PRZESŁANKI PROCESU KARNEGO
by Justin Credible
Pojęcie przesłanek procesowych
Instytucja przesłanek wywodzi się z procesu cywilnego, lecz jej szersze opracowanie zawdzięcza nauce procesu karnego. Twórcą przesłanek był Oskar Bulow, który wywiódł je z teorii trójstronnego stosunku prawnego. Przesłanki procesowe zawierają w sobie konstytutywne składniki owego stosunku, jakim jest proces, więc brak jakiejkolwiek z nich stanowi przeszkodę w powstaniu procesu. Koncepcja ta została przeniesiona na grunt procesu karnego przez A. Kriesa, a rozwój jej zawdzięczamy Goldschmidtowi. W polskim procesie karnym problemem tym zajmowali się Cieślak, Daszkiewicz, Haber i Śliwiński. Między autorami zachodzą dość znaczące różnice w ujmowaniu przesłanek, jednak słusznie podnosi się fakt, że są to często różnice pozorne.
Przesłankami procesowymi są stany, które w myśl obowiązujących przepisów prawa procesowego decydują o prawnej dopuszczalności lub niedopuszczalności procesu. Wynika z tego, że brak pozytywnej przesłanki, jak i pojawienie się przesłanki negatywnej powoduje, że proces karny nie może być ani wszczęty, ani nie może się toczyć. Sama definicja wskazuje na uzasadnienie istnienia przesłanek procesowych, wynikają one z istotnych składników procesowych (istnienie stron, wniesienie skargi), lub z zakazów ustawowych.
Zasięg działania przesłanek w toku procesu jest różny, dzielimy je na takie, które:
- odnoszą się do wszystkich stadiów procesowych (prawomocność materialna)
- występują wyłącznie w postępowaniu rozpoznawczym przed sądem (skarga)
- dotyczą zarówno postępowania przygotowawczego, jak i postępowania rozpoznawczego przed sądem (np. przedawnienie karalności) - takich jest najwięcej
- działają wyłącznie w postępowaniu wykonawczym (przedawnienie wykonania kary)
Przesłanki procesowe mogą być ujmowane w sposób syntetyczny lub analityczny. Marszał woli syntetyczny .
Podziały przesłanek procesowych.
Przesłanki procesowe dzieli się na:
a) dodatnie (pozytywne) i ujemne (negatywne) - podział ten jest umowny, dokonywany jest ze względu na funkcje, jakie spełniają przesłanki w procesie. Przesłanki mogą być ujęte zarówno w formie pozytywnej i negatywnej. Twierdzenie to przemawiałoby za zarzuceniem tego podziału, lecz za jego istnieniem optuje sposób funkcjonowania przesłanek.
Prz Przesłanki pozytywne: |
Prz Przesłanki ujemne: |
- p - podsądność |
- p - prawomocność materialna |
b) ogólne i szczególne - ogólne odnoszą się do procesu w zwykłym trybie postępowania, przesłanki szczególne warunkują dopuszczalność procesu w szczególnym trybie lub szczególnym postępowaniu (np. wniosek osoby pokrzywdzonej w przestępstwach ściganych na wniosek). W konstrukcji przesłanek szczególnych w zakresie postępowań szczególnych można dostrzec pewne odrębności. Konsekwencją braku przesłanki szczególnej będzie tutaj niedopuszczalność szczególnego postępowania, co z reguły oznacza konieczność przekazania sprawy do postępowania zwyczajnego.
c) Przesłanki bezwzględne (abstrakcyjne) i względne (konkretne) - kryterium tego podziału stanowią skutki związane z przeszkodą procesową, jaką one wywołują. Przesłanki bezwzględne stanowią warunki dopuszczalności postępowania w każdym układzie procesowym (abolicja), natomiast przesłanki względne warunkują dopuszczalność procesu wyłącznie w określonym układzie procesowym, nie wykluczają natomiast prowadzenia postępowania w układzie zmienionym (skarga uprawnionego oskarżyciela)
d) Przesłanki o charakterze procesowym, mieszanym i materialnym. Upraszcza się ten podział do podziału dwuczłonowego na: czysto procesowe, na zakotwiczone w prawie materialnym (znikomość szkodliwości społecznej czynu, kontratyp). Wszystkie przesłanki mają implikacje procesowe.
