02. Pedagogika opiekuńcza jako subdyscyplina nauk o wychowaniu

Pedagogika opiekuńcza jest nauką o opiece międzyludzkiej zwłaszcza nad dziećmi, jej wielorakich aspektach wychowawczych i opiekuńczej waloryzacji wychowania.

Sposoby określania pedagogiki opiekuńczej:

• H. Radlińska określiła pedagogikę opiekuńczą jako specjalizację istniejącą w obrębie pracy społecznej, która obejmuje pomoc dziecku i rodzinie.

• Według R. Wroczyńskiego pedagogika opiekuńcza jest nauką pograniczną formułującą podstawy planowego działania w zakresie opieki lub polityki społecznej i pedagogiki. Podstawowym jej zadaniem jest zapewnienie młodzieży jednakowych szans życiowych.

• Kamiński opiekę definiuje jako różnego rodzaju świadczenia materialne i psychiczne w stosunku do osób dotkniętych jakąś klęską życiową lub nie mogących własnymi siłami dać sobie rady w życiu.

• M. Jakubowski twierdzi, że pedagogika opiekuńcza zajmuje się typem wychowania opiekuńczego czyli interesuje się dziećmi i młodzieżą w sytuacjach, które mają postać opieki zdrowotnej, prawnej, wychowawczej i społecznej.

• J. Wołczyk za główny sens pedagogiki opiekuńczej uznaje to aby mogła ona lepiej przedstawiać system wskazań umożliwiających rozwijanie działalności praktycznej takiej jak: wspomaganie dzieci i młodzieży oraz dorosłych i starych w rozwoju oraz kompensowanie niedostatków w tym zakresie.

• J. Maciaszkowa definiuje pedagogikę opiekuńczą jako dyscyplinę, która bada i opisuje sytuację i procesy związane z tworzeniem warunków do zaspokajania potrzeb ludzi szczególnie młodych.

Zasadniczym przedmiotem pedagogiki opiekuńczej są: opieka, wychowanie przez opiekę i wychowanie opiekuńcze. A tymczasem pedagogika opiekuńcza tylko częściowo mieści się w zakresie nauk ściśle pedagogicznych, a wykracza poza ich granice swą teorią opieki międzyludzkiej. Jest więc dyscypliną pograniczną.

Przedmiotem pedagogiki opiekuńczej są:

a) sytuacje wymagające opieki ( potrzeby dziecka i potrzeby opiekuńcze: przyczyny występowania, przejawy, skutki, diagnostyka i kwalifikacja potrzeb)

b) cele opieki i zadania opiekuńczo- wychowawcze ( cele profilaktyczne, interwencyjne i kompensacyjne oraz klasyfikowanie i charakterystyka zadań opiekuńczo- wychowawczych)
c) formy opieki nad dzieckiem ( jako układy organizacyjne działań opiekuńczo- wychowawczych określone zwykle przez dokumenty normatywne precyzujące funkcję społeczną i model formy opieki)

d) proces opiekuńczo- wychowawczy ( elementy składowe jako pochodna istoty i składników opieki jako działania; właściwości, prawidłowości oraz zasady doboru środków i czynności występujących w procesie opiekuńczo-wychowawczym)

e) system opieki nad dzieckiem ( założenia, elementy składowe, podstawy organizacyjno- prawne, zasady funkcjonowania systemu)

f) metodologia badań i metodyka działania opiekuńczo- wychowawczego ( określenie metody jako sposobu działania mającego wyraźnie określone cechy: celowość, systematyzacja, skuteczność, powtarzalność; charakterystyka metodyczna zadań opiekuńczo- wychowawczych)
g) stosunki między wychowankiem i wychowawcą ( zróżnicowanie sytuacji i właściwości dzieci objętych opieki, w tym sieroctwo naturalne i społeczne; dzieci normalne i dzieci ryzyka, właściwości, kształcenie i specyfika pracy wychowawcy podczas opieki nad dzieckiem; rola i kształtowanie się więzi osobowych między wychowawcą a wychowankiem i grupą wychowawczą).

