J. Słowacki, Sen srebrny Salomei. Romans dramatyczny w pięciu aktach, wyd. 1844.
Akt pierwszy:
Komnata w regimentarskim dworze, Pan regimentarz Stempowski i p. Leon - syn regimentarza, Semenko - kozak dworski: regimentarza i syn rozmawiają o listach. Syn informuje, że król nakazał wysłać wici (listy zwołujące pospolite ruszenie). Regimentarz nie zamierza wypełnić rozkazu króla - Stanisława Augusta (zgoda oznacza walkę przeciw konfederacji i koliszczyźnie). Drugi list to raport Gruszczyńskiego. Jest on posłuszny panu regimentarzowi. Wraz z towarzyszami są w lesie gdzieś na Ukrainie i walczą z kozakami? Pisze też, że spotkał on Wernyhorę, która wywróżyła mu złe rzeczy np., że zginie.
Pojawia się Salomea Gruszczyńska - córka Gruszczyńskiego. Pod nieobecność ojca przebywa ona na dworze regimentarza. Semenko podsłuchuje Salomeę, która potem wyznaje mu, że męczą ją sny prorocze (śnione już przed rozpoczęciem akcji). Są one dla niej niezrozumiałe.
Regimentarz i Księżniczka (Ukrainka): Regimentarz namawia Księżniczkę do poślubienia zakochanego w niej Leona (jego syna), lecz ona nie chce przyjąć pierścionka - czerwonego sygnetu regimentarza (sygnet rodowy tzw. Św. Franciszek). Księżniczka robi sobie żarty z regimentarza i opowiada w sposób drwiący/szyderczy: Kapryśną jestem i trudną dziewicą. Semenka podsłuchiwał monologu Księżniczki - mówiła o snach i duchach. Kozak pyta się jej czego chce, a ona: wymienia różne zwierzęta, etc - Gwiazdy i kwiatu , rybki i motyla , feniksa, myszki białej, krokodyla. - aluzja literacka do Zemsty Fredry, do życzenia Klary!!!
Zmiana I: (las dębowy) rozmowa Gruszczyńskiego i wojaka Pafnucego (pod koniec utworu dowiadujemy się, że jest duchownym). Stary Goszczyński ma wyrzuty sumienia, że nie poszedł walczyć w Barze, który potem upadł. Myśli o Bogu - to on go rozliczy. Martwi się o Salusię - Salomeę po śmierci prosi opiekę nad córką.
Kozak przynosi list od regimentarza. Ma on dziwną treść. Wcześniej, regimentarz dyktował słudze pochwały Gruszczyńskiego, etc. Z kolei Pafnucy czyta list o znaczeniu przeciwnym - regimentarz nazywa Gruszczyńskiego starym tchórzem, oskarża o zdradę, etc. Pafnucy domyśla się, iż jest to list zmyślony.
Zmiana II: (ogród nas stawem) schadzka Leona i Salomei: on ją kocha, ona chce go i nie chce. Męczą ją sny. Opowiada pierwszy wieszczy sen - prorokuje zagładę Gruszczyniec (ich panem jest ojciec Leona): Matka prosi ja, aby pożyczyła konie od regimentarza, bo jakiś pan brodaty nęka i straszy ją. Jeżeli nie wypełni prośby to brodaty pan wyrżnie ją, rodzeństwo i matkę. Drugi sen Salomei: na pustkowi była matka w ołowianej spódnicy, z jednej perły była cała. A twarz zwiędła i schorzała (…) jak trupia główka. Ponadto była wystraszona i cierniami pokłuta. A Salomea chowała się w krzakach. Dziewczyna nie rozumie znaczenia tych snów. Leon mówi, że srebrne sny oznaczają bogactwo i w jej życiu będą róże. Salomea wyznaje, że jest brzemienna. Ponadto twierdzi również, iż ma moc od krwawych duchów, więc zerwie zaręczyny książęce. Leon jest w szoku, myśli: Salomea jest obłąkana! Jak zwykle tę sytuację podsłuchiwał Semenko. Leon wie, że Semenka podkochuje się w Salomei. Leon knuje intrygę przeciwko Semence: mówi mu, iż już nie chce Salomei, więc Semenka ma szanse na jej rękę. Semenka płacze ze wzruszenia - Leon chce mu pomóc w zdobyciu Salomei.
Akt drugi: (noc w ogrodzie)
Księżniczka i służąca Anusia: siedzą w altanie i rozmawiają. Księżniczka prosi Anusię o wymienienie pierścienia (dostała go od ojca Leona) na jakiś srebrny pierścionek chłopski - z jarmarku. Anusia poszła wymienić pierścionek i go zgubiła! Księżna się zbytnio nie zmartwiła. Anusia widziała na dziedzińcu - kozaka - Ukraińca - Sawę.