Zagadnienia wstępne związane z przesłankami procesowymi
Kodeks postępowania karnego nie wylicza przesłanek w sposób taksatywny, gdyż takie wyliczenie jest niemożliwe. Zasadniczo przesłanki reguluje paragraf 1 art. 17, wyliczenie przesłanek w tym artykule jest przykładowe, wynika to z punktu 11 wymienionego przepisu, który pozwala na zaliczenie do przeszkód procesowych innych okoliczności wyłączających ściganie (np. abolicja).
Wyliczenie z ww. artykułu to ujęcie od strony negatywnej przeszkód procesowych. Takiego wyrażenia używamy zarówno dla braku przesłanki dodatniej, jak i do zaistnienia przesłanki ujemnej. W razie ich zaistnienia postępowania się nie wszczyna, a zaistniałe postępowanie (nie ważne na jakim etapie) się umarza.
Badanie istnienia przeszkód procesowych stanowi obowiązek organu procesowego, winno być dokonywane z urzędu w toku całego postępowania. Stwierdzenie przeszkody procesowej w toku procesu (z wyjątkiem braku właściwości) powoduje, że postępowanie ulega umorzeniu. Do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego umorzenie postępowania przybiera postać postanowienia, po wszczęciu postępowania umorzenie z powodu okoliczności wyłączającej ściganie następuje w formie wyroku. Orzeczenie to nie jest jednorodne, niekiedy ma ono charakter formalny, niekiedy (gdy odwołuje się do przeszkód opartych na prawie materialnym) ma charakter orzeczenia merytorycznego. Istnieje pewien brak konsekwencji prawa procesowego, gdyż do przesłanek z pkt 1 i 2 art. 17 par. 1 KPK stosuje się wydanie wyroku uniewinniającego a nie umarzającego postępowanie. Marszał proponuje taką decyzję wydawać w formie postanowienia w każdym przypadku.
W jednym procesie może wystąpić jednocześnie więcej przeszkód procesowych. Mówi się wtedy o ich zbiegu (kumulacji). Przy takim zbiegu trzeba przyjąć, że postępowanie ulega umorzeniu z powodu zbiegających się przeszkód procesowych, chyba że mogłoby to wywołąć bezwzględną przyczynę uchylenia orzeczenia, wówczas w postępowaniu trzeba orzec najpierw o przeszkodzie wynikającej z przesłanki o charakterze względnym.
PRZEGLĄD PRZESŁANEK PROCESOWYCH
Podsądność
Przesłanka ta odgrywa czołową rolę, w razie ustalenia jej braku, badanie pozostałych, zwłaszcza pozytywnych, jest bezprzedmiotowe. Obejmuje ona trzy składniki
a) jurysdykcja krajowa sądów polskich
b) podsądność sądom karnym powszechnym
c) podsądność sądom wojskowym
ad a) przez jurysdykcję krajową należy rozumieć podleganie spraw karnych sądom polskim, jest to dodatnia przesłanka procesowa, przepisy procesowe nie regulują zakresu jurysdykcji z wyjątkiem immunitetu zakrajowości. O tym, jakie sprawy karne należą do jej zakresu, można wnosić z przepisów prawa materialnego. Ogólną jest zasada terytorialna - ustawę polską stosuje się do sprawcy, który popełnił czyn na terytorium RP, na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której RP jest stroną stanowi inaczej. Trzeba pamiętać, że za statek wodny w rozumieniu tego przepisu uznajemy także stałą platformę położoną na szelfie kontynentalnym. Problem jurysdykcji krajowej sądów polskich powstaje wtedy, gdy w sprawie pojawia się „czynnik obcy”, np. obywatel obcego państwa, czyn popełniony na terytorium państwa obcego. Stosowanie polskiego prawa karnego materialnego jest ściśle związane z kompetencją sądu polskiego, jeżeli w konkretnej sprawie nie można go zastosować, to jednocześnie wyklucza to jurysdykcję sądów polskich. W zakresie tej reguły są wyjątki i ograniczenia. Szczególnym wyjątkiem jest instytucja przekazania ścigania karnego na podstawie umowy międzynarodowej.