Podstawowe funkcje pedagogiki opiekuńczej:

• dostarcza niezbędnej wiedzy o potrzebach ludzkich, a szczególnie o potrzebach ponadpodmiotowych i ich diagnozowaniu, których właściwe zaspokojenie stanowi treść działalności opiekuńczej, a wszelkie jego pozytywne następstwa- jej cele, np.

• daje obiektywną diagnozę rzeczywistych zewnętrznych warunków, w jakich przebiegają procesy opiekuńczo- wychowawcze, zwłaszcza w takich najbardziej reprezentatywnych dla nich układach, jak rodzina i różne i różne opiekuńczo- wychowawcze placówki oraz ukazuje możliwości i ograniczenia tych warunków, jak również konstruuje ich modele- wzorce. Jednocześnie gromadzi wiedzę o warunkach wewnętrznych tych procesów, tkwiących w przedmiocie opieki, widzę o naturze podopiecznych. Znaczenie tego rodzaju wiedzy polega głównie na tym, że osadza ona proces opiekuńczo- wychowawczy i jego teorię w realiach życia, ukazuje tkwiące w nim zależności oraz pewne możliwości i kierunki dokonywania zmian warunków niekorzystnych.

• wskazuje jakie należy stosować zasady, formy, metody i techniki sprawowania opieki, żeby jej przebieg był prawidłowy, a efekty jak najbardziej korzystne. Ponieważ sprawowanie opieki sprowadza się- jak na to wskazuje jej definicja- do zaspokajania potrzeb podopiecznego, stąd też wszystkie te dyrektywy powinny w sumie zmierzać do nakreślenia jego optymalnego modelu, uwzględniającego odpowiednio interesy trzech zainteresowanych stron: podopiecznego, opiekuna i społeczeństwa, z zachowaniem szczególnych preferencji dla stron pierwszej. Funkcja ta sprowadzałaby się więc ostatecznie do wypracowania systemu wskazań, jak należy w sposób właściwy rozwiązywać dylematy tego trójkąta opiekuńczego.

• dostarcza wiedzy o tym, jak może i powinna być sprawowana opieka, aby zawsze wtedy, gdy to jest możliwe i wskazane, można było równolegle do jej funkcji merytorycznych, na jej podłożu i poprzez nią, kształtować osobowość podopiecznego- wychowanka zgodnie z przyjętymi celami wychowania. Chodzi tu o wypracowanie wskazań co do zasad, form, metod i technik wychowawczej modyfikacji opieki. Jest to druga- obok poprzedniej- typowa dla pedagogiki opiekuńczej jako nauki praktycznej funkcja, której uznawanie i realizacja mają decydujące znaczenie dla zachowywania jej pedagogicznego charakteru. Stąd też zarysowuje się jej szczególna rola wśród całości zadań tej dyscypliny i to tym bardziej, że stanowi ona stosunkowo zaniedbany odcinek pedagogiki w ogóle.

• dostarcza niezbędnej wiedzy o tym, jak należy realizować cele i zadania w zakresie różnych dziedzin i form wychowania, żeby równolegle z tym lub poprzez to zaspokajać potrzeby wychowanków. Inaczej mówiąc, ukazywać, jakie są możliwości i powinności opiekuńczej waloryzacji każdego wychowania.

• opisuje i wyjaśnia wszelkie istotne relacje zachodzące między opieką a wychowaniem, a zwłaszcza rzeczywiste oraz możliwe związki i zależności między tymi dziedzinami, co należy uznać za nieodzowną dla pedagogiki opiekuńczej problematykę. Jej podejmowanie i rozwiązywanie pozwala bowiem na wyłanianie szeregu prawidłowości, stanowiących podstawę do formułowania zasad procesu opiekuńczo- wychowawczego, a tym samym dostarcza teoretycznych podstaw dla opieki wychowawczej i wychowania opiekuńczego. Wynika stąd, że pomyślna realizacja tej funkcji jest koniecznym warunkiem wywiązywania się z poprzedniej, gdyż wszelka wiedza o tym, w jaki sposób można wykorzystywać opiekę do celów ściśle wychowawczych, może być budowana na podstawie wiedzy o relacjach między opieką a wychowaniem.

