtedy, gdy owe normy nie zostały jasno zwerbalizowane przez żadnego z członków grupy. Najbardziej oczywiste różnice dotyczą norm otwartości.

Palmer - grupę psychoterapeutyczną można porównać do kongregacji, zgromadzenia poszukującego sensu życia indywidualnie dla każdego człowieka.

W literaturze spotyka się różne podziały grup psychoterapeutycznych. Np. ze względu na:

• główny czynnik działający w grupie

• typ aktywności uczestników

• treści i cele psychoterapii

• społeczny skład grupy

• stopień swobody procesu terapeutycznego

• postawy terapeuty i sposób komunikowania się uczestników.

Można klasyfikować też ze względu na różne szkoły psychoterapeutyczne:

• Grupy analityczne

• Grupy nastawione na modyfikację zachowań

• Inspirowane koncepcjami fenomenologicznymi i psychologią humanistyczną

• Grupy spotkaniowe

• Grupy rozwoju samoświadomości i rozwoju osobistego

• Uwrażliwiające

• Pracy z ciałem

• Medytacje

• Gestalt

• Terapii przez sztukę

• Zorientowane na problem

• Homogeniczne

Formy organizowania grup psychoterapeutycznych

1. grupy otwarte

2. grupy zamknięte

3. grupy maratonowe

4. grupy skumulowane w czasie

5. grupy treningowe

Warunki organizacyjne funkcjonowania grup

1. liczba uczestników

2. czas trwania grup

3. czas trwania jednej sesji terapeutycznej i częstość spotkań

Kryteria doboru do grupy terapeutycznej

1. lokalizacja kontroli

2. zewnętrzne problemy

3. różnorodność osobowości

4. wiek i różnorodność kulturowa

Przygotowanie pacjentów do udziału w psychoterapii

1. dostarczenie informacji

2. demonstrowanie nagrań

3. grupa przygotowawcza

Kontrakt

1. Czas i miejsce

2. Cele grupy

3. Frekwencja

4. Utrzymywanie tajemnicy

5. Kontakty członków grupy poza sesjami

Czynniki leczące w psychoterapii grupowej

1. wzbudzanie nadziei

2. poczucie podobieństwa

3. dostarczanie wiedzy

4. altruizm

5. korektywne odtwarzanie rodziny pierwotnej

6. uczenie społecznych umiejętności

7. naśladowanie

8. interpersonalne uczenie

9. spójność grupy

10. odreagowanie

11. czynnik egzystencjalny (Yalom)

Fazy rozwoju grupy psychoterapeutycznej

1. Faza orientacji

2. faza konfrontacji i eksploracji różnic

3. Faza pogłębionej eksploracji problemów na poziomie indywidualnym i grupowym

4. faza kończenia psychoterapii

b. Grupa Socjoterapeutyczna

c. Społeczność terapeutyczna

Kratochvil - ST jest sposobem organizacji instytucji leczącej albo oddziału, gdzie celowo wspiera się współudział pacjentów w kierowaniu, planowaniu wpólnej aktywności w leczeniu.

Maxwell Jones (1907-1990) - twórca koncepcji społeczności terapeutycznej. Social psychiatry In practice. The idea f the therapeutic community (1968)

Struktura zajęć socjoterapeutycznych

Każde spotkanie ma swój cel podporządkowany celowi ogólnemu (np. wzmacnianie poczucia własnej wartości, zmniejszanie zachowań agresywnych, redukcja napięcia itp.)

I etap - powstawanie grupy

• poznanie uczestników

• określenie celów grupowych

• normy, reguły, rytuały grupowe (dbanie o bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne, każda osoba ma prawo być wysłuchana, dyskrecja, spotkania regularne i punktualne, sposoby zwracania się do siebie)

• budowanie poczucia bezpieczeństwa i zaufania

II właściwy etap pracy z grupą

• realizacja zaplanowanych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych dostosowanych odpowiednio do danej grupy

• praca grupowa lub indywidualna na tle grupy (gdy jest odpowiedni poziom bezpieczeństwa i zapotrzebowanie na określone tematy)

III zakończenie grupy

• pojawiają się silne emocje, poczucie żalu, straty

• opracowanie form kontaktowania się ze sobą w razie potrzeby

• podsumowanie nabytych umiejętności

• udzielanie sobie pozytywnych informacji zwrotnych

• ewaluacja zajęć

Scenariusz jednej sesji terapeutycznej

1. Rytualne powitanie, dzielenie się informacjami o minionych wydarzeniach między zajęciami, badanie nastroju (pulsu grupy)

