Ad. 66
Bracia Załuscy
Pierwszą narodową biblioteką polską była Biblioteka Załuskich. Założyli ją dwaj bracia biskupi Andrzej Stanisław i Józef Andrzej Załuscy. Ich biblioteka odcisnęła ogromny wpływ na wszystkie powstałe w późniejszych czasach na ziemiach polskich. Pomysł jej zorganizowania powstał w niekorzystnych dla Rzeczypospolitej czasach saskich. Obaj bracia byli przekonani, co do wartości takiego przedsięwzięcia i ostatecznie w 1747 roku połączyli własne zbiory, zakładając bibliotekę w Warszawie.
Tuż po udostępnieniu publiczności liczyła około dwustu tysięcy tomów. Wchodziły w jej skład m. in. unikatowe i rzadkie druki, co podnosiło jej wartość. Były wśród nich także te przywiezione przez fundatorów z zagranicznych wypraw. Załuscy postawili sobie za cel zbieranie nie tylko dzieł wydawanych w kraju, ale także największych dzieł zagranicznych autorów. Dzięki temu Biblioteka Załuskich stała się nie tylko jedną z pierwszych publicznych bibliotek na świecie, ale także jedną z największych w tamtym czasie.
Fundatorzy chcieli, aby była nie tylko miejscem składowania ksiąg i korzystania z nich, ale żeby pełniła funkcję prawdziwego ośrodka naukowego i kulturalnego. Dlatego znajdował się w niej gabinet fizyczny, obserwatorium astrologiczne oraz muzeum z wieloma zbiorami numizmatycznymi i przyrodniczymi. Chętnie spotykali się tam uczeni, którzy znaleźli w bibliotece nie tylko dobre warunki do pracy, ale także świetnie miejsce do wymiany informacji i spostrzeżeń, niezbędnych dla rozwoju idei.
Wspaniały księgozbiór Biblioteki Załuskich został ułożony według kryterium językowego, treści i formatów. Wielką pracę w tym celu wykonał autor świetnych gramatyk języka polskiego Onufry Kopczyński. Dał tym samym początek polskiemu zawodowemu bibliotekarstwu, podobnie jak polskiej terminologii gramatycznej.
Biblioteka braci Załuskich istniała do 1795 roku, a zbieżność dat z trzecim rozbiorem Polski nie jest tu przypadkowa. Kiedy Rosja pokonała ostatnich powstańców walczących pod Tadeuszem Kościuszką, przyszedł czas na niszczenie polskości. Akcja rusyfikacyjna, która miała zunifikować ziemie polskie z rosyjskimi, podobnie jak obie kultury, nie mogła ominąć wielkiej polskiej biblioteki. Jej działalność ustała, a niezwykle bogate zbiory, które w ciągu półwiecza powiększyły się do 400 tysięcy druków, 20 tysięcy rękopisów i 40 tysięcy sztychów, caryca Katarzyna nakazała wywieźć do Petersburga. Weszły tam w skład Cesarskiej Biblioteki Publicznej oraz innych instytucji.
Polacy mogli upomnieć się o nią dopiero w 1921 roku. Stało się to możliwe dzięki pokonaniu Rosjan w wojnie polsko-bolszewickiej i podpisaniu pokoju w Rydze. Zgodnie z jego postanowieniami zawartość Biblioteki Załuskich powróciła do Warszawy. Jednak w 1944 roku, kiedy Niemcy tłumili powstanie warszawskie w czasie II wojny światowej i rozpoczęli akcję całkowitego zrównania miasta z ziemią, biblioteka została zniszczona. Większość druków przepadło. Była wśród nich także "Bibliotheca Polonia Magna Universalis" - wielotomowa bibliografia narodowa dokładnie opracowana przez Józefa Andrzeja Załuskiego. Niestety nie powielono jej, a ponieważ znajdowała się jedynie w rękopisie, dziś nie można jej odtworzyć. Natomiast ta mała część, którą udało się uratować, jest dziś przechowywana w Bibliotece Uniwersyteckiej oraz Narodowej w Warszawie.