• rozwija wiedzę przynoszącą odpowiedź na pytanie, jakie nieodzowne i jednocześnie możliwe do spełnienia wymagania stawia opiekunowi- wychowawcy podopieczny i cały proces opiekuńczo- wychowawczy. Chodzi tu zatem o wiedzę o pożądanych- z punktu widzenia obiektywnych wymagań właściwego przebiegu i założonej efektywności tego procesu- dyspozycjach kierunkowych i instrumentalnych opiekuna- wychowawcy lub inaczej: o postulowany, a jednocześnie realistyczny model naturalnego i profesjonalnego opiekuna. Zasadność tej funkcji i jej wyodrębnienia wynika nie tylko ze szczególnej roli opiekuna- wychowawcy w tym procesie ale również z jej- rzec można- nieustającej aktualności. Wprawdzie ten rodzaj wiedzy wiąże się wyraźnie z funkcją drugą, jako jeden z warunków procesu opiekuńczo- wychowawczego, lecz ze względu na swą wyjątkową rangę wymaga zdecydowanie osobnego potraktowania.

• dostarcza wiedzy o samej sobie, odzwierciedlającej- możliwie wiernie i adekwatnie do jej rzeczywistej roli i miejsca w systemie nauk społecznych, a jednocześnie twórczo w koncepcji metodologicznej- jej specyficzne treści, funkcje, charakter. Jest to więc funkcja naukoznawcza pedagogiki opiekuńczej w odniesieniu do niej samej, polegająca na budowaniu wiedzy samookreślającej, będącej teorią teorii. Jej realizacja jest dość trudna, a jednocześnie pilna.

• pedagogika opiekuńcza aktualnie i w określonej przyszłości musi gromadzić i rozwijać wiedzę historyczną z zakresu opieki międzyludzkiej, wychowania przez opiekę i wychowania opiekuńczego głównie w aspektach analizy krytyczno- porównawczej. Jest to niezbędne nie tyle wobec niedostatków usystematyzowanej wiedzy faktograficznej, ale przede wszystkim ze względu na ledwie śladowe przejawy krytycznej interpretacji dorobku pedagogów opiekuńczych w klasycznych pracach z historii wychowania oraz poświęconych im rozprawach monograficzno- historycznych, gdzie najwyraźniej dominuje krytyka pozytywna przechodząca w afirmację lub wręcz apologetykę i gloryfikację. W związku z tym zachodzi konieczność odpowiadania na pytania, czy i w jakim sensie można i należy postulować wykorzystywanie dorobku historycznego w aktualnej praktyce i szerzej.

Nauki współdziałające:

1.Nauki przyrodnicze- dyscypliny zajmujące się badaniem biologicznego aspektu rozwoju człowieka i badaniem biologicznych uwarunkowań procesów wychowania; do tej grupy nauk należą nauki medyczne tj. biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania.
2. Nauki psychologiczne - psychologia ogólna i rozwojowa, zajmująca się badaniem funkcjonowania psychiki a zwłaszcza jej indywidualnego rozwoju.

3. Nauki wychowawcze - bada psychiczne uwarunkowania i skutki oddziaływań wychowawczych.
4. Nauki socjologiczne - socjologia wychowania, pracy, zawodowa, kultury.

5. Nauki ekonomiczne

6. Nauki filozoficzne - etyka jako podstawowa nauka do podejmowania zagadnień z zakresu wychowania moralnego; estetyka - analizuje oddziaływanie sztuki na człowieka.