Dwie światowe wojny (1914-1945)

Dwie XX-wieczne wojny światowe traktuje się często jako całość, gdyż przyczyną drugiej z nich (1939-45) stało się niezadowolenie zainteresowanych z rozwiązań przyjętych po pierwszym konflikcie (1914-18). W takiej interpretacji 20 międzywojennych lat staje się zaledwie antraktem między dwiema częściami dramatu. Podobieństwo obu „aktów” jest uderzające: ci sami aktorzy (koalicje), podobny przebieg wydarzeń, podobne rozwiązanie doraźne (przy pomocy Stanów Zjednoczonych) i odsunięcie w czasie rozwiązania ostatecznego.

I wojna rozpoczęła nową epokę światowego prymatu Stanów Zjednoczonych Ameryki. To USA udzieliły walczącym największych kredytów (ponad 1650 mld funtów szterlingów). To przystąpienie Stanów do wojny w IV 1917 przechyliło szalę zwycięstwa na stronę aliantów. To amer. program rozwiązania konfliktów (zasada samostanowienia narodów, plan Wilsona) stał się podstawą obrad konferencji pokojowej w Wersalu.

Także po zakończeniu wojny Europa potrzebowała wsparcia, przede wszystkim gospodarczego. Kilka lat po zakończeniu działań wojennych okazało się, że państwa Europy nie mogą samodzielnie podołać wszystkim problemom wymagającym nakładów finansowych, takim jak: przestawienie gospodarki na tory pokojowe, nawiązanie zerwanych powiązań handlowych, uzupełnienie deficytu żywności, przywrócenie siły pieniądza i spłata zaciągniętych na wojnę kredytów. Początkowo ufano, że środków dostarczą odszkodowania (reparacje), jakie zapłacą pokonane państwa (głównie Niemcy), którym przypisano całkowitą odpowiedzialność za wybuch wojny i jej skutki. Szybko jednak okazało się, że spłata reparacji musi potrwać wiele lat, a możliwości finansowe Niemiec zależą od stanu ich gospodarki. Nawet okupacja Zagłębia Ruhry przez Francję (1923) nie przyniosła oczekiwanych efektów. W połowie lat 20. przyjęto więc nowy, amerykański plan spłat reparacji (plan Dawesa), połączony z działaniami mającymi na celu ożywienie gospodarki niemieckiej. Pieniądze zaczęły krążyć po trójkącie: Stany Zjednoczone udzielały Niemcom kredytów, Niemcy spłacały reparacje Francji i Wielkiej Brytanii, a Anglia i Francja spłacały Stanom pożyczki wojenne. Na skutek światowego kryzysu spłatę reparacji zawieszono, a następnie anulowano (1932). W efekcie Niemcy zapłaciły tylko 16,2% orzeczonej sumy.

Powiązania gospodarcze Starego i Nowego Świata obserwowano również w czasie wielkiego kryzysu lat 1929-33. Zaczął się on w Ameryce, ale szybko dotarł do Europy i wywarł wpływ na gospodarkę wszystkich niemal państw, przy czym w słabiej rozwiniętej Europie Środkowej uwidocznił się głównie w rolnictwie. Proces dźwigania się z kryzysu przebiegał w różnych krajach różnie, jednak — niezależnie od siebie — wiele państw odstąpiło od zasady liberalizmu gospodarczego, niemieszania się państwa w funkcjonowanie gospodarki. Interwencjonizm państwowy i odejście od wymienialności waluty na złoto stały się nowymi regułami światowej ekonomii.

Drugim wydarzeniem, kluczowym dla zrozumienia dziejów Europy następnych kilkudziesięciu lat, stały się narodziny totalitaryzmów: radzieckiego, włoskiego i niemieckiego. W różnych krajach, w odmiennych warunkach społecznych, politycznych i ekonomicznych, powstały agresywne systemy rządów, które łączy wiele podobieństw. Od dziwnej syntezy ideologii socjalistycznej i nacjonalistycznej oraz utopijnych celów państwa (podporządkowania sobie całego świata) uzasadnianych pseudonaukowymi wywodami, przez kult wodza i rządy jednej partii, której interesy utożsamiano z interesami państwa, po ideologicznego wroga, przeciw któremu, wyzwalając nienawiść, mobilizowano całe społeczeństwo. Wszystkie systemy totalitarne głosiły kolektywizm (wyższość form życia zbiorowego i celów zbiorowości nad ideałami rodziny i jednostki) oraz pogardę dla państw liberalnych demokracji. Rozbudowywały armie, biurokrację i systemy przymusu (policję polityczną, aparat bezpieczeństwa), niszczyły rzeczywistych i wyimaginowanych wrogów, nie cofając się przed ludobójstwem. Manipulowały prawem, stosowały cenzurę prewencyjną i demagogiczną propagandę. Ze starć z państwami demokratycznymi totalitaryzmy na ogół wychodziły zwycięsko, gdyż przewagę dawały im gangsterskie metody działania: stosowanie zasady „cel uświęca środki”, dowolna interpretacja praw i brak oporów przed łamaniem wcześniejszych zobowiązań.

W okresie międzywojennym rządy totalitarne wprowadziły, między innymi, 2 największe państwa europejskie., Rosja — po rewolucji bolszewickiej w XI 1917, i Niemcy — po objęciu przez Adolfa Hitlera fotela kanclerza w I 1933. Oba te kraje odniosły ogromny sukces gospodarczy, budując swój przemysł prawie od podstaw (ZSRR) lub odbudowując go (Niemcy).

Miejscem pierwszej konfrontacji sił zach. demokracji, bolszewizmu i faszyzmu stała się Hiszpania, gdzie przeciw legalnemu, choć niestabilnemu, lewicowemu rządowi Frontu Ludowego wystąpił w 1936 gen. Francisco Franco, popierany m.in. przez armię, ziemiaństwo i część chłopów. W hiszpańskiej wojnie domowej państwa zach. poparły (tylko werbalnie) legalny rząd. Związek Radziecki wsparł komunistów, organizując — formalnie pod szyldem Kominternu — międzynarodowe brygady wojskowych ochotników. Niemcy i faszystowskie Włochy zaangażowały się natomiast po stronie gen. Franco. Komuniści uzyskali dominującą pozycję we władzach republiki i wprowadzili elementy rządów terroru. Po trzyletnich, niezwykle krwawych i okrutnych, walkach zwyciężyli jednak frankiści.

II wojna światowa w pełni zasługiwała na swa nazwę: spośród 67 istniejących państw wzięło w niej udział 61 krajów. Rozgrywała się na dwóch wielkich teatrach wojennych: od 1939 w Europie (z pn. Afryką i Bliskim Wschodem) oraz od 1937 na Dalekim Wschodzie (także w Indochinach, na Filipinach, Malajach i w Oceanii).

1938-39 Niemcy i Związek Radziecki 
wykroczyły poza własne granice państwowe i rozpoczęły czas aneksji i podbojów. W wojnie, w bezpośrednim starciu obu totalitaryzmów, zwycięstwo odniósł ZSRR — decydujący udział w militarnym pokonaniu Niemiec dał mu pozycję mocarstwa, któremu pozostałe kraje Wielkiej Trójki, Stany Zjednoczone i Anglia, nie potrafiły się przeciwstawić. W wyniku tej zmiany sił uznana przez Zachód strefa wpływów Związku Radzieckiego sięgnęła w 1945 po Łabę, Austrię i Bałkany. 

---