Egzogeniczne procesy = zewnętrzne, zespół zjawisk i procesów prowadzących do tworzenia się i zmiany form rzeźby terenu. Zachodzą dzięki energii pozaziemskiej (kosmicznej), której głównym nośnikiem jest promieniowanie słoneczne. Energia słoneczna wywołuje krążenie mas powietrza w atmosferze Ziemi, krążenie wód powierzchniowych. Egzogeniczne procesy działają głównie niszcząco, prowadząc do powstania wklęsłych form rzeźby powierzchni Ziemi, niwelują teren, obniżają wypiętrzone górotwory, wypełniają zapadliska. Poza procesami, których skutkiem jest niszczenie skał, jak np. denudacja, erozja, wietrzenie, do egzogenicznych procesów zalicza się sedymentację (proces tworzenia się skał osadowych).
I. Wietrzenie skał
a) Fizyczne b) Chemiczne
II. Wody podziemne
III. Działalność wód płynących
IV. Grawitacyjne ruchy masowe
V. Sedymentacja.
I. Wietrzenie skał:
Wietrzenie skał, jeden z podstawowych procesów zmieniających powierzchnię Ziemi, polegający na rozluźnianiu, rozkruszaniu oraz chemicznej przemianie litych skał i przekształcaniu ich w skały luźne. Wietrzenie odbywa się pod wpływem oddziaływania różnorodnych czynników zewnętrznych: atmosfery, hydrosfery i biosfery. Zachodzi na powierzchni Ziemi oraz w przypowierzchniowej warstwie skorupy
ziemskiej o miąższości od kilku do kilkudziesięciu m. Grubość tej warstwy zależy m.in. od: rodzaju skał, wysokości poziomu wód gruntowych, występowania zjawiska wiecznej marzłoci. Przebieg wietrzenia zależy głównie od:
1) warunków klimatycznych, głównie wysokości i zmian temperatury oraz stosunków wilgotnościowych,
2) rodzaju i odporności podlegającej wietrzeniu skały,
3) warunków orograficznych oraz ekspozycji stoku,
4) występowania świata organicznego.
W zależności od rodzaju zachodzących procesów wietrzeniowych wyróżnia się: wietrzenie mechaniczne i wietrzenie chemiczne. Efektem zachodzenia różnych procesów wietrzenia jest powstawanie zwietrzeliny.
a) wietrzenie fizyczne:
Rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:
1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,
2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,
3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu,
w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.
4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,
5) wietrzenie mechaniczne organiczne - zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp.).
Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.
b) wietrzenia chemiczne:
Rodzaj wietrzenia doprowadzający do zmian chemicznych, czyli rozkładu skały. Podstawowym czynnikiem oddziałującym jest woda opadowa, wsiąkająca w głąb skały i zmieniająca jej skład chemiczny. Wietrzenie chemiczne zachodzi na skutek:
1) rozpuszczania (solucji), np. rozpuszczanie soli kamiennych i soli potasowych,
2) utleniania (oksydacji), np. zamiana siarczków na siarczany, magnetytu na hematyt i inne,
3) uwęglanowienia (karbonatyzacji), głównie rozkładania krzemianów i glinokrzemianów oraz przekształcania ich w węglany.
4) uwodnienia (hydracji), np. przeobrażania hematytu w limonit, anhydrytu w gips.
5) hydrolizy, czyli rozkładu minerałów na część kwaśną i zasadową, np. rozkład skaleni, czyli kaolinizacja lub laterytyzacja.
Wietrzenie chemiczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach o znacznych opadach i stosunkowo wysokich temperaturach, a zatem w strefie równikowej i podrównikowej, a także w strefie umiarkowanej.