Pojawiają się Regimentarz i Sawa: Sawa & Księżniczka zapoznają się. Regimentarz przestrzega przed zalotami Sawy do Księżniczki, gdyż jest ona zaręczona z jego synem!. Księżniczka mówi, że nie, bo sygnet wrzuciła do piekła. A kto mi go wyrwie z płomieni I odda, ten się ożeni. - jak zwykle ironizuje, jest dowcipna. Sawa wyznaje, że widział wyrżnięty dwór Gruszczyńskiego. Cała jego rodzina została zamordowana (oprócz Salusi - jest na dworze Regimentarza). Długi monolog Sawy - co widział, jak zabijano, etc - makabryczny obraz mordu np. Na krwią ociekłych poduszkach: Dziatki porąbane srodze. Regimentarz, tak jak i Sawa, jest przerażony. Ponadto, jeden z zabijających kozaków miał herb Regimentarza na ubiorze. (na torbanie) Regimentarz znowu jest w szoku, wkurzył się chłopak. Twierdzi on, że to niemożliwe. Zastanawiają się kto jest zdrajcą.
Regimentarz sobie poszedł. Okazuje się, że Sawa i Księżniczka wzięli potajemny ślub. Muszą jeszcze ogłosić wesele. Księżniczka podarła dokumenty zaświadczające ich małżeństwo! Nie ukrywają, że rozczarowali się wzajemnie. Księżniczka wymyśliła sposób na rozwód: dadzą jej go drugie zaręczyny. Do Sawy: I przez drugie zaręczyny/mnie zaręczoną rozwiedziesz. Sawa chce znaleźć dokumenty.
Leon i Salomea: Leon ma wrażenie, że dziewczyna jest w obłędzie. Gada z listkami, przyrodą, mówi dziwne rzeczy oraz Ze mną żeni sie Leon sekretnie! Leon nie ogarnia o co jej chodzi. Salomea widzi mgłę, gwiazdy i ma przeczucia, iż nad dworem jej ojca - Gruszczyńcem dzieje się coś złego. Zastanawia się, czy w domu ktoś umiera - nie wie, o mordzie całej jej rodziny (mówił o nim Sawa). Leon próbuje zmienić jej wypowiedź i mówi do niej: o jej potajemnym ślubie z Semenką (oczywiście go nie było).
Leon i Regimentarz: Ojciec mówi synowi, iż w Gruszczyńcu wszystkich zabito, a zdrajcą, który zostawił jego herb jest Semenko. (poznano go po bandurze kozackiej). Regimentarz widział też, jak wczoraj Semenko napadł na Anusię, która niosła jego pierścień, który ofiarował Salomei. Leon nie daruje łotrowi! Jedzie go znaleźć i odzyskać pierścień! (Twierdzi, że da rada wrócić z pierścieniem, na jutrzejsze wesele).
Akt trzeci: (dom Regimentarza)
Regimentarz i Pafnucy: Pafnucy był u Gruszczyńskiego. Pafnucy opowiada wydarzeniach, które miały miejsce: Gruszczyński dostał list od "Regimentarza". Regimentarz jest zdziwiony jego treścią.. Następnie Pafnucy, Gruszczyński i inni wyjechali walczyć. Gdy Gruszczyński zobaczył lud ukraiński, kazał żałośnie w trąby zawołać. Bitwa... Gruszczyński zginął. Księżniczka mówi, że Salomea zniknęła z dworu. Sen Księżniczki: Porwana Dejanira, u dziada ze srebrną lirą, a potem, była gwiazdą nad cmentarzem, etc. (aluzja do losu Salomei). Przychodzi chłop, który twierdzi, że Leon żywcem pogrzebany.
Zmiana 1: (obok chałupy popa)
Semenko z chłopami: gadają o bitwie.
Semenko z dwiema Popadiankami: Popadianki więziły Salomeę. Salomea czeka, aż ją zabierze mąż. Semenka jest bratem Popadianek. (pieje ranny kur) Wchodzi Leon z kością rupią w ręku - jest wściekły na Semenkę. Okazuje się, że Semenka jest mężem Salomei, Salomea była przekonana, że jej mężem jest Leon. Jest w szoku, etc. zostaje u Popadianek.
Akt czwarty: (obóz polski)
Regimentarz ze szlachtą, Sawa: biorą udział w buncie chłopskim. Sawa przebrał się za ruskiego diaczka (pomocnika śpiewaka cerkiewnego) i opowiada co widział, jako "szpieg". Wojska rosyjskie, czy też przeciwnicy konfederatów barskich: byli pijani. Odbywał się też pogrzeb Salomei. Ponadto Sawa widział marę np. trupa starego Gruszczyńskiego. Leon zachowywał się dziwnie. Przyznaje on (Leon), że uwiódł Salomeę, która zabiła się z jego powodu. Symbolika kwiatów: lilia i narcyz - smukłość, niewinność, biel. Sawa przytacza dziwny monolog Leona (jakby wariata). Mówi on, że: starzec ma prawo go zabić, a zmarłą Salomeę porównuje do anioła, etc. starzec nie chce zabić Leona. Co więcej, Leon uważa, iż jej dusza jest na (tym) pogrzebie: Srebrna dusza pewnie onych/Mów się przelękła szalonych. Pojawił się Wernyhora - dziad z białą brodą, w wielkim duchu i szale. Regimentarz jest zdziwiony zachowaniem syna.
