„Podczas wielkich katastrof należy starać się żyć dobrze i to jest jedyną gwarancją ocalenia”(Cz. Miłosz).Współczesna poezja i proza wobec totalitarnych zagrożeń, w obronie ludzkiej godności.
„ Wielkość człowieka polega na jego postanowieniu by być silniejszym niż warunki czasu i życia”
Myśl A. Camusa, wybraną z jego pism publicystycznych, czynię mottem swoich rozważań, sugeruje ona bowiem problemy, które świat współczesny stawia przed świadomością człowieka -jak żyć, jak odnajdować człowieczeństwo w świecie zła i zamętu, jak odnaleźć linię twórczego i mimo wszystko szczęśliwego życia pośród katastrof terrorów naszego stulecia
Wiek XX ujawnił w sposób ostry i brutalny schorzenia natury ludzkiej, ale ujawnia też, iż człowiek podejmuje wciąż rozpaczliwe próby nieprzystawania na zło i na wszelką niesprawiedliwość. Niepokój o rozpad wartości humanistycznych, o niszczenie podmiotowości człowieka widoczny jest w europejskiej filozofii i literaturze w okresie 20-lecia międzywojennego, a jego źródła są złożone. Tkwiły w groźbie narastania i umacniania się systemów totalitarnych w Rosji, Włoszech, Hiszpanii i Niemczech, Tkwiły też w nadmiernej fascynacji supercywilizacją techniczną, siła mas, zbiorowości i odchodzeniem od poszanowania wartości duchowych i indywidualności osoby ludzkiej.
Najtragiczniejszy jest fakt, że nigdy w dziejach ludzkości nie wydarzyło się tyle zła, ile w tej wojnie -przyniosła ona masowość zbrodni i zaplanowaną zagładę człowieka . Człowiek zapłacił wysoką cenę za nieludzką ideologię systemów totalitarnych -faszyzmu i stalinizmu. Były nią obozy- „stan bezprawia uświęconego zmową silniejszych” (G. Herlind-Grudziński).Mechanizm działań obozowych był podobny pod różnymi szerokościami geograficznymi (Oświęcim, Majdanek, Dachau, Witebsk, Wołoga) -sprowadzenie człowieka do roli rzeczy, siły roboczej, świadome zadawanie mu cierpień fizycznych i duchowych, deptanie jego godności. Obszerna, wciąż rosnąca literatura obozowa jest tragicznym dokumentem warunków życia, jest obrazem cierpień zniszczeń moralnych człowieka, ale jest też świadectwem woli życia i skrywanych nadziei na przetrwanie. Tę siłę tęsknoty i pragnienie przetrwania widać szczególnie w szkicach Z. Nałkowskiej „Medaliony”. Z ogromną powściągliwością przytacza pisarka fakty z przesłuchań świadków zbrodni, z wizji lokalnych. Jest w tych relacjach postawa przerażenia i zdziwienia, jest wyraz intelektualnej niemocy oceny „epoki pieców”. Znaczące tytułu szkiców kierują uwagę nie tylko na skale cierpień, ale wnoszą dręczące pytanie dla przyszłości: „Jakie ocali się ziarno?” (Cz. Miłosz)- skoro ludzie utracili wrażliwość (opowiadanie studenta o „produkcji” Instytutu Anatomii), a dzieci „bawią się” w palenie Żydów. Szokująca, ale zamierzona jest technika narracji w opowiadaniach obozowych T.Borowskiego. Narrator przyjmuje punkt widzenia człowieka złagrowanego, obóz przedstawia jako świat, w którym można żyć, czasem nawet wygodnie, ale za cenę utraty wrażliwości: „nie współczuję im wcale, że idą do gazu” - pisze w liście do narzeczonej, inny fragment listu wskazuje ,że więzień ma jednak świadomość tej ceny: „jesteśmy niewrażliwi jak ścinane drzewa, jak rąbane kamienie'.