ad b) podsądność sądom karnym powszechnym rozumiemy jako zakres spraw karnych podlegających tym sądom. Jest to przesłanka z art. 17 par 1 pkt. 8 KPK - w myśl tego przepisu wszczęty proces umarza się, gdy sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych (a więc także szczególnych). Orzeczenie podlega uchyleniu jeżeli sąd powszechny orzekł w sprawie należącej do właściwości sądu szczególnego lub odwrotnie. Orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach karnych stanowi regułę. Wyjątki są wyraźnie wskazane ustawami, w pozostałym zakresie orzekają sądy powszechne.
ad c) podsądność sądom karnym wojskowym jest najdalej idącym ograniczeniem podsądności sądom powszechnym, orzecznictwu sądów wojskowych podlegają sprawy ze względów podmiotowo-przedmiotowych lub przedmiotowych.
- podsądność Trybunałowi Stanu - przewidziany w art. 198 i nast. Konstytucji RP orzeka o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie, określonych w powołanym przepisie, za naruszenie Konstytucji i ustaw w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swego urzędowania (odpowiedzialność konstytucyjna). Odpowiedzialność przed TS ponoszą również posłowie i senatorowie w zakresie naruszenia art. 107 ust. 1 Konstytucji RP, w tym przedmiocie TS orzeka o pozbawieniu mandatu.
Prezydent RP za naruszenie Konstytucji lub ustaw oraz za popełnienie przestępstwa może być pociągnięty do odpowiedzialności jedynie przed TS. Członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność przed TS także za przestępstwa popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem, może tak się stać jeżeli w uchwale Sejmu o pociągnięciu do odpowiedzialności konstytucyjnej tych osób uznano za celowe łączne pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej i karnej. W takim przypadku TS przejmuje do łącznego rozpoznania sprawę, która toczy się już przed sądem. Uchwała taka zamyka drogę sądową w takiej sprawie. Przejęcie sprawy karnej może nastąpić także z postępowania przygotowawczego z datą podjęcia uchwały przez Sejm.
Ograniczenie podsądności
a) sprawy o wykroczenia
b) immunitety
ad a) w roku 2001 zlikwidowano kolegia do spraw wykroczeń, które do tego czasu były zasadniczymi organami orzekającymi w sprawach o wykroczenia. Od 17 października 2001 wprowadzono odpowiedzialność za wykroczenie przed sądem grodzkim (wydziałem grodzkim sądu rejonowego). Wykroczeniem jest czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w chwili jego popełnienia pod groźbą kary aresztu do 30 dni, ograniczenia wolności do 1 miesiąca, grzywny do 5000 zł lub nagany. Do postępowania w sprawach o wykroczenia stosuje się Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia - ustawę z sierpnia 2001 r.. Orzekanie w sprawach o wykroczenia przed sądem może się odbywać:
- w postępowaniu zwyczajnym
- w postępowaniu przyspieszonym
- w postępowaniu nakazowym
Możliwe jest też trzecie postępowanie szczególne w sprawach o wykroczenia, które w zasadzie jest trybem zastępczym - postępowanie mandatowe, w tym postępowaniu Policja lub inny uprawniony podmiot nakłada mandat (karę grzywny do 500 zł, w szczególnych przypadkach nawet do 1000 zł). Sprawca wykroczenia może odmówić przyjęcia mandatu, wówczas organ, który go nakłada występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie, w razie przyjęcia mandatu jest on prawomocny (wątpliwości co do konstytucyjności post. Mandatowego). W sprawach o wykroczenia w pierwszej instancji orzeka sąd rejonowy lub sąd garnizonowy, w drugiej instancji co do zasady orzeka sąd okręgowy (lub wojskowy sąd okręgowy). Oskarżycielem w sprawach o wykroczenia jest Policja, chyba że ustawa stanowi inaczej (kiedyś była to actio popularis - obecnie limitowany krąg oskarżycieli: I - Policja i Inspektor pracy; II - organy samorządu terytorialnego, administracji rządowej, organy kontrolne nad nimi, straże gminne, wędkarskie, łowieckie; III - prokurator). Jeżeli w postępowaniu karnym o przestępstwo po rozpoczęciu przewodu okaże się, że czyn zarzucany oskarżonemu stanowi wykroczenie, sąd nie przekazuje sprawy właściwemu sądowi lecz rozpoznaje ją w tym samym składzie, stosując kpww.