Przychodzi skrwawiony duch Gruszczyńskiego: ponagla obóz polski do działania (można nawiązać do ducha ojca Hamleta).
Zmiana I: (dwór regimentarza)
Księżniczka i Anusia: Księżniczka widziała ducha Gruszczyńskiego. Namazał on w powietrzu krzyż czerwony, a następnie zniknął. Dziewczyna rozumie, że spełnia się przepowiednia Wernyhory. Ma ona poczucie beznadziejności swojego losu: Ach z rozumu ja i śmiechu/ Ofiarę już uczyniła, Jak płótno jestem na blechu. Ma przeczucie, że jej los rozstrzygnie się bardzo szybko.
Zmiana II: (Leon z kością w ręku, obłąkany na twarzy i Semenko)
Rozmowa Leona i Semenki. Wernyhora zniknął z cmentarza z ciałem Salomei, będącej w letargu. Umieścił jej ciało w cerkwi - dostrzegł to Semenko. Leon i Sawa nie wiedzą o tym zdarzeniu. Walka Leona i Semenki. Stylizacja Leona na upiora - bohatera Dziadów cz. IV (przypis). Potrząsa palce z rubinu, A w drugiej kość ludzka się pękła...Wchodzi Regimentarz, widzi duszenie Semenki. Każe przestać Leonowi, a z Semenką będzie się bawił: jak kot z myszką.
Rozmowa Sawy i Regimentarza: Sawa twierdzi, że to chyba jakiś cud. Pokonali wroga, a swojego żadnego nie stracili. Sawa orientuje się, że Wernyhora zabrał ciało Salomei. Sawa będzie chciał Księżniczkę za Salomeę.
Akt piąty: (sala we dworze regimentarskim)
Księżniczka martwi się o swój los. Semenka (zdrajca) jest uwięziony. Regimentarz wydaje wyrok na chłopów i Semenkę - ściąć głowę i poćwiartować.
Wprowadzają trupa Gruszczyńskiego: Regimentarz mówi do niego. (zachwala go, wspomina stare dobre czasy, etc) Regimentarz czyni z tegoż trupa - sędziego. Ma on osądzić jego i syna - Leona. Coś tam jeszcze gada i ostatecznie trupa wynoszą. Regimentarz ma wyrzuty sumienia, z powodu śmierci Gruszczyńskiego. Regimentarz próbuje zeswatać Księżniczkę z Leonem. Leon nie chce - czuje się on winny za śmierć Salomei.
Pojawił się Wernyhora (postać "grobowa", "z mogił"; ubrany jak dziad, trzyma lirę). Wygląda jak upiór. Przyszedł pożegnać Regimentarza duchem ludu swego. Chce odejść w pokoju na Ukrainę. Przypomina sobie Księżniczkę i wróżbę dot. jej dnia ślubu, który ma wyglądać jak pożar krwawy, etc. Oddaje Księżniczce ślubne dokumenty (Księżniczka i Sawa wzięli potajemny ślub). Wernyhora mówi o losach Polski i trzech wydarzeniach: Konstytucja 3 Maja, powstanie kościuszkowskie, powstanie listopadowe (wg przypisu); gdy się wasz trup trzy razy pod mogiłą, rwąc do sławy, Znów przewróci na bok krwawy.
Przychodzi Sawa, a potem Pafnucy w stroju franciszkanina - obydwaj są skrwawieni. Chłopstwo torturowało Pafnucego - bo jest księdzem katolickim. Oddaje pierścień krwawnikowy Regimentarzowi (Semenka ukradł go Anusi). Księżniczka wyjawia tajemnicę: nie może wyjść za Leona, bo jest żoną Sawy! Co więcej, podkreśla ona, że ich małżeństwo nie zostało jeszcze "skonsumowane".
Wchodzą Popadianki, trzymają białe prześcieradło, a w nim śpiąca Salomea. Potem wszyscy mówią, że prześcieradło jest srebrne. Każdy jest w szoku. Przypis: motyw tragicznej wymiany, w której stawką jest trup (znany z Księcia Niezłomnego Calderona). Salomea obudziła się. Nie ogarnia co się dzieje: Wczora usnęłam z wieczora I śniłam coś biało - biało, przez te dziewczyny spokojna, w krainie jakiejś bez brzegu, Gdzie jedna tylko na śniegu Plama - okropna - czerwona... Ach strach mówić, com ja śniła...
Regimentarz i Leona są szczęśliwi, że Salusia żyje! Przyjmuje ona "oświadczyny" Leona. Ponadto Regimentarz zezwala na małżeństwo Sawy z Księżniczką. Tymczasem Sawa jedzie porwać króla: (z przypisu) aluzja do porwania króla Stanisława Augusta przez Michała Strawińskiego (1771).
Utwór kończy się toastem Regimentarza: (z przypisu) Toast ku czci Salomei (29 listopada) i toast za ojczyznę, bowiem 29 listopada uroczyście czczono rocznicę wybuchu powstania listopadowego, jest to świadomie wprowadzony przez poetę anachronizm, bowiem czas akcji dramatu to rok 1768.