Ćw. II
SKAŁY MAGMOWE - KLASA PERYDOTYTU
SKAŁY PLUTONICZNE - dunity, perydotyty, piroksenity
Związane ze strefami orogenicznymi (głębokimi rozłamami). Magma ma źródła w górnym płaszczu (parageneza mineralna: oliwin+piroksen+granat).
SKAŁY WULKANICZNE - komatiity, pikryty
DUNIT
Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, auto- lub hipautomorficznej, teksturze zbitej, bezładnej niekiedy miarolitycznej. Skała prawie wyłącznie zbudowana z forsterytowego (Mg) oliwinu (90-100% obj.), któremu towarzyszą: pirokseny rombowe (enstatyt, bronzyt), pirokseny jednoskośne (diopsyd), pikotyt [spinel (Fe,Mg)(Al,Cr)2O4], apatyt. Miarole bywają wypełnione granatem [uwarowit Ca3Cr2(SiO4)3] i diopsydem chromowym. Wokół granatów dostrzega się obwódki reakcyjne (kelyfitowe).
Dunit jest przeważnie zserpentynizowany. Zawiera zwykle znaczną ilość magnetytu, tytanomagnetytu, ilmenitu, chromitu i platyny rodzimej.
PERYDOTYT
Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, auto- lub hipautomorficznej, średnio- lub grubokrystalicznej, teksturze zbitej. Wyróżnia się odmiany: harzburgit, lherzolit, wehrlit (w zależności od charakteru obecnych piroksenów). Skała zbudowana głównie z: oliwinu (40-100% obj.) i piroksenu (0-60% obj.); może zawierać też amfibole (hornblenda) i biotyt. Minerały akcesoryczne: korund, tytanomagnetyt, ilmenit, magnetyt, chromit, apatyt.
Skały te są źródłem: chromitu (rzadko), siarczków Ni, Co, Fe, platyny rodzimej.
Kimberlit - (typ perydotytu) rodzaj brekcji wulkanicznej z porwakami perydotytowymi i diamentami.
PIROKSENIT
Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, hipautomorficznej, niekiedy porfirowej, średnio- lub grubokrystalicznej, teksturze zbitej, bezładnej. Zbudowana głównie z: piroksenów (60-100% obj.) oraz oliwinów (0-40% obj.); może zawierać też amfibole (hornblenda), plagioklazy (perydotyt plagioklazonośny) - stąd traktowane jako ogniwa pośrednie między skałami ultrazasadowymi a zasadowymi (gabro). Minerały akcesoryczne: spinel, granaty, ilmenit, chromit, siarczki Ni, Co, Fe, apatyt i in.
KOMATIIT
Typ bazaltu (bardziej prymitywny niż oceaniczny toleityt) - wykrystalizował z magmy pochodzącej z całkowitego lub prawie całkowitego upłynnienia górnego płaszcza Ziemi.
Charakteryzuje go wysoki stosunek Ca:Al = 1,1 (w bazaltach śr. 0,65), znaczna zawartość Mg i mała Na+K.
PIKRYT
Odpowiednik alkalicznego perydotytu.
Struktura drobno- lub średniokrystaliczna, porfirowa; tekstura zbita, bezładna. Skład mineralny jak w perydotycie. Pospolite są produkty wtórnych przeobrażeń, np. chloryt, serpentyn, iddingsyt, tremolit, węglany.
Iddingsyt - produkt przeobrażenia oliwinu (rzadziej piroksenu) w warunkach hipergenicznych, w blaszkowe, silnie dwójłomne agregaty o charakterystycznej barwie rdzawo- do czerwonobrunatnej, pleochroiczne, zbudowane z mieszaniny związków Fe (goethyt, hematyt) i minerałów ilastych.
Serpentynizacja + procesy deuteryczne - przeobrażenia składników skał ultrazasadowych (gł. oliwinów, piroksenów, rzadziej amfiboli) zachodzące w szerokim zakresie temperatur.
Gdy procesy zachodzą na etapie magmowym (w końcowej fazie zestalania się magmy, ale przed jej ostatecznym ostygnięciem) - procesy deuteryczne.
Gdy przeobrażenia zachodzą na etapie pomagmowym - np. hydrotermalnym (200-400oC) a czynnikami są gazy i roztwory z tej magmy (autometamorfizm) bądź z młodszej intruzji, np. granitów (allometamorfizm) - serpentynizacja.
Produktami obu tych procesów są głównie minerały serpentynowe z równoczesnym wydzieleniem nadmiaru żelaza w postaci magnetytu (Fe2O3). Dalszym etapem przemian minerałów serpentynowych jest talk (tworzy się w warunkach hydrotermalnych, przy dopływie SiO2 i odprowadzeniu kationów).