ad b) immunitety stanowią formę ochrony, przysługującą określonym osobom, ze względu na pełnienie przez nie ważnych funkcji w państwie lub w stosunkach międzynarodowych, mają je chronić przed wpływaniem na nich, za pomocą wszczynania postępowań karnych, szczególnie o charakterze fikcyjnym.
Immunitety dzielimy na:
- materialne (uchylenie karalności przestępstwa lub wprowadzenie nieodpowiedzialności w określonym zakresie, np. immunitet poselski z art. 105 ust. 1 Konstytucji RP) i procesowe (nie pozwala na ściganie, a z reguły także na pozbawienie wolności danej osoby)
- względne (gdy zajdą określone warunki może zostać uchylony decyzją właściwego organu - np. immunitet sędziowski) lub bezwzględne (zakaz ścigania wynikający z immunitetu nie może być uchylony decyzją uprawnionego organu państwa) - immunitet materialny ma zawsze charakter bezwzględny
- immunitety procesowe dzielimy na: trwałe i nietrwałe ze względu na ich czasowy zakres obowiązywania, chodzi o to czy chronią określoną osobę w czasie pełnienia oznaczonej funkcji czy też po jej ustaniu.
* immunitet dyplomatyczny - orzecznictwu sądów polskich nie podlegają:
- uwierzytelnieni w RP szefowie przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych
- personel dyplomatyczny tych przedstawicielstw
- personel administracyjny i techniczny tych przedstawicielstw
- członkowie rodzin osób ww. jeśli pozostają z nimi we wspólnocie domowej
- inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie ustaw, umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych (np. głowy państwa, pracownicy ONZ)
Z przywileju immunitetu nie korzystają:
- obywatele polscy lub osoby posiadające w kraju stałe miejsce zamieszkania, w zakresie czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem funkcji urzędowych
Immunitet ten wyłącza ściganie z powodu jakiegokolwiek przestępstwa, a więc bez względu na wagę przestępstwa i bez względu na to, czy popełnione zostało w czasie urzędowania czy też poza nim!!!
Wyłączenie tego immunitetu tylko, gdy państwo wysyłające zrzeknie się w sposób wyraźny immunitetu w stosunku do oznaczonej osoby. Jest to immunitet formalny!!!
* immunitet konsularny - orzecznictwu sądów polskich nie podlegają:
- kierownicy urzędów konsularnych i inni urzędnicy konsularni państw obcych
- inne osoby zrównane z nimi na podstawie umów lub powszechnie uznanych zwyczajów międzynarodowych
Jest on podmiotowo i przedmiotowo węższy w porównaniu z immunitetem dyplomatycznym. Orzecznictwu sądów polskich nie podlegają sprawcy czynów popełnionych w toku i w wykonaniu ich funkcji urzędowych, a na zasadzie wzajemności w pozostałym zakresie.