Ostatnie lata przynoszą coraz więcej dokumentów mówiących o hańbie XX wieku , którą stworzyły systemy totalitarne. Są to dzienniki, pamiętniki, zapiski, listy i inne wyznania ludzi, dla których wojna to przymusowe deportacje, zesłania, więzienia i łagry. Najnowsze ustalenia historyków ostatniej wojny, na których opiera się miedzy innymi strona polska komisji zajmującej się badaniem „białych plam” w stosunkach polsko-radzieckich, mówią o liczbie dwu milionów Polaków poddanych w ZSRR różnym formom represji. Miejsca martyrologii naszego narodu są różne- od Syberii aż na południe Związku Radzieckiego. Tragiczne doświadczenia i dramatyczne przeżycia z radzieckich gułagów przybliża naszemu pokoleniu G. Herling-Grudziński - „Inny świat”. Dramaty indywidualne i dramat człowieczeństwa oddają już aluzyjne i symboliczne tytuły. Treści wspomnień są chłodnymi, często niemal filozoficznymi relacjami więźniów - intelektualistów o warunkach obozowych i metodach niszczenia i poniżania człowieczeństwa przez drobnych kryminalistów, przygotowanych przez system do sprawowania władzy. Szczególny charakter mają wspomnienia G. Herlinga -Grudzińskiego - próbuje on przeniknąć i zrozumieć świat łagrów, zrozumieć mechanizm działań ludzi znęcających się nad ofiarami. Autor pisze, też „teoria prawa sowieckiego opiera się na założeniu , że nie ma ludzi niewinnych”. Podkreśla też mocno, że nie można czynić prób sądzenia więźniów według uczynków, jakich dopuszczali się w nieludzkich warunkach, ale należy myśleć o konieczności usuwania źródeł okrucieństwa w naturze ludzkiej, które, tworzyły złe systemy społeczne.
Twórczość A. Camusa, laureata Nagrody Nobla , w latach powojennych była głosem w obronie człowieka. Jego pisarstwo przekonywało o tym, że w świecie takim, jaki jest, człowiek może żyć z godnością i mimo wszystko szczęśliwie. Uniwersalną przypowieścią o przezwyciężeniu świata zła i zła człowieka jest „Dżuma”. Bohaterowie powieści przyznają, ze dżuma „otwiera oczy i zmusza do myślenia” - i do solidarnego oporu.. Tę współczesną przypowieść można odnieść do czasów pogardy, bezprawia, do odwiecznego zmagania się ze złem tkwiącym w człowieku . Niezgadzanie się na zło świadczy o godności każdego z nas- mówi pisarz poprzez swoich bohaterów. Camus stworzył w tej powieści etykę głęboko humanistyczną. Szczęście pojmuje jako poczucie więzi z innymi, trudzenie się dla dobra drugiego człowieka. Rambert mówi: „ gdy dżuma stała się sprawa wszystkich, wstydem było myśleć o własnym tylko szczęściu” Bohaterowie „Dżumy” stanowią niecodzienny zespół ludzi , którzy mało mówią , a czynią dużo, nie szczędząc sił innym. Wszyscy wykazują nieświadomą wielkoduszność wykluczającą myśl o zasłudze: „mamy dżumę , trzeba się bronić to jasne”. Dużą rangę nadaje Camus miłości i dobroci . Miłość drugiego człowieka pojmują bohaterowie zgodnie z przekonaniem autora - nie ważne jest, czy nas ktoś kocha, ale czy my sami jesteśmy zdolni do miłości . W przeciwieństwie do zaabsorbowanej sobą „trzody ludzkiej” wyróżnił Camus darem serdeczności , której znakiem jest często uśmiech, tych bohaterów, którzy mimo rozdarcia wewnętrznego, zmęczenia życiem, uznawali jako wartość najwyższą przyjaźń,