Chociaż jej bezcenne zbiory spłonęły albo zostały zniszczone pod gruzami, jej dorobek był znacznie większy. W niej tworzona była polska kultura narodowa. Była ośrodkiem pracy dla polskich naukowców, bez niej nie powstałoby wielu bezcennych dzieł polskiej literatury. Poza tym stałą się kuźnią bibliotekarzy. W niej opracowane zostały techniki i metody biblioteczne. W niej wypracowany został model biblioteki narodowej.
Wraz z reformatorskimi prądami oświecenia przyczyniła się także do kolekcjonowania ksiąg na szerszą skalę przez prywatnych właścicieli. Pobudziła do intensywniejszej pracy pokolenia wydawców i autorów. Na pewno miała spory wpływ na ożywienie polskiej oświaty i nauki nie tylko w XVIII wieku, ale i w późniejszych czasach.
ZAŁOŻYCIELE PIERWSZEJ POLSKIEJ BIBLIOTEKI NARODOWEJ
Andrzej Stanisław Załuski
Urodził się 2 grudnia 1695 roku, zmarł 16 grudnia 1758 roku.
Był biskupem płockim, następnie chełmińskim, a od 1746 roku krakowskim. Poza tym pełnił także funkcje państwowe - był kanclerzem wielkim koronnym. Mocno zaangażował się w próby reform państwa. Był opiekunem jezuitów w Polsce. Ufundował seminarium w Pułtusku. Był jednym z głównych prekursorów oświecenia. Popierał rozbudowę przemysłu w Polsce. Miał duży wpływ na budowę kopalń i hut w Zagłębiu Staropolskim. Interesował się także sztuką i nauką.
Józef Andrzej Załuski
Urodził się 12 sierpnia 1702 roku, zmarł 7 stycznia 1774 roku. Był biskupem kijowskim, ale jednocześnie wielkim mecenasem uczonych i artystów oraz politykiem. Związany ze stronnictwem Stanisława Leszczyńskiego, wyjechał do Francji i był tam kapelanem królowej Katarzyny. Aktywnie uczestniczył w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Był przeciwny ingerowaniu w sprawy polskie carycy Katarzyny, za co w latach 1767 - 1773 przebywał na zesłaniu w Rosji.
Interesował się historią, był wydawcą, który sprawiał, że cenne zagraniczne druki pojawiały się także w kraju. Wraz z bratem Andrzejem Stanisławem Załuskim założył bibliotekę publiczną, która stała się pierwszą polską biblioteką narodową, nazwaną na ich cześć Załuską. Pisał prace teologiczne, ale także wiersze, tłumaczył dramaty francuskie, opracował wielkie bibliografie. Niestety większość jego dzieł spłonęło w 1944 roku podczas pacyfikacji powstania warszawskiego.
Konarski
Pochodził ze szlacheckiej rodziny, jego matka - Helena z Czermińskich, blisko spokrewniona z możnym rodem Tarłów. Ojciec Jerzy piastował godność kasztelana zawichojskiego. Stanisław Konarski wcześnie stracił rodziców, po ich śmierci znalazł pod opieką wuja Antoniego Czermińskiego. W 1709 oddany został do kolegium pijarskiego w Piotrkowie, mieście trybunalskim. W 1715 wstąpił do zakonu pijarów i rozpoczął nowicjat w Podolińcu, tak jak jego bracia: Stanisław (Antoni) i Władysław (Ignacy). W Podolińcu przez 7 lat związany jest ze sławnym w całej Polsce, bardzo zasłużonym Kolegium Pijarów, specjalizuje się w naukach humanistycznych, zostaje nauczycielem składni i poezji, a także zajmuje się pracą katechetyczną i filozofią. W 1722 - wysłany został przez władze zakonne do Warszawy jako nauczyciel retoryki w tamtejszym kolegium pijarskim. Było to dla młodego Konarskiego wspaniałą okazją do kształcenia wymowy, wygłaszania mów, oracji i okolicznościowych kazań. W tych latach powstają jego pierwsze dzieła - cykl wierszy do Matki Boskiej - silnie stylizowanych i wzorowanych na Sarbiewskim, twór naśladownictwa szkolnego, jak sam kiedyś o nich powie. Stanisław Konarski odkrywa wtedy czczość i bezwartościowość nauk, które pobierał.
