Od sposobu przygotowania i przechowywania leku roślinnego w dużym stopniu zależą jego właściwości terapeutyczne.
Świeże zioła dostępne są jedynie latem i jesienią. Niegdyś, by korzystać z ich dobrodziejstw przez cały rok, poddawano je suszeniu. Metoda ta jednak powodowała znaczną utratę właściwości terapeutycznych roślin. Aby temu przeciwdziałać, znaleziono sposób na przedłużenie trwałości surowców roślinnych. Zaczęto przygotowywać maceraty (macerationes), napary (infusa), odwary (decocta) oraz inne wyciągi w postaci płynnej (extracta fluida), gęstej (extracta spissa), suchej (extracta sicca) lub w postaci nalewek (tincturae). Wymienione postaci leku należą do tzw. preparatów galenowych. Ich nazwa pochodzi od nazwiska rzymskiego lekarza - Galena, prekursora farmacji stosowanej. Galen opracował m.in. sposoby sporządzania wyciągów ziołowych, opierając się na odkryciu, że działanie leku zależy od jego postaci.
Wyciągi, maceracje, odwary, napary
Wyciągi sporządza się z wysuszonych roślin. Soki i alkoholatury - z roślin świeżych z bardzo niewielkim dodatkiem alkoholu. Idea wyciągów polega na tym, że za pomocą rozpuszczalnika „przenosi” się substancje zawarte w surowcu roślinnym w formę płynną. Rozpuszczalnikiem stosowanym do wytwarzania wyciągów jest etanol. Maceracje, odwary i napary są preparatami do szybkiego spożycia. Bez dodatku etanolu lub środków konserwujących są narażone na utratę właściwości leczniczych.
Finger print,
czyli widmo wyciągu
Uzyskane wyciągi roślinne są półproduktami do otrzymywania innych postaci leku. W nowoczesnej farmacji praktycznie nie wykorzystuje się wyciągów gęstych. Z wyciągów płynnych korzysta się w produkcji syropów i kosmetyków. Zakres stosowania wyciągów suchych obejmuje wiele stałych postaci leku do podania doustnego, jak również postaci leku do przygotowywania form płynnych.
Aby wyciąg mógł być użyteczny, musi wykazywać pożądane cechy. Jedną z nich jest odpowiednia zawartość substancji czynnych. W tym celu oznacza się metodami instrumentalnymi zawartość jednej lub kilku substancji, od których zależy aktywność biologiczna wyciągu. Za najbardziej precyzyjny sposób oceny jakościowej wyciągu uznaje się porównanie z widmem wzorcowym (tzw. finger print) widma danego wyciągu uzyskanego metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC). Metoda ta jest szczególnie cenna w wypadku wyciągów roślinnych, w których za efekt leczniczy odpowiedzialny jest zespół substancji czynnych, a nie substancja pojedyncza.
Do produkcji preparatów leczniczych nie nadają się wyciągi o nieoznaczonej zawartości substancji czynnych, ze względu na brak danych, które umożliwiłyby określenie skutecznego dawkowania. Kolejnym krokiem w ustaleniu precyzyjnego dawkowania jest już tylko lecznicze stosowanie wyizolowanych czystych substancji aktywnych lub ściśle określonych zestawów tych substancji. Zwykle odnosi się to do substancji o bardzo silnym działaniu farmakologicznym, takich jak alkaloidy lub glikozydy nasercowe. Ogólny kierunek stosowania substancji leczniczych pochodzenia roślinnego to wykorzystywanie w tym celu właśnie wspomnianych wyekstrahowanych pojedynczych substancji aktywnych, a nie wyciągów roślinnych, które oprócz wspomnianej głównej substancji czynnej zawierają wiele innych.
Klasyfikacja ekstraktów roślinnych
A
Ekstrakt standaryzowany
Zawiera jeden składnik lub grupę składników o udokumentowanej aktywności terapeutycznej. Przykład: ekstrakt standaryzowany z liści senesu.
