Augustyn, Wyznania
Autobiografia św. Augustyna (ok. 397-400), pierwsze dzieło tego typu w literaturze europejskiej. Augustyn przedstawia dzieje swego nawrócenia. Oprócz dramatycznie opowiedzianej historii życia cztery księgi poświęca rozważaniom filozoficznym. Tłumaczy to tytuł dzieła: z jednej strony Augustyn wyznaje grzechy, a z drugiej — wyznaje wiarę, głosi chwałę Boga. W pierwszych dziewięciu (spośród trzynastu) księgach opisuje swoją drogę do wiary. Młodego Augustyna kuszą powaby świata, miewa miłostki, pod zgubnym wpływem zepsutych moralnie ludzi wyrządza bezinteresowne zło. Ulega straszliwej rzece społecznego obyczaju, ale pragnie zgłębić boskie tajemnice. Początkowo zwraca się w stronę manicheizmu, opisującego świat jako rezultat walki dobra i zła. Lektura Cycerona sprawia, ze bliżej poczyna interesować się filozofią, która więcej wyjaśnia niż niedorzeczne, jak to później określa, wymysły manichejczyków. Wreszcie zrywa z manicheizmem na rzecz wiary, uznając, że powszechna religia ma wyższość nad elitarną filozofią. To zerwanie oznacza dla Augustyna trudną walkę z przywiązaniem do doczesności, ale czyż nie jest bojowaniem życie ludzkie na ziemi? Augustyn odkrywa, jak trudno zrezygnować ze starych przyzwyczajeń, jak trudno oprzeć się licznym pokusom. Uznając, że szczęściem jest prawda, czyli Bóg, nawraca się na chrześcijaństwo. Dzieło Augustyna odznacza się walorami literackimi — napisane z pasją, sugestywnie i klarownie, przesycone apostrofami do Chrystusa i stylizacją biblijną, wywarło wielki wpływ na literaturę autobiograficzną, m.in. na Wyznania Jeana Jacquesa Rousseau. Budziło żywe zainteresowanie szczerością publicznej spowiedzi. Do motywów Wyznań nawiązywali także m.in. Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas S. Eliot
Platon, Uczta
Dialog o miłości, w którym biorą udział młodzieńcy ateńscy, a także Arystofanes i Sokrates. Każdy z uczestników biesiady wygłasza kunsztowną pochwałę Erosa, ale istotę dialogu zawierają mowy Arystofanesa i Sokratesa. Mistrz komedii przywołuje opowieść mityczną o trzech płciach ludzkich: żeńskiej, męskiej i obojnaczej, czyli androgynicznej. Ludzie byli podwójni, przypominali kule, ale zachowywali się krnąbrnie. Rozgniewany Zeus rozdzielił ich, poprzenosił im okolice wstydliwe i odtąd płodzi jedno w drugim.
Sokrates, który zabiera głos na koniec, utożsamia Erosa z dążeniem do dobra i do szczęścia, a więc siłą twórczą, kierującą postępowaniem człowieka. Powołuje się przy tym na świadectwo prorokini Diotymy. Miłość wedle niej to nic innego jak wieczne posiadanie dobra, zapładnianie tego, co piękne, zarówno ciała, jak i duszy. Skoro człowiek zawsze chce posiadać dobro, to musi też pragnąć nieśmiertelności. Droga miłości wiedzie, zatem od jednego pięknego ciała, przez wiele ciał, aż po uwielbienie wszystkich, następnie wielbi się piękno duszy, nauki, aż wreszcie piękno samo w sobie, wieczne i niezmienne. To swego rodzaju stopnie, po których wstępując człowiek doznaje wtajemniczenia. Żartobliwy dialog o miłości staje się dla Platona pretekstem do przedstawienia drogi wiodącej ku prawdzie i pięknu.
Plotyn, Enneady
Enneady to dzieło greckiego mistyka Plotyna, twórcy szkoły neoplatońskiej. W Enneadach Plotyn ukazuje rzeczywistość jako łańcuch coraz mniej doskonałych bytów, wywodzących się z jednej, stojącej ponad wszelkim bytem zasady, nazywanej Henadą (od hen — jedno). Proces ten określany jest jako emanacja. Pierwszym bytem, wypływającym z Henady, jest Umysł (nous), który różni się od niej tym, że, będąc mniej doskonały, a bardziej rozczłonkowany, może oddawać się kontemplacji. Z niego z kolei wyłania się Dusza (psyche), którą Plotyn określa jako „jedno i wiele”. Niższa część Duszy to Natura (physis), która nie jest już zdolna tworzyć kolejnych bytów, a jedynie materię (hyle), opisywaną przez Plotyna jako coś całkowicie nieokreślonego, ciemnego, znajdującego się poniżej wszelkiego bytu. Dopiero na tym poziomie pojawiają się czas i przestrzeń, będące objawami rozczłonkowania pierwotnej mocy, czyli jej degradacją. Henada, Umysł i Dusza istnieją poza czasem i przestrzenią, wieczne i niestworzone. Dotyczy to zwłaszcza Henady, której zasadą jest całkowita doskonałość. Jak pisze Plotyn, nie jest ona dobrem, gdyż jest lepsza od jakiegokolwiek dobra; analogicznie ma się rzecz z jej pięknem. Inną nazwą, jaka jej przysługuje, jest „życie” — również z zastrzeżeniem, że będąc źródłem wszelkiego życia, znajduje się ona wysoko ponad nim. Z bytów, egzystujących na poziomie świata materialnego, jedynie człowiek może pokonać, niejako „pod prąd”, wszystkie kolejne stopnie emanacji i złączyć się z pierwotną rzeczywistością. Stanu tego dostąpić można jedynie w mistycznej ekstazie, poprzedzonej poznaniem filozoficznym i unikaniem pokus cielesnych.
Arystoteles, Polityka
Polityka to wybitne dzieło greckiego filozofa Arystotelesa, jednego najznakomitszych myślicieli antycznych, prekursora usystematyzowanej refleksji naukowej, którego rozważania wytyczyły drogę rozwoju kultury duchowej Zachodu. W powszechnej opinii Polityka, obok Państwa Platona, stanowiąc fundament filozofii praktyki, zapoczątkowuje dociekania nad społecznym wymiarem ludzkiej egzystencji. Arystoteles definiuje tu człowieka jako zwierzę polityczne, którego natura aktualizuje się w działaniu publicznym. Przestrzenią tej aktywności jest polis, oznaczające pierwotnie wspólnotę wolnych i równych obywateli. Sfera polityczna ma dla Arystotelesa znaczenie szczególne, ponieważ umożliwia obywatelom realizację ich wolności, a zarazem etyczne doskonalenie się, które dokonuje się poprzez rozwijanie cnót życia praktycznego, takich jak: męstwo, umiarkowanie, sprawiedliwość czy roztropność. Spośród wymienionych cnót szczególne znaczenie ma dla Arystotelesa phronesis, czyli roztropność, która stanowi mądrość praktyczną, kształtującą zdolność rozeznania w sprawach publicznych. Pozwala ona ukierunkować aktywność obywateli na realizację dobra wspólnego, które stanowi najwyższy cel politycznych dążeń człowieka. Ten optymistyczny punkt widzenia na życie publiczne wiąże się z afirmacją polityki jako działalności godnej człowieka wolnego. W tym sensie arystotelesowska koncepcja filozofii politycznej wyznacza dziedzinę refleksji nad życiem dobrym i sprawiedliwym i jako taka wpisuje się w rozważania nad etyczną jakością ludzkiej egzystencji.