Układ nerwowy jest zespołem narządów, który reguluje i koordynuje czynności organizmu i umożliwia jego przystosowanie się do środowiska.
Układ nerwowy człowieka dzielimy na:
układ ośrodkowy, obejmujący mózgowie i rdzeń kręgowy.
układ obwodowy, do którego należą wszystkie nerwy organizmu. (ilustracja z rozmieszczeniem głównych nerwów obwodowych).
Człowiek ma 12 par nerwów czaszkowych i 31 par rdzeniowych. Nerwy czaszkowe spełniają funkcje ruchowe, czuciowe lub mieszane, czyli ruchowo-czuciowe. (RYS. czaszki z zaznaczonymi nerwami) Na tym rysunku widać dokładną lokalizację każdego nerwu.
Nerwy tworzące obwodowy układ nerwowy przewodzą pobudzenie od narządów do ośrodkowego układu nerwowego i z powrotem.
(RYS. komórki nerwowej) Nerwy są włóknami złożonymi z długich wypustek neuronów, zwanych aksonami. Neurony podobnie jak większość komórek posiadają cytoplazmę i jądro komórkowe. Różnią się natomiast obecnością wypustek, czyli dendrytów i aksonów, za pomocą których komórki nerwowe kontaktują się ze sobą, przekazując sobie nawzajem informacje w formie impulsu elektrycznego. Do prawidłowego funkcjonowanie neuronów potrzebny jest stały dopływ tlenu. Czas, przez który neurony mogą być go pozbawione, bez ich trwałego uszkodzenia, wynosi nie więcej niż 3 do 5 minut.
Teraz układ ośrodkowy.
(RYS. przekrój mózgowia) Mózgowie człowieka waży około 1 375 g, co stanowi 1/42 wagi całego ciała. To najważniejsze skupienie tkanki nerwowej zbudowane jest z istoty szarej i białej. Istota szara zbudowana jest z komórek nerwowych, natomiast istota biała z włókien nerwowych.
Z istoty szarej zbudowana jest kora mózgowa - siedlisko świadomości człowieka. Kora osiąga grubość do 4 mm.
Mózgowie dzieli się na :
(RYS. płatów) kresomózgowie, zbudowane z 2 półkul mózgowych, połączonych ze sobą spoidłem wielkim. Kresomózgowie, czyli po prostu mózg, mierzy w wymiarze podłużnym ok. 16 cm (od czoła do potylicy), w wymiarze poprzecznym-pomiędzy skroniami-14cm, a w wymiarze pionowym 12cm. Jego powierzchnia, jak widać, jest silnie pofałdowana.
Wyróżniamy płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny.
I teraz wróćmy jeszcze na chwilę do kory mózgowej, omawianej przed kresomózgowiem. Wyróżniamy korę ruchową (w tylnej części płatów), czuciową (płat ciemieniowy), słuchową (skroniowy), wzrokową (potyliczny) i węchową (pod płatami czołowymi).
Kresomózgowie, jak płaszcz, okrywa wszystkie pozostałe struktury, o których będę zaraz mówiła.
Międzymózgowie, obejmuje wzgórze i podwzgórze. Półkula ta stanowi centrum koordynacji nerwowej i hormonalnej. Znajdują się w nim ośrodku motywacyjne układu nerwowego, takie jak m.in. : rozrodczy, termoregulacyjny, pragnienia, pokarmowy ( czyli głodu i sytości ). Na dnie mózgoczaszki znajduje się przysadka, narząd wydzielania wewnętrznego, która produkuje i wydziela do krwi.
Śródmózgowie, jest niewielkim odcinkiem pnia mózgu związanym m.in. z koordynacją pracy mięśni gałki ocznej.
Rdzeń przedłużony, to najniżej położony odcinek mózgowia. Stanowi przedłużenie rdzenia kręgowego. Skupione są w nim ośrodki nerwowe odpowiedzialne za czynności odruchowe tj. oddychanie, połykanie, ssanie, kaszel, kichanie czy mruganie.