Zatrzymać lub aresztować tymczasowo można kierownika urzędu konsularnego oraz innych urzędników konsularnych państw obcych tylko w razie zarzutu popełnienia zbrodni - należy o tym powiadomić Ministra Spraw Zagranicznych - poza tym wypadkiem pozbawienie wolności takiej osoby może nastąpić wyłącznie w wykonaniu prawomocnego wyroku sądu polskiego
Immunitet konsularny nie ma zastosowania:
- do obywatela polskiego lub osoby mającej w kraju stałe miejsce zamieszkania, w zakresie czynności nie pełnionych podczas i w związku z wykonywaniem ich funkcji urzędowych
- w razie zrzeczenia się immunitetu przez państwo wysyłające
* immunitet parlamentarny procesowy - obejmuje immunitet poselski i senatorski. Poseł i senator nie mogą być zatrzymani i aresztowani bez zgody odpowiednio Sejmu lub Senatu, z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się odpowiednio Marszałka Sejmu lub Senatu, który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Parlamentarzysta może wyrazić zgodę na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej. Wątpliwości co do zasadności takiego immunitetu. Z wnioskiem o wyjednanie zgody na ściganie posła lub senatora powinien wystąpić oskarżyciel. Jest to immunitet nietrwały!
* immunitet Prezydenta RP - za naruszenie Konstytucji, ustaw, jak i za popełnienie przestępstwa Prezydent RP może być pociągnięty do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Oznacza to, że Prezydent RP za popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa może odpowiadać jedynie przed Trybunałem Stanu. O postawieniu Prezydenta RP w stan oskarżenia decyduje Zgromadzenie Narodowe uchwałą podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ogólnej liczby jego członków na wniosek co najmniej 140 członków ZN. Prezydenta RP nie wolno ścigać za popełnienie przestępstwa bez takiej uchwały, ani pozbawić wolności bez orzeczenia TS.
* immunitet sędziowski - sędzia nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany. Sędzia nie może być zatrzymany lub aresztowany, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się prezesa właściwego miejscowo sądu apelacyjnego (może on nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego), a ten zawiadamia niezwłocznie KRS i Ministra Sprawiedliwości. Z wnioskiem o udzielenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności występuje oskarżyciel, do czasu rozstrzygnięcia wniosku o udzielenie zgody na ściganie dokonać czynności nie cierpiących zwłoki. Sąd dyscyplinarny na posiedzeniu wydaje uchwałę odpowiedniej treści, uchwała może być przez sędziego i oskarżyciela zaskarżona zażaleniem w terminie 7 dni do sądu dyscyplinarnego II instancji. Orzekając w sprawie takiego wniosku sąd dyscyplinarny może poprzestać na oświadczeniu sędziego, że wnosi o zezwolenie na pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej sądowej lub administracyjnej. Immunitet sędziowski jest nietrwały. Analogicznie unormowano immunitet sędziów sądów wojskowych, administracyjnych, SN, TS, NSA i TK.
* immunitet adwokacki - adwokat przy wykonywaniu swego zawodu korzysta z wolności słowa i pisma w granicach określonych przez zadania adwokatury i przepisy prawa. Nadużycie tej wolności stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę:
- strony, jej pełnomocnika lub obrońcy
- kuratora
- świadka
- biegłego lub tłumacza
... podlega ściganiu tylko na drodze dyscyplinarnej. Granice przedmiotowe immunitetu adwokackiego dotyczą art. 216 KK.
Jest to immunitet procesowo-materialny ze względu na:
- dyscyplinarną drogę ścigania
- zakaz stosowania kary kryminalnej
Analogicznie unormowano immunitet radcowski.