II. Wody podziemne:
Podziemne wody, różne rodzaje wody (w stanie ciekłym) występujące pod powierzchnią ziemi. W podstawowym podziale wyróżnia się:
1) wody przypowierzchniowe (zaskórne), występujące płytko pod powierzchnią ziemi, najczęściej na terenach podmokłych, pozbawione strefy aeracji, zwykle nie nadające się do spożycia z uwagi na duże zanieczyszczenie,
2) wody gruntowe, występujące głębiej, w strefie saturacji, nad którą znajduje się strefa aeracji, pełniąca rolę filtra dla zasilających te wody opadów atmosferycznych, wykorzystywane głównie w rolnictwie, a także do celów komunalnych,
3) wody wgłębne, znajdujące się w warstwie wodonośnej, nad którą zalega warstwa nieprzepuszczalna, zasilane przez opady tylko na wychodniach warstw wodonośnych (tzn. tam, gdzie te warstwy odsłaniają się na powierzchni ziemi), ich odmianą są wody artezyjskie,
4) wody głębinowe, znajdujące się głęboko pod powierzchnią ziemi i izolowane od niej całkowicie wieloma kompleksami utworów nieprzepuszczalnych, nie odnawiane i nie zasilane, często silnie zmineralizowane, bez większego znaczenia gospodarczego,
5) wody szczelinowe, tworzące sieć żył wodnych w szczelinach i spękaniach masywnych skał,
6) wody krasowe, występujące w próżniach i kanałach powstałych wskutek procesów krasowych. Inne podziały wód podziemnych uwzględniają ich skład chemiczny (mineralne wody), dostępność dla roślin, temperatura, pochodzenie.
III. Działalność wód płynących:
Działalność erozyjna (niszcząca rzeki):
a) czynniki wpływające na tempo erozji - spadek rzeki, ilość przepływającej wody, od rodzaju podłoża, jakim płynie rzeka
b) erozja wsteczna najczęściej zachodzi w górnym odcinku rzeki - podstawą erozyjną rzeki głównej jest poziom wody w morzu, kaptaż rzeczny - jest to przeciągnięcie jednej rzeki przez drugą - doprowadza to do cofania się źródeł, terasy rzeczne - są dowodem istnienia zmiany podst. Erozyjnej
c) erozja boczna: podmywanie i podcinanie brzegów rzeki, powstanie meandrów, czyli zakoli rzecznych równiny nadrzecznej tzw. terasy zalewowe.
Działalność transportowa rzeki:
a) czynniki wpływające na wielkość transportu i rodzaj materiału, z którego zbudowane jest podłoże oraz prędkość i ilość przepływającej wody.
b) skutki pracy transportowej: szlifowanie dna brzegów rzeki, rozdrabnianie i obtaczanie materiału skalnego Wisła - 1 mln ton materiału/rok.
Działalność akumulacyjna - proces osadzania materiału:
a) czynniki wywołujące akumulację - zmniejszenie prędkość rzeki i spadku rzeki, przeciążenie rzeki materiałem skalnym.
b) występowanie akumulacji - w korycie rzek, brzegu wypukłym i terasie zalewowej oraz przy ujściu rzeki.
IV. Grawitacyjne ruchy masowe:
Ruchy masowe lub ruchy grawitacyjne to ogół procesów morfologicznych, polegających na przemieszczaniu się zwietrzeliny,
a także powierzchniowej warstwy litej skały w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Uruchomieniu ruchów masowych sprzyja m.in. przesycenie zwietrzeliny wodą, rozmarznięcie wierzchniej warstwy zmrożonego gruntu, podcięcie lub zbytnie obciążenie stoku (np. na skutek postawienia budynku), powstanie fali akustycznej. Ich tempo i natężenie zależą głównie od nachylenia stoku oraz rodzaju i grubości zwietrzeliny. Do podstawowych rodzajów ruchów masowych należą:
a) Odpadanie to proces morfologiczny, zachodzący w obrębie ścian i stoków skalnych, polegający na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu w dół pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. Odpadanie jest procesem degradującym stoki górskie
o nachyleniu powyżej 45°. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały oraz rodzaju i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe.