Móżdżek, położony jest w tyle czaszki. Ma około 10cm długości i 5cm wysokości. Jego zewnętrzną część pokrywa istota szara, tzw. kora móżdżku. Móżdżek sprawuje kontrole nad mięśniami szkieletowymi i odpowiada za koordynację ruchową - równowagę i wyprostowaną postawę ciała.
Rdzeń kręgowy, znajduje się w kanale kręgowym i osłonięty jest oponami rdzeniowymi. Ciągnie się od rdzenia przedłużonego, a kończy na poziomie 2 kręgu lędźwiowego. Długość rdzenia wynosi około 45 cm. Ma on budowę segmentową. Wyróżnia się w nim 31 par odcinków. Istota szara na przekroju poprzecznym ma kształt litery H. Rozmieszczone są w niej komórki neuronów ruchowych oraz neuronów czuciowych. Rdzeń przewodzi impulsy nerwowe z mózgu i do mózgu. Łączy więc centralne odcinki układu nerwowego w niemal całym organiźmie.
(RYS. opon) Mózgowie i rdzeń kręgowy okrywają 3 błony noszące nazwę opon mózgowo - rdzeniowych. Najbardziej zewnętrznie położona jest opona twarda stanowiąc okostną jamy czaszki i rdzenia kręgowego. Oponę twardą cechuje duża wrażliwość na ból. Pod oponą twardą leży opona pajęczynówka. Mózg i rdzeń pokrywa bezpośrednio opona miękka naczyniówka.
Płyn mózgowo - rdzeniowy wypełnia przestrzeń pomiędzy pajęczynówką a oponą miekką. Płyn jest bezbarwny i przejrzysty. Chroni on mózgowie i rdzeń kręgowy przed urazami mechanicznymi, działa chłodząco oraz reguluje ciśnienie wenątrzczaszkowe.
Jest jeszcze drugi podział układu nerwowego, według czynności:
układ somatyczny, który odpowiada za integrację bodźców ze środowiska zewnętrznego
układ autonomiczny, inaczej wegetatywny
Układ autonomiczny unerwia głównie narządy wewnętrzne. Zapewnia on prawidłowy przebieg najistotniejszych czynności życiowych, tj. bicie serca, oddychanie czy trawienie. Ośrodki układu nerwowego autonomicznego znajdują się m.in. w śródmózgowiu, rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym.
(RYS. tabelka) W obrębie tego układu można wyróżnić 2 części: współczulną i przywspółczulną. Ośrodki tych części oddziaływują przeciwstawnie na wiele narządów ciała. Przykłady tych oddziaływań podaje ta tabelka. Dzięki działaniu obydwu części możliwe jest utrzymanie homeostazy, czyli równowagi w organizmie. Układ wegetatywny wykazuje bardzo charakterystyczną zmienność aktywności dobowej. W okresie czuwania, w ciągu dnia, dominuje jego część współczulna, a w nocy kontrolę nad pracą narządów przejmuje układ przywspółczulny. (ilustracja, na której widać jakie narządy podlegają kontroli przywspółczulnego układu nerwowego oraz druga, która przedstawia anatomiczną budowę układu współczulnego).
Na końcu należy wspomnieć o odruchach, czyli reakcji ustroju na dany bodziec.
(RYS. łuk) Odruchy są możliwe dzięki łukom odruchowym. Jak widać na rysunku, mianem łuku odruchowego określamy drogę jaką przebywają impulsy nerwowe od receptora, czyli odbiornika bodźców, przez neurony (elementy przekazujące) do efektora (narządu wykonawczego).
Wyróżniamy odruchy warunkowe (nabyte) i bezwarunkowe (wrodzone). Bezwarunkowe są zdeterminowane genetycznie i zachodzą automatycznie. Można tu podać za przykład odruch wymiotny, czy źreniczny.
Natomiast odruchy warunkowe to np. wydzielanie się śliny pod wpływem zapachu jedzenia.