2. W zależności od nastroju grupy proponuje się zajęcia wyciszające lub energetyzujące

3. Gry i ćwiczenia psychokorekcyjne, edukacyjne, rozwojowe

4. Podsumowanie każdego ćwiczenia (werbalizacja)

5. Zakończenie zajęć (jakiś rytuał)

Metody pracy z grupą

• Praca w kręgu i rundki (każdy ma prawo się wypowiedzieć, również prowadzący)

• „Burza mózgów”

• Praca w małych grupach

• Prace plastyczne

• Zajęcia muzyczne

• Inscenizacje, odgrywanie scenek, psychodrama

• Zabawa

• Gry

Prowadzący:

• uczestniczy w grupie

• cierpliwość

• akceptacja

• wrażliwość

• ciepło

• życzliwa konsekwencja

• stanowczość

• elastyczność

• poczucie humoru

Treści urazowe

(„jestem gorszy od innych”, „muszę być silny”, „świat jest zły i okrutny” itp.)

zaburzenia zachowania

socjoterapia

Proces psychokorekcyjny ukierunkowany na eliminowanie lub zmniejszanie zaburzeń zachowania u dzieci i młodzieży

Grupa socjoterapeutyczna

Miejsce :

• doświadczeń korekcyjnych

(pozytywne doświadczenia wpływają na obraz siebie, świata, innych ludzi, korygują sądy urazowe),

• odreagowania napięć emocjonalnych

(lęk, gniew, bezsilność, poczucie krzywdy, złość, wstręt),

• uczenia się nowych umiejętności psychologicznych

(asertywność, podejmowanie decyzji, poszukiwanie wsparcia)

• zaspokojenia potrzeb rozwojowych

(potrzeba aktywności ruchowej, zabawy, podejmowania wspólnej aktywności, potrzeba aprobaty społecznej, niezależności itp.)

d. Grupy T - grupy treningu laboratoryjnego (sensitivity training)

Początki to warsztaty dla kadry kierowniczej programów finansowanych przez rząd USA (Connecticut, 1946). Warsztaty były prowadzone przez współpracowników Kurta Lewina i dotyczyły problemów w pracy. Dzielono się później doświadczeniami, w jaki sposób może to wpływać na poszczególnych członków grupy. Początkowo trening był wykorzystywany do szkolenia tych, którzy profesjonalnie zajmowali się pracą z innymi ludźmi. Celem było zwiększanie umiejętności ważnych w relacjach z innymi, na przykład umiejętności lepszego rozumienia zachowań innych ludzi, umiejętność komunikowania się. Nazwano je grupami T (training group). Chociaż głównie celem było ćwiczenie pewnych umiejętności to obserwowano także niespecyficzne efekty (wzrost zaufania i samoakceptacji). Zazwyczaj spotkanie odbywało się od nieustrukturalizowanej sytuacji: „Oto jesteśmy razem. Możemy na tych spotkaniach robić to, co sami będziemy chcieli”.

Sensitivity training jest odmiana treningu laboratoryjnego. W centrum zainteresowania znajdują się osobiste i interpersonalne problemy poszczególnych osób; stosowane procedury koncentruja się przede wszystkim na rozwoju potencjału osobistego uczestników. Wrażliwość rozumiana jest tutaj jako zdolność emocjonalnego reagowania na bodźce komunikacyjne.

Grupy T podobnie jak grupy spotkaniowe spotykają się 1-2 razy w tygodniu przez kilka tygodni lub miesięcy. Spotkania mogą tez mieć formę maratonowi.. Grupa liczy od 6-12 osób.

e. Grupy spotkaniowe (encounter group)

Twórcą jest Carl Rogers. Praca grup opierała się na aktywności grupowej i przeżyciach grupowych. Połączył on własne założenia z systemem grupowego treningu wrażliwości. Grupy spotkaniowe nie są nastawione na zajmowanie się zdiagnozowanymi problemami. Koncentrują się na rozwoju osobistym, pogłębianiu własnej wrażliwości w stosunkach interpersonalnych i cieszeniu się życiem. Założenia i techniki spotkań zaczęto również wykorzystywać w terapii grupowej. Terapię encounter można w sposób uzasadniony uważać za specyficzne podejście terapii grupowej.