Dzięki pomocy wuja Jana Tarły wyjeżdża do Italii. Ukończył rzymskie Collegium Nasarenum, którego rektorem w owym czasie był Paolino Chellucci. Konarski studiował m.in. we Francji i w Niemczech. W 1730 z inspiracji Józefa Andrzeja Załuskiego rozpoczął pracę edytorską nad zbiorem konstytucji i praw sejmowych - Volumina Legum.
Po śmierci Augusta II popiera Leszczyńskiego i wydaje kilka dzieł politycznych, posłuje do Paryża zabiegając o poparcie dla Leszczyńskiego. Podróże do Francji dają możliwość zapoznania się z nowoczesnymi myślami o wychowaniu i nauczaniu. Poznaje dorobek francuskiego oświecenia, zajmuje się ideami Locke'a i Rollina.
W roku 1740 zakłada w Warszawie Collegium Nobilium
W swoim 4-tomowym traktacie politycznym O skutecznym rad sposobie (1760-1763) przedstawił błędy ustrojowe i dał zarys reformy państwowej.
Głównie zajmował się rozważaniami etycznymi. Napisał Mowę o kształtowaniu człowieka uczciwego i prawego obywatela. Człowiek porządny to taki, który nie występuje przeciwko honorowi, nie oszukuje, dotrzymuje słowa i szanuje prawo. Jedyną gwarancją tego zachowania jest religia, która nakłania do dobrego i odstrasza od złego, przekształca grzeszną naturę człowieka skalaną grzechem pierworodnym.
Innym ważnym wyznacznikiem ludzkiego postępowania ma być zasada sprawiedliwości - reguła kantowskiego imperatywu. Duże znaczenie obowiązku wobec przodków, władców, przyjaciół, sług (skrupulatne opłacanie usług). Zdaniem Konarskiego należy dążyć do zdobycia jak największej liczby przyjaciół, bo kontakty towarzyskie oparte na cnocie, nie na wygodzie, w pewnym stopniu wychowują. Interesujący jak na owe czasy był pogląd Konarskiego, iż wszyscy ludzie są równi. Prawdziwe szlachectwo rozumiał jako kultywowanie cnoty, krytykował moralne wykroczenia szlachty - dumę, pychę, pieniactwo i pijaństwo. Za pierwszą cnotę w wychowaniu moralnym uważał posłuszeństwo (O skutecznym rad sposobie).
Stanisław Konarski postulował w szkolnictwie:
nacisk na wiedzę praktyczną
nauczanie przedmiotów przyrodniczych
nauczanie języka narodowego
odsunięcie na dalszy plan łaciny i retoryki
odrzucenie pustej erudycji
wprowadzenie zajęć manualnych i fizycznych
postawę chrześcijańską
duchowy rozwój ucznia
Jest także autorem Ordynacji wizytacji apostolskich, gdzie w części I znajduje się pierwszy zarys etyki zawodowej nauczyciela, a zagadnieniu wychowania podporządkowana jest m.in. retoryka i nauki szczegółowe. W 1771 r. został wyróżniony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medalem Sapere auso, czyli Temu, który odważył się być mądrym.
Pochowany w kościele o.o. pijarów przy ul. Długiej. Prochy Stanisława Konarskiego i innych pijarów zostały po powstaniu listopadowym usunięte przez Rosjan z kościoła przy ul. Długiej w Warszawie, gdy rosyjskie władze zaborcze przekazały kościół Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej, skrycie pochowany w bliżej nieznanym miejscu, w zbiorowej, nieoznaczonej mogile pod alejką[2] na Cmentarzu Powązkowskim (miejsce mogiły wskazuje tablica z napisem: "w pobliżu tej tablicy spoczywają pod drogą cmentarną w nieoznakowanej mogile zbiorowej usunięci przez zaborcę z kościoła przy ul. Długiej po Powstaniu Listopadowym i tu skrycie pogrzebani księża pijarzy:... ks. Stanisław Konarski +1773 reformator szkolnictwa, wychowawca narodu polskiego ... I wielu innych... Requiescant in pace" wmurowana z inicjatywy o. Innocentego Buby - zob. zdjęcie) w ścianę zakrystii kościoła pw. św. Karola Boromeusza na cmentarzu katolickim na Powązkach.