B1
Ekstrakt kwantyfikowany (czyli określony ilościowo)
Zawiera chemicznie zdefiniowane składniki (pojedynczy lub grupę) o odpowiednich właściwościach farmakologicznych, tzn. aktywne markery. Substancje te mogą stanowić o skuteczności klinicznej wyciągu, jednak na obecnym etapie wiedzy nie można uznać, że to im przypisuje się skuteczność terapeutyczną. Przykład: ekstrakt z liści miłorzębu.
B2
Ekstrakt kwantyfikowany inny
W tego typu ekstraktach nie określono składników odpowiedzialnych za skuteczność roślin lub składników o farmakologicznych lub klinicznych właściwościach. Chemicznie zdefiniowane składniki (markery), o nieznanej aktywności terapeutycznej, mogą być stosowane do celów kontroli GMP lub jako wskaźnik jakości produktu leczniczego. Przykład: ekstrakt z korzenia waleriany.
Opis: |
Mazista, żółtobrunatna, miękka, przeświecająca masa o charakterystycznym zapachu. |
Zastosowanie: |
Mydło potasowe jest produktem otrzymywanym w procesie zmydlania. Surowcami wyjściowymi do produkcji mydła potasowego są wodorotlenek potasowy oraz olej lniany. Jest głównym składnikiem tzw. „mydła szarego”. Historyczna nazwa Sapo viridis, w zasadzie odnosi się do gatunku mydła potasowego o zielonkawym zabarwieniu. Obecnie synonim ten jest uznawany za równoznaczny z Sapo kalinus (FP V supl.).
Mydło potasowe, podobnie jak większość innych mydeł (np. mydło lecznicze - Sapo medicatus) jest środkiem oczyszczającym. Wywiera także działanie antyseptyczne i przeciwłojotokowe. Rozmiękcza skórę - dzięki czemu ułatwia wnikanie substancji leczniczych. Wcierane w skórę i zostawione wywiera efekt złuszczający; działa drażniąco.
Mydło potasowe jest stosowane głównie jako składowa złożonych preparatów stosowanych w dermatologii, jako antisepticum, keratolyticum, keratoplasticum, rubefaciens, resolutivum. Wchodzi w skład preparatów złożonych do stosowania na skórę nieowłosioną oraz skórę głowy i włosy; w łojotoku (seborrhoea), czyraczności (furunculosis), trądziku (acne). Pomocniczo w scabies, psoriasis, pityriasis i innych chorobach skóry. Może być stosowane per se, jako środek myjący.
Sapo kalinus vel Sapo viridis stanowi surowiec farmaceutyczny przeznaczony do wytwarzania preparatów farmaceutycznych w zakresie receptury aptecznej. Służy do sporządzania tzw. „płynnych mydeł” bez dodatku lub z dodatkiem substancji leczniczych (np. jako preparaty do mycia skóry głowy). Sporządza się emulsje (emulsiones pro usu ext.), mazidła mydlane (saponimenta), zawiesiny (suspensiones pro usu dermico), roztwory (solutiones) wodne i wodnoalkoholowe. Także jako składowa maści oraz jako baza mydlana innych leków (np. w połączeniu z dziegciami). Mydło potasowe jest bardzo często łączone w różnorodnych zestawieniach recepturowych z innymi surowcami farmaceutycznymi: np. Kalium carbonicum, Ichthyolum, Tumenol Ammonium, Balsamum peruvianum, Acidum benzoicum, Acidum salicylicum, Oleum Rapae, Acidum aceticum glaciale, Formaldehydum solutum, Sulfur praecipitatum, Pyroleum Pini, Thymolum, Oleum Lavandulae, Oleum Pini silvestris, Oleum Thymi, Oleum Junipri, Spiritus salicylatus, Spiritus Sinapis, Camphora, Resorcinum etc.
Mydło potasowe wchodzi w skład preparatów galenowych i oficynalnych ze stałym składem, np.
- Spiritus Saponis kalini - Unguentum Wilkinsoni - Sapo cresoli (syn. Cresolum saponatum, Lysolum) FP IV - Spiritus Saponato-camphoratus (syn. Opodeldock liquidum) - Maść Lenartowicza |
Synonim: Sapo viridis