- KLASA GABRA I BAZALTU
SKAŁY PLUTONICZNE - gabra, noryty
Istnieją ogniwa pośrednie perydotyt gabro (tworzą duże formy intruzywne); gabro gabronoryt noryt; struktura grubokrystaliczna, porfirowa
SKAŁY WULKANICZNE - bazalty, paleobazalty, diabazy (doleryty)
GABRO
Skała plutoniczna, zasadowa, współwystępuje z piroksenitami i anortozytami; pospolita w kompleksach ofiolitowych stref orogenicznych. Głównym składnikiem leukokratycznym są plagioklazy (anortyt-labrador lub bytownit), którym towarzyszą pirokseny (głównie klinopirokseny), natomiast w wyraźnie mniejszych ilościach obecne są: amfibole (hornblenda), rzadziej oliwin, a sporadycznie biotyt. Minerały akcesoryczne to: magnetyt, ilmenit, pikotyt (spinel), apatyt, granat, tytanit, korund i in. Zawartość minerałów femicznych 35-60% obj. i więcej - to tzw. melanogabro, mniej - tzw. leukogabro.
Odmianą systematyczną gabra jest gabro diallagowe (augit bogaty w Mg), zbudowane z labradoru-bytownitu i diallagu (diopsyd - augit), rzadko z oliwinu, ortopiroksenu, amfiboli (hornblenda), biotytu; składnikiem akcesorycznym jest magnetyt. Skała o strukturze pełnokrystalicznej (grubo-), hipautomorficznej, teksturze zbitej, bezładnej.
Procesy przeobrażeń gabra - saussurytyzacja (plagioklazy), uralityzacja (diallag), serpentynizacja (oliwiny, częściowo pirokseny).
Inna odmianą gabra jest gabro oliwinowe o strukturze holokrystalicznej, nierównokrystalicznej (najczęściej średnio-, hipautomorficznej), teksturze zbitej, bezładnej. Budują go: oliwiny, klinopirokseny i zasadowe plagioklazy. Stanowi ogniwo pośrednie między troktolitem, gabrem i wehrlitem (odmiana perydotytu). Oliwiny i pirokseny objęte są serpentynizacją, diallag - uralityzacją, a plagioklazy - saussurytyzacją.
Troktolit - zwany też pstrągowcem - skała plutoniczna z grupy gabroidów, holokrystaliczna, nierównokrystaliczna, hipautomorficzna, o teksturze zbitej, bezładnej. Składniki główne skały to: zasadowe plagioklazy (labrador-anortyt) i oliwiny, podrzędnie do 10% obj. mogą pojawiać się też pirokseny jednoskośne. Wyróżnia się odmiany leuko- i melanokratyczne troktolitu. Pirokseny tworzą najczęściej cienkie obwódki wokół oliwinów (tym różni się ta skała od gabra oliwinowego, w którym jest więcej piroksenów).
NORYT
Skała plutoniczna, zasadowa, spokrewniona z piroksenitami, anortozytami i gabrami. Należy do gabroidów. Posiada strukturę holo-, średniokrystaliczną, hipautomorficzną, teksturę zbitą, bezładną. Budują go: plagioklazy (labrador) i ortopirokseny (rombowe) np. hipersten, bronzyt, enstatyt, rzadko klinopirokseny (do 10% obj. - diallag, augit), także amfibole, biotyt, oliwin. Akcesorycznie pojawiają się: magnetyt, ilmenit, apatyt, granat, korund i in.
Saussurytyzacja - przeobrażenie plagioklazów zasadowych w saussuryt (drobnokrystaliczny agregat) zbudowany z albitu (lub oligoklazu), zoisytu (lub epidotu), kalcytu, serycytu, prehnitu i zeolitów. Proces typowy dla skał zasadowych typu gabra lub bazaltu.
Uralityzacja - hydrotermalne przeobrażenie klinopiroksenu (augitu, diallagu) we włóknistą hornblendę (amfibolityzacja). Proces obserwowany w gabrach oraz w diabazie.
Zrosty symplektytowe - ogólne określenie przerostów, zrostów palczastych i robakowatych, dwóch różnych minerałów, w tym przypadku plagioklazów i piroksenów. Są to minerały synantetyczne. Odpowiednikiem tych zrostów w skałach kwaśnych jest myrmekit.
Obwódki regeneracyjne - narastanie syntaksialne - uzupełnienia po mechanicznych ubytkach lub korozji kryształów, np. oliwin na oliwinie.