Ad. 11
Formy teatralne średniowiecza.
Moralitet - gatunek dramatu o charakterze moralizatorskim, dydaktycznym. Pokazuje człowiekowi zło i dobro, poucza jaką drogę należy wybrać. Bohater: zwykły, szary, bezimienny człowiek (nadawało to utworowi uniwersalnych, ponadczasowych cech), napotykający na swojej życiowej drodze alegorię zła i dobra - musi dokonać między nimi wyboru. Na końcu utworu czeka go nagroda lub kara (niebo lub piekło). Utwór o charakterze uniwersalnym. Czasami moralitety służyły także celom panegirycznym (wychwalającym czyjeś życie poprzez wyolbrzymienie jego czynów) lub satyrycznym. Przedstawienia tego typu wystawiano od XV aż do XVII w. Mimo wyraźnie religijnego charakteru, moralitety znacząco przyczyniły się do sekularyzacji teatru. Przykładami moralitetów są m.in. francuski "Condemnation des banquets" Nicolasa de Chesnaye i angielskie "The Castle of Perseverance" i "Everyman", który jest uznawany za sztandarowy przykład dzieła tego gatunku.
Misterium - widowisko teatralne ukazujące fragmenty Biblii, które wiążą się z tajemnicami wiary (np. Sąd Ostateczny). Często łączyły się z tym jakieś legendy, więc bywało, że utwór rozrastał się do wielkich rozmiarów i wystawiano go nawet kilka dni. Jako aktorzy występowali wyłącznie mężczyźni. Scena misteryjna to inaczej scena mansjonowa lub symultaniczna, bądź równoczesna. Aktorzy w przeciwieństwie do teatru greckiego (antycznego), występowali bez masek. Sceny misteryjne odbywały się pod gołym niebem lub w kościołach. Najstarszym, polskim misterium jest: "Historyja o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim". Misteria dzieliły się na:
* misteria Bożonarodzeniowe(jasełka)
* misteria męki Pańskiej (pasyjne)
* misteria zmartwychwstania (rezurekcyjne)
Dramat liturgiczny - był częścią mszy św. poprzedzającą zmartwychwstanie. Tematycznie związany z Wielkim Tygodniem. Nie był formalnie częścią obrzędu.
Gatunki dramatu średniowiecznego
Moralitet - średniowieczny dramat alegoryczno - dydaktyczny obrazujący walkę uosobionych sił dobra i zła o duszę człowieka.
Misterium - średniowieczny dramat religijno - dydaktyczny związany z obrzędami kościelnymi, osnuty na motywach Starego i Nowego Testamentu oraz Dziejów Apostolskich. Powstał w XII w. Misterium wystawiano w czasie świąt Wielkiej Nocy, Bożego Ciała, Bożego Narodzenia.
Intermedium - utwór sceniczny o charakterze komicznym, grany miedzy kolejnymi scenami średniowiecznych misteriów; prototyp farsy.
Mirakle - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego. Obrazy sceniczne z życia Marii Panny, świętych i męczenników, wysuwające na pierwszy plan cudowne wydarzenia i boskie interwencje w losy postaci. Forma miraklów ukształtowała się w XII w. I rozpowszechniła się we Francji, Anglii, Hiszpanii, Holandii i Niemczech.
Ad. 34
Szymonowic Szymon, pseudonim Simon Simonides (1558-1629), polski poeta. W latach 1575-1577 studiował w Akademii Krakowskiej, kontynuował studia za granicą.
Po powrocie do kraju ok. 1586 związał się z kanclerzem i hetmanem wielkim koronnym J. Zamoyskim, uzyskując za jego protekcją szlachectwo (1590). Król Zygmunt III Waza nadał mu tytuł "poeta regius". W latach 1593-1605 zorganizował na zlecenie Zamoyskiego w założonym przez niego Zamościu m.in. Akademię Zamojską, drukarnię, biblioteki. Po śmierci protektora (1605) został wychowawcą jego syna Tomasza, następnie osiadł na wsi.