Spotkanie jest rozumiane jako otwarty intensywny i silnie zabarwiony emocjonalnie związek, oparty na aktualnych uczuciach.

Każdy z uczestników pozostawia poza sobą formalności i wyuczone konwencje i przejawia oraz oddaje podczas spotkania całe swoje „ja” bez zahamowań i ograniczeń - z przeżywaniem oraz werbalnymi i niewerbalnymi przejawami swoich uczuć. Terapia opierająca się na koncepcji spotkań jest terapią przeżywania, bazującą na emocjonalnym składniku osobowości oraz przeżywaniu i wyrażaniu uczuć „tu i teraz”. W tej metodzie używa się wielu różnych gier i technik, częściowo już znanych, częściowo nowo wymyślonych, które wzmacniają przeżywanie emocjonalne oraz werbalny i niewerbalny kontakt z innymi, zwracając uwagę na znaczenie dotyku i bezpośredniego kontaktu fizycznego.

Egan wymienia podstawowe interakcje, które występują w grupie:

1. Odrzucenie maski

2. Słuchanie innych

3. Wsparcie emocjonalne

4. Konfrontacja

5. „tu i teraz” (Rogers)

6. Techniki pomagające w samouświadomieniu (Schulz, Lewis, Streitfeld)

f. Psychoterapia treningowa

Metody, których główną zasadą terapeutyczną jest powtarzanie, uczenie się, trening. Metody wykorzystujące planowane ćwiczenia systematyczne, stopniowo coraz trudniejsze. Dzięki nim pacjent oducza się objawów choroby lub ćwiczy się w zachowaniach pożądanych i prawidłowych.

Procedury:

1. Trening pozytywny

2. Trening asertywności

3. Trening umiejętności prospołecznych ( wyrażanie uczuć, autoprezentacja, proszenie o pomoc, odmawianie)

4. Trening awersyjny

5. Trening relaksacji (desensybilizacja)

6. Naśladowanie

g. Psychodrama

Twórca metody psychodramy - Jacob L. Moreno. P. jest to improwizowany teatr, uproszczony do celów terapeutycznych. Bierze w nim udział pacjent (protagonista) i zespół psychodramatyczny, składający się z reżysera i aktorów pomocniczych.

Struktura sesji psychodramatycznej:

1. Rozgrzewka - ćwiczenia ruchowe pubudzające fantazję, spontaniczność, twórczość

2. Właściwa psychodrama. „Kto chce przedstawić jakiś swój problem?” (protagonista rozdaje role)

3. Sharing

Techniki psychodramy:

1. granice samego siebie - pacjent gra samego siebie w interakcji z kimś innym

2. monolog - pacjent znajduje się na scenie i myśli głośno

3. sobowtór (alter ego)

4. wymiana ról - pacjent gra rolę osoby, z która ma konflikt

5. lustro - aktor pomocniczy przedstawia protagoniście jego portret .

h. Psychogimnastyka i psychopantomima

Metoda, podczas której uczestnicy spotkania grupowego wyrażają różne sytuacje, odczucia i relacje za pomocą ruchu bez słów.

i. Biblioterapia

Biblioterapia jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książki lub materiałów niedrukowanych (obraz, film itp.), prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych. Takim celem jest zarówno akceptacja własnej niepełnosprawności, jak akceptacja dziecka upośledzonego przez rodziców czy kolegów itp.

Biblioterapia dzieli się na:

• kliniczną.

• humanistyczną (wychowawczo - rozwojową).

Celem biblioterapii klinicznej jest leczenie zaburzeń, a w biblioterapii humanistycznej korygowanie postaw, kompensacja, samorealizacja.

Uczestnikami procesu biblioterapeutycznego w biblioterapii klinicznej są osoby psychicznie chore, z zaburzeniami emocjonalnymi, a w biblioterapii wychowawczej uczniowie, studenci osoby niedostosowane społecznie, uczestnicy zajęć kulturalno - oświatowych.

Rolą biblioterapeuty w biblioterapii klinicznej jest prowadzenie terapii, a w biblioterapii wychowawczej - prowadzenie dyskusji zmierzającej do zmian postaw, przekonań i zachowań.