* immunitet prokuratorski
~ prorok nie może być, bez uprzedniej zgody właściwego sądu dyscyplinarnego, pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani zatrzymany bez zgody przełożonego dyscyplinarnego, chyba że na gorącym uczynku popełnienia przestępstwo. Do czasu uzyskania zezwolenia wolno tylko podjąć czynności nie cierpiące zwłoki, ale powinien być o nich zawiadomiony prokurator przełożony. Do czasu rozpoznania wniosku o zezwolenie na ściganie sąd dyscyplinarny może polecić niezwłoczne zwolnienie zatrzymanego prokuratora. Z wnioskiem o udzielenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności występuje rzecznik dyscyplinarny, sąd dyscyplinarny na posiedzeniu wydaje orzeczenie odpowiedniej treści, uchwała może być przez prokuratora i rzecznika dyscyplinarnego zaskarżona w terminie 7 dni do odwoławczej komisji dyscyplinarnej. Za wykroczenia prokurator odpowiada tylko dyscyplinarnie.
~ prokurator ponosi wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną za nadużycie wolności słowa przy wykonywaniu obowiązków służbowych, stanowiące ściganą z oskarżenia prywatnego zniewagę:
- strony, jej pełnomocnika lub obrońcy
- kuratora
- świadka
- biegłego lub tłumacza.
* immunitet Prezesa i pracowników NIK - prezes NIK nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Immunitet procesowy nietrwały. Wiceprezesi, dyrektor generalny oraz pracownic nadzorujący lub wykonujący czynności kontrolnie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karnej z powodu swoich czynności służbowych bez uprzedniej zgody Kolegium NIK.
* inne immunitety: RPO (zgodę wyraża Sejm), GIDO (Sejm)
Właściwość sądu
Po ustaleniu, że sprawa należy do zakresu kompetencji sądu powszechnego (lub wojskowego), co jest związane z podsądnością sądom karnym, należy ustalić właściwy sąd do rozpoznania sprawy. Do tego służądwie podstawowe formy właściwości:
- rzeczowa (właściwość pionowa) - ustalenie, który z sądów niższego lub wyższego rzędu, ma rozpoznać sprawę w pierwszej instancji. Są to sądy rejonowe lub okręgowe, mówi się wtedy o właściwości rzeczowej sądu rejonowego lub okręgowego
- miejscowa - pozwala na ustalenie imienne sądu uprawnionego do rozpoznania sprawy spośród sądów danego rzędu.
Wyróżnia się jeszcze spośród właściwości ogólnych: właściwość funkcjonalną i czynnościową, a szczególnych: właściwość z łączności spraw i właściwość z przekazania sprawy.
Skarga
Kolejną dodatnią przesłanką procesową jest skarga. Jest ona ściśle związana z zasadą skargowości, według której warunkiem wszczęcia i toczenia procesu sądowego jest wniesienie skargi przez uprawnionego oskarżyciela, jej brak powoduje, że - poza nielicznymi wyjątkami - postępowanie nie może być wszczęte. Skargę uruchamiającą postępowanie jurysdykcyjne jest skarga zasadnicza, przechodzenie procesu do dalszych stadiów także jest uzależnione od wniesienia skargi (odwoławczej, kasacyjnej) - takie skargi zwie się etapowymi. Skargą zasadniczą jest akt oskarżenia, a w postępowaniu adezyjnym - pozew. O skardze prawnie skutecznej mówimy wtedy, gdy zawiera ona essentialia negotii oraz gdy wniesiona zostaje przez uprawnioną osobę do właściwego sądu. Akt oskarżenia powinien odpowiadać warunkom określonym w ustawie, jest ich wiele, z reguły są to wymagania formalne aktu oskarżenia, mogą być usuwane na podstawie art. 337 i 120 KPK. Essentialia negotii skargi to składniki nieodzowne: określenie osoby oskarżonego i zarzucanego mu czynu, bez nich nie można mówić o istnieniu skargi. Brak któregoś z nich musi spowodować umorzenie postępowania. Skarga musi być wniesiona przez uprawnionego oskarżyciela, a zatem przez osobę do tego legitymowaną.