Poeta bardzo ceniony, jeden z najwybitniejszych twórców epoki staropolskiej. Opublikował m.in.: poematy łacińskie sławiące zwycięstwa J. Zamoyskiego Flagellum livoris (1588), Aelinopean (1589), wiersze okolicznościowe, np. Epithalamion (1592) - na ślub Zygmunta III i Anny Austriaczki, dramaty Castus Ioseph (1587) i Pentesilea (1618). W 1614 wydał Sielanki, które przyniosły mu sławę. Także m.in. zbiór wierszy Poemata aurea (Lejda 1619).
Górnicki Łukasz (1527-1603), polski pisarz polityczny, tłumacz, poeta. Syn ubogich mieszczan. Urodzony w Oświęcimiu. Ok. 1545 kancelista na dworze biskupa krakowskiego S. Maciejowskiego. Studiował we Włoszech. 1552 w kancelarii królewskiej. Po przyjęciu niższych święceń kapłańskich proboszcz w Wieliczce. 1557 znów na studiach w Padwie.
1559 sekretarz królewski, później dozgonny bibliotekarz dworu. 1561 nobilitowany. 1565 przeniósł się z biblioteką królewską z Wilna do Tykocina, gdzie został starostą. W czasach Stefana Batorego poświęcił się głównie gospodarowniu jako ziemianin. Przyjaciel J. Kochanowskiego.
Głównym dziełem Górnickiego jest Dworzanin polski (1566), adaptacja dzieła włoskiego pisarza B. Castiglione Il Cortegiano (1528). Akcja została przeniesiona z dworu Urbino na dwór biskupa Maciejowskiego. Autor dodał nowe ustępy, niektóre części zmienił i przerobił, tworząc model polskiego dworzanina epoki renesansu, zalecając mu dobre obyczaje i życie cnotliwe. Wydanie krytyczne Dworzanina polskiego (1954) w serii Biblioteki Narodowej.
Ad. 46
Literatura mieszczańska w Polsce w XVII wieku
a. Szymon Szymonowic - Sielanki (wybór)
b. Sebastian Fabian Klonowic - Worek Judaszów (wyjątki)
c. Bartłomiej Zimorowic - Sielanki (wybór)
d. Walenty Roździeński - Officina Ferraria (wyjątki)
e. Adam Władysławiusz - Krotofile ucieszne... (wybór); Przygody i sprawy trefne... (wybór)
f. Szymon Zimorowic - Rok solanki (wybór)
g. Jan Jurkowski - Intermedium (wyjatek)
h. Jan z Kijan - Nowy Sowizrzał (wybór); Fraszki Sowizrzała Nowego (wybór); Minuncje Sowizrzalskie (wybór); Lament chłopski; Lament chłopski na pany; Nędza z biedą z Polski idą; Komedia rybałtowska nowa; Dzwonek serdeczny; Dama dla uciechy (wybór); Kiermasz wieśniacki (wybór); Rusticus puer, intermedium pastoralne
Ad. 86
Franciszek Karpiński
Urodzony 4 października 1741 r. w Hołoskowie, małej wsi w powiecie kołomyjskim na Pokuciu. Jego ojciec pełnił skromne obowiązki zarządcy. Był prawdopodobnie czwartym spośród siedmiorga dzieci Jędrzeja i Rozalii ze Spendowskich.W 1750r. rozpoczął naukę w kolegium jezuickim w pobliskim Stanisławowie. Edukacja trwała do wiosny 1758. Pod koniec tego czasu Karpiński przeżył pierwszą, młodzieńczą miłość do Marianny Brosell, córki kapitana wojsk saskich. Podobno nie chcąc wziąć jej ( i siebie), ubogi Karpiński skłonił niezamężną dziewczynę do wyjścia za mąż za bogatego szlachcica z okolicy. Marianna Pożniakowa zamieszkała w Strylczu. Karpiński wyjechał do Lwowa, a pamięć o swojej Justynie zachował do końca życia. Tak skończył się pierwszy romans poety. W 1758 rozpoczął naukę w kolegium jezuickim we Lwowie, która ukończył w siedem lat później ze stopniem bakałarza świętej teologii oraz doktora
filozofii i nauk wyzwolonych. W tym czasie zmarł jego ojciec 17 maja 1761r. Odrzucił propozycję arcybiskupa Wacława Hieronima Sierakowskiego, który nakłaniał go do obrania stanu duchownego. Aby zlewnic sobie środki utrzymania podjął pracę w lwowskim pala sterze, pierw w tzw. Sądzie Głównym Trybunalskim Koronnym Lwowskim, czyli w Trybunale Koronnym dla Małopolski w jego lwowskiej kadencji (najprawdopodobniej w 1765r.).