Biblioterapia w swoich głównych założeniach i sposobie realizacji celów terapeutycznych jest zbliżona do psychoterapii. W obu rodzajach terapię realizuje się przez:

• pomoc w odnalezieniu się w nowej, trudnej sytuacji np. choroba, niepełnosprawność, trudności adaptacyjne w klasie, przejście na emeryturę, pobyt w placówkach opieki społecznej;

• informowanie uczestników sesji biblioterapeutycznej, w sposób bardzo przystępny, o rodzaju problemu, z którym zetknęli się w danym momencie. Właściwa informacja zapobiega nadmiernym lękom i pozwala np. szybciej zaakceptować niepełnosprawność. Może wyzwolić motywację do prawidłowego funkcjonowania w nowej roli.

• uaktywnienie osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w depresji lub doświadczającej poczucia straty lub innych destruktywnych emocji poprzez zastosowanie odpowiednich technik terapeutycznych.

• stworzenie odpowiedniej atmosfery terapeutycznej.

• pozytywne wpływanie na stany emocjonalne osoby chorej, niepełnosprawnej, będącej w niekorzystnej sytuacji emocjonalnej, przez dostarczanie lektur i rozmowy o nich.

• uzyskiwanie pozytywnego wpływu na stosunek osób chorych do własnego stanu zdrowia, do samych siebie i środowiska w którym żyją.

Zalety uczestnictwa w grupie:

1. Uczestnicy mogą zbadać swój styl komunikowania się z innymi I nauczyć się bardziej skutecznych umiejętności społecznych

2. Warunki pracy grupowej pomagają wspierać nowe zachowania i zachęcają do eksperymentowania Uczestnicy mogą wypróbowywać nowe zachowania i decydować o tym, czy chcą włączać je do swojego codziennego życia.

3. W niektórych grupach dochodzi do odtworzenia świata dnia codziennego, zwłaszcza gdy uczestnicy są różnorodni pod względem wieku, zainteresowań, rasy, uwarunkowań kulturowych, statusu społeczno-ekonomicznego i rodzaju swoich problemów. (heterogeniczność)

4. Określone czynniki sprzyjające rozwojowi osobistemu mają większą szansę ujawnienia się właśnie w grupach.

Błędne wyobrażenia na temat grup:

1. „Grupy są dla każdego”

2. „Przepracowanie moich problemów w grupie automatycznie rozwiąże je w domu”

3. „Celem grupy jest to, by jej członkowie opuszczając ją czuli bliskość i miłość wobec każdego innego członka grupy”

4. Grupy są to miejsca, gdzie atakuje się ludzi i zabiera się im mechanizmy obronne”

5. „Grupy czynią ludzi bardziej przygnębionymi i nieszczęśliwymi, ponieważ wydobywają na powierzchnię ich problemy”

6. „Grupy mówią ludziom jak żyć”

7. „Nacisk grupy wymusza na ludziach utratę poczucia tożsamości”

8. „Do grup przystępują tylko ludzie zaburzeni emocjonalnie”.

9. „Grupy są czymś sztucznym i nierzeczywistym”

Lektury

I. Yalom, Dar terapii, Warszawa 2004.

I, Yalom, The theory and practice if group psychotherapy. New York, Basic Books 1995.

Rogers C. R, O stawaniu się osobą. Poznań 2002.

ST. Kratochvil, Podstawy psychoterapii, Poznań 2003.

K. Jedliński, Trening interpersonalny, Warszawa 1997.

M. Król - Fijewska, Trening asertywności, Warszawa 1993.

M. Król-Fijewska, Stanowczo, łagodnie, bez lęku, Warszawa 2000.

M.Kisiel, Zajęcia psychoedukacyjne dla współuzależnionych, Warszawa 2001.

H. Szczepańska, Trening asertywności dla współuzaleznionych, Warszawa 1996.

E. Nęcka, Trening twórczości, Kraków 1998.

K. W. Vopel, Warsztaty - skuteczna forma nauki, Kielce 2004.

K. W. Vopel, Umiejętność współpracy w grupach. Zabawy i improwizacje, cz. 1 i 2, Kielce 2002.

K. W. Vopel, Kompetentne pomaganie, Poznań 2002.

H. S. Bernard, K. R. MacKenzie, Podstawy terapii grupowej, Gdańsk 2000.

L. Grzesiuk, Psychoterapia, Warszawa 1995.

J. A. Kottler, Skuteczny terapeuta, Gdańsk 2003.

M. Corey, G. Corey, Grupy. Zasady i techniki grupowej pomocy psychologicznej. Warszawa 1995.

J. A. Heaton, Podstawy umiejętności terapeutycznych, Gdańsk 2004.

11

---