Istnienie stron procesowych
Przesłanka ta wynika z budowy procesu karnego, opartej na stosunku sporności, między dwiema przeciwstawnymi stronami procesowymi. Jest to przesłanka o charakterze zbiorczym, obejmuje trzy składniki:
a) rzeczywiste istnienie strony - w pierwszej kolejności ustala się czy podmiot będący (lub mający być stroną w rzeczywistości istnieje. Dotyczy to zarówno osób fizycznych, jak i prawnych oraz instytucji państwowych, samorządowych i społecznych choćby nie posiadały osobowości prawnej. Śmierć osoby będącej stroną w procesie powołuje różnorakie następstwa procesowe, w zależności od roli w jakiej osoba ta dotąd występowała w postępowaniu:
- śmierć oskarżonego - powoduje umorzenie procesu bez względu na fazę, w której nastąpiła, wyjątkowo postępowanie toczyć się może po śmierci oskarżonego, ale tylko wówczas, gdy miałoby ono prowadzić do jego rehabilitacji
- śmierć pokrzywdzonego przed wszczęciem postępowania powoduje wejście w jego miejsce strony zastępczej (osoba najbliższa, prokurator)
- śmierć pokrzywdzonego w toku postępowania - może być jej skutkiem następstwo w procesie osób najbliższych lub prokuratora. Następstwo to jest rozmaicie uregulowane, w zależności od roli procesowej w jakiej pokrzywdzony przed śmiercią występował: oskarżyciela posiłkowego, prywatnego, powoda cywilnego podmiot wstępujący w miejsce zmarłego pokrzywdzonego, będącego w postępowaniu stroną procesową, określa się nazwą strony nowej.
b) zdolność procesowa - uprawnienie do występowania w procesie w roli podmiotu procesowego
c) legitymacja procesowa - tytuł prawny do występowania w procesie w oznaczonej roli podmiotu procesowego
Prawomocność materialna
Stanowi ogólną ujemną przesłankę procesową. Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy proces karny co do tego samego czynu tej samej osoby został prawomocnie ukończony. Prawomocność materialna stanowi stan rzeczy osądzonej (res iudicata), której treścią jest ne bis in idem (nie dwa razy za to samo). Ustawodawca, stojąc na stanowisku stabilności orzeczeń ostatecznych, zakłada, że kwestia odpowiedzialności za popełniony czyn powinna być rozstrzygnięta w jednym procesie.
Zawisłość sprawy
Negatywna przesłanka procesu karnego (lis pedans), ściśle związana z regułą ne bis in idem. Wszczęcie procesu karnego wywołuje zakaz toczenia drugiego procesu przeciwko tej samej osobie o ten sam czyn.
Uzasadnienie: ekonomika procesowa, niepotrzebne marnowanie czasu
Z powodu jednego przestępstwa oskarżycielowi przysługuje tylko jedna skarga, jej wniesienie wyklucza możliwość złożenia drugiej skargi. Nie można też prowadzić kilku postępowań przygotowawczych. Umorzeniu z powodu zawisłości jako przesłanki procesowej ulega proces wszczęty później, przesłankę ujemną bowiem tworzy proces rozpoczęty wcześniej - musi być on wszczęty prawidłowo!!!
Przedawnienie karalności
W zasadzie jest to instytucja prawa materialnego, uregulowana w KK. Jest ona jednocześnie warunkiem dopuszczalności procesu, Kodeks karny przewiduje dwie formy przedawnienia:
a) przedawnienie karalności
b) przedawnienie wykonania kary
ad a) Odmiennie uregulowano przedawnienie przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego oraz przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego. Po upływie oznaczonego terminu przewidzianego w przepisie art. 101 KK ustaje karalność przestępstwa. Terminy przedawnienia zależą od wagi przestępstwa:
- 30 lat - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa
- 20 lat - gdy czyn stanowi inną zbrodnię
- 10 lat - gdy jest występkiem zagrożonym karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata
- 5 lat - gdy czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat
- 3 lata - gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną
Terminy te biegną od popełnienia przestępstwa, a dla przestępstw skutkowych od czasu, w którym nastąpił skutek.