A następnie od 18 września 1766r., jako komornik akt trybunalskich województwa Racławskiego. W rzeczywistości poszukiwał innego modelu życia. Karpiński poszukiwał nowych sytuacji emocjonalnych, nowych uczuć i zachowań. Po roku, więc wrócił w rodzinne strony, tym razem do brata Antoniego, proboszcza w Chocimierzu. Wkrótce rozpoczął pracę nauczyciela domowego w pobliskim Zahajpolu - majątku Józefa i Marianny Ponińskich. Synów gospodarza uczył łaciny, sam zaś pobierał lekcji francuskiego i dobrych manier. Rolę drugiej nauczycielki pełniła żona gospodarza, czternaście lat od poety starsza- „druga Justyna” Karpińskiego. U jej boku nabrał towarzyskiej ogłady, zetknął się z bliska ze światem podolskich magnatów. Zdaje się, że głównie dzięki Ponińskiej Karpiński zetknął się z literatura i myślą francuską XVIII wieku. Pozostając w domu Ponińskich zastały go pierwsze zamieszki konfederacji barskiej. Wiosną 1770 r. przez Kraków, Śląsk i Morawy wyjechał do Wiednia. Towarzyszył w podróży poecie Józefowi Koblańskiemu, jadącemu do Austrii. Karpiński zabawił w Wiedniu półtora roku, doskonalił swój francuski, uczęszczał na wykłady
uniwersyteckie z chemii, fizyki doświadczalnej, medycyny eksperymentalnej, botaniki i anatomii. W 1771r. porzucił Wiedeń, powrócił do Lwowa. Zastał w Milatyczach, nieopodal Lwowa owdowiałą Ponińską. Zaistniał romans między Franciszkiem a Marianną.
Karpiński myślał o małżeństwie, lecz Marianna bardziej trzeźwo oceniała sytuację.
Z upływem miesięcy romans gasł samorzutnie. Marianna podarowała mu sumę 5000 złotych, przez co poeta rozpoczął samodzielne życie dzierżawiąc wsie: Wierzbowiec, Żabokruki- tam nawiązał romans z córką właściciela, Franciszką Koziebrocką. Dochodzi do zamiany dzierżawy Żabokruku na Dobrowody- następują tu kłopoty gospodarcze, lecz zaowocowała praca intelektualna i pisarska poety. Zimą 1779/1780 zebrał swoje utwory w jeden tomik” Zabawki wierszem i przykłady obyczajne”. W tym samym czasie, przed opublikowaniem zbiorku ukazały się w oficynie Szlichtyna druk ulotny -zawierający dwa utwory dedykowane adamowi Naruszewiczowi: „Sumienie i Do […] Adama Naruszewicza[…] oddając mu wiersze na „Sumienie”. Wiersze zawierały czytelną prośbę o zaproszenie do Warszawy. Naruszewicz nigdy nie odpisał na list. Karpiński przesłał księciu Adamowi Czartoryskiemu ( generałowi ziem podolskich, mecenasowi sztuki i literatury, twórcy znaczącego środowiska artystycznego w Polsce, opozycyjnego wobec królewskiego dworu. W odpowiedzi otrzymał zaproszenie do Warszawy oraz propozycję objęcia stanowiska przy księciu Czartoryskim „ sekretarza do interesów politycznych”.