współdziałanie z innymi i sympatię dla bliźniego. Dar uśmiechu sprawia, że bohaterowie „Dżumy” staja się nam bliscy , a powieść, niezależnie od rangi zagadnień , jakie przedstawia , jest książką najpełniejszego humanizmu. „Dżuma” daje wiec odpowiedzi na problemy egzystencjalne - ideą przewodnią bohaterów powieści jest sympatia bliźnich, zespolenie z losem człowieczym i nieprzystawania na niesprawiedliwość. Wśród wielu znaczeń „dżumy” najistotniejsze i najbardziej uniwersalne jest odwieczne zmaganie się ze złem w sobie. Kronika orańskiej zarazy uczy unikania tego, co zniewala człowieka - wygodnej apatii, rezygnacji z ludzkiego prawa dźwigania się w górę. Dlatego w ostatniej powieści symptomem odchodzenia fali zła i ludzkiej niedoli jest barwa nieba , które przez cały okres zarazy nie było takie błękitne „Jego nieruchomy blask zatapiał miasto w nieustannym świetle”. Było to już światło nadziei. „Dżuma” budzi nadzieje u człowieka. Bohaterowie powieści tworzą zespół ludzi wielkodusznych. Poczucie więzi z innymi, upór w codziennym trudzeniu się , umiejętność przyjmowania losu w milczeniu- czynią z Józefa Granda człowieka , do którego można mieć zaufanie, iż pokona napór dżumy. Najwyższą wartością w „Dżumie” jest miłość rozumiana szeroko - dawanie szczęścia. Bohaterowie poprzez zmaganie się z zarazą dojrzewają do wielkodusznego szczęścia i miłości. Rambert po wielu próbach wyrwania się z nieszczęśliwego miasta zrozumiał, że wstydem jest myślenie o własnym szczęściu. Postawy bohaterów Camusa uczą więc że poprzez sympatie i zrozumienie, jakimi darzy się innych, można osiągnąć spokój wewnętrzny. Człowiekiem pełnym, dojrzałym jest Rieux. Przeżyje dżumę straciwszy najbliższych, do końca szlachetny w swej postawie, od początku świadomy tego, że zwycięstwa w walce z dżumą „zawsze będą tymczasowe”, że nie powód to, aby zaprzestać walki, jest to bowiem jedyna droga do zamanifestowania solidarności międzyludzkiej. Przeciwstawieniem się dżumie jest dobroć. Camus widzi dobroć człowieka w milczeniu , taką postawę uosabia matka doktora Rieux. Ma ona dar intuicji, „tyle w niej było ciszy i ciepła, że mogła pozostać na wysokości każdego światła”. „Dżuma” mówi o kształtującej roli cierpienia w życiu człowieka. Zapiski Jana Tarrou utrwalają zmianę oschłego, dokuczliwego sędziego Othona, jaka dokonała się w nim po śmierci synka- „sędzia nadal patrzał w słońce” - słońce w relacji Tarrou jest symbolem światła rozjaśniającego dotychczasowe mroki serca sędziego.
W latach, kiedy świat przeżył tragedię faszystowskiej polityki zagłady, skutki dwóch eksplozji atomowych (Hiroszima i Nagasaki), w atmosferze „zimnej wojny”, politycznych napięć między wschodem a zachodem, ważna rolę spełniały inne formy moralistyki literackiej, kierującej uwagę na mechanizmy systemów totalitarnych i ostrzegających przed ich urzeczywistnieniem. Książka Orwella - „Folwark zwierzęcy” zdobyła ogromny rozgłos. Wykorzystywano je często do celów propagandy politycznej przeciwko Rosji. Orwell satyrę polityczną skierował nie przeciw jednemu , konkretnemu państwu, ale przeciwko groźbie systemów totalitarnych we współczesnym świecie. Utwory Orwella są więc ostrzeżeniem przed możliwością zrealizowania się w życiu politycznym Europy literackich wizji. Moralny wstrząs pogłębia ich forma. Satyry Orwella wnikały w mechanizmy systemu, w którym nie tylko nie wolno sprzeciwiać się doktrynom, ale w którym doktryny są bardzo nietrwałe, historia zmienna, tworzona wciąż na nowo, w zależności od potrzeb totalitarnego systemu. Najbardziej niebezpieczne jest ubezwłasnowolnienie człowieka, kierowanie jego życiem emocjonalnym, Stwarzanie absurdalnego kodeksu postępowania, izolowanie od świata zewnętrznego, co pozbawia go wszelkich kryteriów porównawczych, a wreszcie powoduje zawładniecie myślą człowieka.
Wszystkie przedstawione przeze mnie przykłady ilustrują ogromne zainteresowanie pisarzy człowiekiem i jego problemami. Wiek XX stawia przed człowiekiem ogromne wymagania , każe on bowiem wybudować nam „drabinę prowadzącą do gwiazd i dzień po dniu zdobywać każdy jej szczebel”, jak pisał Bob Dylan, w celu zachowania godności i realizowania trudnego człowieczeństwa.