Odrębny termin przedawnienia karalności przewidziano dla przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego - karalność takiego przestępstwa ustaje z upływem roku od czasu, kiedy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia. Termin ten obowiązuje także w razie ingerencji prokuratora
Zakłóceniem biegu terminu przedawnienia są dwie instytucje:
- przerwa biegu przedawnienia - uregulowana oryginalnie w Polsce - polega na przedłużeniu terminów przedawnienia karalności o okres 5 lat, przyczyną przedłużenia podstawowego terminu, jest wszczęcie postępowania przeciwko osobie przed jego upływem. Następuje wskutek pierwszej czynności będącej wszczęciem postępowania karnego in personam.
- spoczywanie biegu przedawnienia - przedawnienie nie biegnie, gdy przepis ustawy nie pozwala na wszczęcie lub dalsze prowadzenie postępowania karnego, nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy brak jest wniosku pokrzywdzonego lub oskarżenia prywatnego. Chodzi tutaj przede wszystkim o immunitety.
b) przedawnienie wykonania kary - uregulowane w art. 103 KK - przepis ten stanowi, że nie można wykonać kary, jeżeli od uprawomocnienia się wyroku skazującego upłynął odpowiedni okres czasu. Przedawnienie to może wystąpić wyłącznie w postępowaniu wykonawczym, dlatego jest przesłanką szczególną.
Przepisów o przedawnieniu w ogóle nie stosuje się do: przestępstw wojennych, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości. Nie stosuje się również do umyślnych przestępstw: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności łączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnionego przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.
Umorzenie z ww. powodu zakłada, że miał miejsce czyn karalny popełniony przez oskarżonego, oskarżony czując się niewinnym, może wnieść zażalenie na postanowienie o umorzeniu postępowania z powodu przedawnienia karalności i domagać się ustalenia tych faktów, na których oparte zostało rozstrzygnięcie o wystąpieniu przedawnienia karalności.
Akt łaski - abolicja
Akty łaski dzielimy na te o charakterze indywidualnym i generalnym. Indywidualny akt łaski stosuje Prezydent RP, może mieć miejsce w indywidualnych sprawach po uprawomocnieniu się wyroku skazującego, indywidualny akt łaski ma charakter amnestyjny, może on być zastosowany do prawomocnie wymierzonej kary. Podobnie jak w przypadku generalnego aktu łaski w postaci amnestii, indywidualny akt łaski może likwidować lub łagodzić skutki skazania, w wypadku zlikwidowania skutków skazania indywidualny akt łaski staje się przeszkodą dla postępowania wykonawczego.
Akt łaski o charakterze generalnym wyrażony jest w ustawach amnestyjnych. Przepisy przewidują dwie formy aktów łaski o charakterze generalnym: amnestię i abolicję. Amnestia polega na tym że łagodzi się lub znosi skutki skazania, warunek dopuszczalności procesu amnestia ma w przypadku zlikwidowania skutków skazania. Abolicja, którą z reguły zawierają ustawy amnestyjne, polega na zakazie wszczynania postępowania w stosunku do określonych w ustawie przestępstw. Przepisami abolicyjnymi w ramach amnestii są te, które zakazują wszczęcia i toczenia postępowania. Przepis zwykle stanowi, że wymienione przestępstwa puszcza się w niepamięć i z tego powodu zakazuje się wszczęcia i toczenia procesu. Jest to ogólny warunek dopuszczalności procesu.
Artykuł 17 par 1 pkt 1 - 4
Zawiera pięć następujących przesłanek:
- niepopełnienie czynu albo brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia - związana z podstawą procesu karnego, czynu nie popełniono w ogóle albo oskarżony nie popełnił czynu
- brak w czynie ustawowych znamion przestępstwa
- uznanie przez ustawę, że sprawca nie popełnia przestępstwa (kontratypy)
- znikomość społecznej szkodliwości czynu - element materialnej definicji przestępstwa
- niekaralność sprawcy przestępstwa - sytuacje czynnego żalu
9