W lipcu 1780r. Franciszek dotarł do Warszawy i zamieszkał w rezydencji zartoryskiego, w Pałacu Błękitnym. Tam zetknął się ze środowiskiem pisarzy; Franciszkiem Dionizym Kniaźninem, Julianem Ursynem Niemcewiczem i Józefem Szymanowskim. Naruszewicz przedstawił F. Karpińskiego królowi i został on zaproszony na jeden z „obiadów czwartkowych”. W kwietniu 1781 wyjechał do Grodna, a później do Wilna. Następnie powrócił do Warszawy i w Pałacu Błękitnym pełnił przez kilka miesięcy obowiązki bibliotekarza. Karpiński rozczarował się gdyż Czartoryski nie znalazł w nim kolejnego „dworskiego” poety Pałacu Błękitnego. Przez to nie mógł się spodziewać znaczącej gratyfikacji. W wyniku konfliktu z księciem Czartoryskim, przeniósł się do konwiktu księży pijarów przy Collegium Nobilium na ulicy Miodowej, jako guwerner młodego księcia Romana Sanguszki, marszałkowicza wielkiego litewskiego. W r. 1782 ukazał się tez w warszawskiej oficynie Michała Grolla pierwszy tomik „Zabawek wierszem i prozą”. Otwierał cykl siedmiu tomów wydanych pod tym wspólnym tytule przez Karpińskiego w latach osiemdziesiątych, zbierających wcześniejsze i nowo napisane utwory poety. Pierwszy tomik „Zabawek” był przedrukiem lwowskiej edycji. Zaraz po tym ukazał się drugi tomik, zawierający m.in. „Odę do Wolności”, niepublikowana dotąd ze względów politycznych, ( jako że debiut poety odbył się w austriackiej Galicji) i nowe „warszawskie” utwory oraz niewielką, teoretycznoliteracką rozprawkę prozą „O wymowie w prozie albo wierszu” -swoisty literacki manifest Karpińskiego. Kolejny rok spędził w Warszawie, wydając w tym czasie dwa kolejne tomiki „Zabawek”. Pierwszy zawierał „Ogrody Jacquesa Delille'a”, tłumaczone wraz z księżniczką Marią Czartoryską. Córkę księcia Adama Czartoryskiego Karpiński uczył literatury i języka polskiego ( tłumaczenie wchodziło w zakres „literackich” ćwiczeń. W czwartym tomie znalazł się interesujący „ List do Rozyny” -niewielki traktat napisany częściowo prozą rytmiczną oraz kolejne wiersze. Po ukazaniu się czwartego tomiku „ Zabawek” Karpiński wrócił do Dobrowód- dawnej dzierżawy. Stad odbył kilka podróży: do Lwowa, Warszawy i rezydencji Krasickich w Dubiecku nad Sanem. Wiosną 1785 r., nie rozstając się ostatecznie z Dobrowodami, przeniósł się znów do Warszawy i zamieszkał w konwikcie pijarów. W tym czasie zbliżył się do Izabeli Branickiej, siostry Stanisława Augusta, i kręgu jej dworu. Kilka kolejnych lat spędzał w jej białostockiej rezydencji. Kontakty ze środowiskiem pijarskim przyniosły poecie zainteresowanie Psałterzem. Próbował zmierzyć się z przekładem wszystkich psalmów, lecz najwyraźniej nie podołał tej pracy. Ostatecznie pełne wydanie Psałterza, dedykowane Michałowi Poniatowskiemu, prymasowi Polski, ukazało się nakładem księży pijarów w 1786 r., (jako tom piąty i szósty Zabawek.
Zawierało ok. trzydziestu przekładów Kniaźnina, pięćdziesiąt psalmów Karpiński przełożył na nowo, a pięćdziesiąt cztery parafrazy Kochanowskiego zmienił i uwspółcześnił. Poeta tu był raczej „ redaktorem” niż tłumaczem całości. W styczniu 1787 r. ukazał się siódmy i ostatni tomik Zabawek, zawierających kolejne wiersze i traktaty prozą. W tym samym miesiącu Karpiński wyruszył w pożegnalna podróż do Galicji. Zlikwidował dzierżawę Dobrowód, odwiedził Żabokruki i Chocimierz, żegnał się z zprzyjażnionymi rodzinami. Kolejne lato spędził znów ( 1787) spędził znów w Białymstoku na dworze Branickiej. Tu powstały pierwsze pieśni nabożne:, „Kiedy ranne wstają zorze”, „Wszystkie nasze dzienne sprawy”, „Pieśni podczas pracy w polu”.
Wiosną następnego roku przebywał w Siedlcach, w rezydencji hetmanowej Ogińskiej.