b) Obrywanie to proces morfogenetyczny, jeden z rodzajów ruchów masowych, zachodzący na stokach o nachyleniu powierzchni 45° (ściany i stoki skalne). Obrywanie polega na nagłym oderwaniu się od podłoża i szybkim przemieszczeniu
w dół wielkich mas skalnych (najczęściej w formie lawiny kamiennej). Obrywanie zachodzi na skutek zmniejszenia spoistości skały i naruszenia równowagi stoku w efekcie podcinania go przez lodowiec, potok, silnie falujące morze lub działalność człowieka, a także na skutek występowania niektórych zjawisk atmosferycznych (nagłe, zmiany temperatury, silne opady)
i trzęsień ziemi. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu. Obrywanie zachodzi zwykle niespodziewanie,
w miejscach trudnych do określenia wcześniej, stąd w obszarach zamieszkanych przez człowieka stwarza zagrożenie dla życia oraz powoduje poważne straty materialne.
c) Osypywanie to proces morfogenetyczny zachodzący na stokach usypiskowych, a także w żlebach piarżystych, pod wpływem siły ciężkości, polegający na odpadaniu i zsuwaniu się w dół drobnych kamieni. Intensywność osypywania zależy od nachylenia stoku i stopnia utrwalenia materiału zwietrzelinowego. Bezpośrednią przyczyną uruchamiającą osypywanie może być silny wiatr, intensywny opad deszczu lub gradu, spływająca woda, nagła zmiana temperatury, fala akustyczna, a także bezpośrednie oddziaływanie zwierząt lub człowieka. Na szczególnie podatnym na osypywanie stoku proces ten może spowodować powstanie lawiny kamiennej.
d) Osuwanie to proces morfogenetyczny polegający na stosunkowo szybkim (od kilku do kilkudziesięciu m/s) zsunięciu się mas skalnych lub warstwy zwietrzeliny po stoku do jego podnóża lub łagodniejszej części. Osuwanie zachodzi zarówno
w obrębie stoków o nachyleniach mniejszych niż 45° (na stokach bardziej stromych odpowiednikiem osuwania jest proces obrywania), zarówno zwietrzelinowych, jak i zbudowanych ze skały zwięzłej. Proces osuwania zachodzi bądź nagle, bądź poprzedzony jest powstaniem pęknięć, szczelin i rys w strefie oderwania.
Procesowi osuwania sprzyja:
1) odpowiednie nachylenie warstw geologicznych, tworzących powierzchnię poślizgu równoległą do powierzchni stoku.
2) stosunkowo duże opady, powodujące nasączanie i przez to wzrost ciężaru przypowierzchniowej warstwy materiału skalnego na stoku.
3) naruszanie równowagi stoku przez podcinanie jego podnóża przez rzekę, rozcinanie stoku przez potoki itp.
4) działalność człowieka, polegająca np. na podcinaniu stoku przez budowę drogi, likwidację utrwalającej stok i pochłaniającej część opadu pokrywy roślinnej (np. wylesianie), lokalizację ciężkich budowli (np. domów wczasowych) na stoku itp.
V.Sedymentacja:
Osadzanie, w geologii gromadzenie się na powierzchni skorupy ziemskiej, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych przez wody płynące, lodowce, wiatr, rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie. Sedymentacja poprzedzana jest przez procesy wietrzenia i erozji obszarów (tzw. obszarów alimentacyjnych) dostarczających materiał do miejsc osadzania (tzw. basenów sedymentacyjnych). Wyróżnia się:
1) sedymentację mechaniczną - gromadzenie się okruchów skalnych i ziaren mineralnych,
2) sedymentację organogeniczną - gromadzenie się szczątków organizmów (roślinnych lub zwierzęcych) lub powstawanie osadu wskutek ich działalności fizjologicznej,
3) sedymentację chemiczną - osadzanie się związków chemicznych wytrąconych z roztworów wodnych.
Sedymentacja prowadzi do powstawania skał osadowych.