Wkrótce potem objął dzierżawę klucza wsi Suchodolina w Grodzieńskiem, należącej do tzw. Klucz ekonomiczny z dóbr królewskich. Latem 1788 r. odbył wycieczkę historyczno-krajoznawczą do Krakowa wraz z byłym wychowankiem, Romanem Sanguszką. W tym czasie przebywa głównie w Warszawie, wyjeżdżając na krótko do Suchodoliny, aby dopilnować dzierżawy siostrzeńca, Antoniego Zańkowskiego. Po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja przeniósł się na dłużej do Zabłudowa pod Białymstokiem, gdzie podjął obowiązki guwernera. Tym razem podopiecznym był sześcioletni książę Dominik Radziwiłł, edukacja odbywała się pod okiem matki Zofii. Karpiński wytrzymał na tym stanowisku rok, pozostawiając latem 1793 r. dramatyczny list. W pierwszą rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 Maja opublikował całość „Pieśni nabożnych„. Latem 1793 r. w Grodnie przysłuchiwał się obradom ostatniego sejmu Rzeczypospolitej, na którym zatwierdzono drugi rozbiór Polski. Jeszcze w r. 1791 Marcin Badeni uzyskał dla Karpińskiego przywilej królewski na pięćdziesięcioletnią dzierżawę kolonii Kraśnik na wschodnim skraju Puszczy Białowieskiej. Po zakończeniu sejmu grodzkiego przeniósł się do Kraśnika na trwałe i leśna kolonia stała się jego schronieniem na ponad ćwierć wieku - schyłek lat dojrzałych i starość. Zbudował niewielki dworek, karczemkę, zgromadził wokół siebie kilku wieśniaków z rodzinami, którym zaproponował oczynszowanie zamiast uciążliwej pańszczyzny. W 1794 r. Kraśnik został splądrowany przez wojska rosyjskie, ale Karpiński wszystko pieczołowicie przywrócił do dawnego stanu. Z Kraśnika udawał się do pobliskiego Grodna, widywał się z więzionym tam Stanisławem Augustem, potem również z rosyjskim gubernatorem Repninem. Jak i inni obywatele guberni rodzieńskiej składał kolejne przysięgi na wierność: Katarzynie II (w grudniu1794) i Pawłowi I (listopad 1795. W 1800 r. powołany został na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Stale mieszkając w Kraśniku - poza krótkimi wyjazdami. Zimą 1812 r. jego dworek znów został splądrowany podczas odwrotu wojsk napoleońskich. Po trzecim rozbiorze Karpiński postanowił zerwać z twórczością poetycką. Powstało, co prawda jeszcze kilka wierszy, ale poeta rozpoczął pracę nad szeregiem większych utworów prozą. Ukazały się kolejno: Rozmowa Platona z uczniami swymi ( 1802), obszerny traktat moralny dedykowany carowi Aleksandrowi I; tłumaczenie pracy Josepha Francois Michauda Wiara, prawa i obyczaje Indianów, wybór utworów Dzieciom dla ich rozrywki i nauki, niektóre zabawniejsze historie z różnych dziejów świata dawniejszego zebrane, wreszcie pamiętnik- autobiografia Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, rozpoczęta w 1801, a dokończona dopiero w r. 1822. W 1806 ukazało się czterotomowe wydanie Dzieł poety, przygotowane przez Franciszka Ksawerego Dmochowskiego. W 1818 Karpiński kupił za 100 000 złotych wieś Chorowszczyzna koło Łyskowa (powiat wołkowski), gdzie przeniósł się wkrótce razem z ulubionym siostrzeńcem Franciszkiem Kozierowskim i jego rodziną. Kozierowski już od wielu lat prowadził gospodarstwo poety. W Łyskowie nawiązał swoją ostatnią przyjaźń z młodym księdzem ze zgromadzenia misjonarzy, miejscowym proboszczem i późniejszym autorem pierwszej, niewielkiej książki o Karpińskim -A ntonim Korniłowieczem ( O życiu śp. Franciszka Karpińskiego, Wilno 1827. Osiemdziesięcioczteroletni poeta umarł w Chorowszczyżnie 16 września 1825 r. Został pochowany przed kościołem parafialnym w Łyskowie. Na grobie - wedle jego życzenia - Wyryto napis: „Otóż mój dom ubogi…”, cytat z elegii "Powrót z Warszawy na wieś."