Ćwiczenie 5
SKAŁY OBOJĘTNE NASYCONE
i SKAŁY ALKALICZNE NIENASYCONE
Do grupy skał obojętnych (nasyconych krzemionką) należą skały w zasadzie bezkwar-cowe (max. do 5% obj.) a wzbogacone w skalenie potasowe (w skałach głębinowych to naj-częściej mikroklin, ortoklaz i pertyty, a w skałach wulkanicznych - sanidyn).
Przedstawicielami są skały klasy: syenitu-trachitu i monzonitu-latytu (syenit - przewaga K-skaleni nad plagioklazami; monzonit - równe ilości skaleni alkalicznych i plagioklazów).
KLASA SYENITU i TRACHITU
SYENITY - skały zbliżone kolorystycznie i strukturalno-teksturalnie do grupy skał kwaśnych - granitoidów (zawierają do 60% wag. SiO2). Zaliczane do grupy skał alkalicznych.
Struktura hipautomorficzna, tekstura bezładna, rzadko równoległa. Do ich głównych składników mineralnych należą: K-skalenie (ortoklaz lub mikroklin lub jako składniki pertytów), plagioklazy (oligoklaz-andezyn), hornblenda, biotyt, rzadko piroksen. Akcesorycznie występują: cyrkon, apatyt, tytanit. Minerały wtórne: chloryty, epidot.
TRACHITY - skały subwulkaniczne, wylewne. Skały jasne, szare, niekiedy różowawe a nawet czerwonawe. Struktura porfirowa (prakryształy skaleni). Ciasto skalne zazwyczaj w pełni zrekrystalizowane, rzadko szkliste lub mikrolitowe. Tekstura równoległa, fluidalna tzw. trachitowa (równoległe ułożone listewki K-skalenia - sanidynu). Skały te tworzą kopuły, pokrywy, rzadziej potoki. Uważane są za produkty dyferencjacji magmy bazaltowej.
Ze względu na udział danego składnika wyróżnia się:
t. alkaliczne - przewaga plagioklazów (albit) nad K-skaleniem;
t. peralkaliczne - tylko plagioklazy oraz amfibole i alkaliczne pirokseny (np. egiryn).
SKAŁY ŻYŁOWE - lamprofiry, minettta, wogezyt.
Lamprofiry - skały ciemne, często z widoczną makroskopowo strukturą porfirową. Przypuszczalnie są produktem asymilacji granitoidów przez magmę zasadową lub swoistej dyferencjacji grawitacyjnej minerałów ciemnych.
Minetta - skała zbudowana głównie z większych blaszek biotytu rozsianych w drobnokrystalicznej masie utworzonej z K-skaleni, plagioklazów i biotytu.
Wogezyt - struktura porfirowa - fenokryształy hornblendy lub diopsydu w cieście skalnym zbudowanym głównie z K-skalenia i plagioklazów.
Albityt - skała hipabisalna, tworzy cienkie dajki o więźbie aplitowej (drobnokrystalicznej) - albitowy syenit. Zbudowana prawie wyłącznie z albitu, z niewielką ilością muskowitu, granatu, cyrkonu, rutylu oraz wtórnego kwarcu.
Struktura zw. cukrowatą (sacharyt).
KLASA MONZONITU i LATYTU
UWAGA!!! W skałach tych foidy (głównie leucyt, nefelin) obecne są w ilości do 10% obj.
MONZONITY (gabro ortoklazowe, g. syenitowe, gabrosyenit) - skała plutoniczna, niedosycona krzemionką; występuje w małych intruzjach lub tworzy fację brzeżną masywów granitoidowych (jako bardziej zasadowy dyferencjat).
W klasyfikacji skał magmowych monzonity zajmują położenie pośrednie, pomiędzy typowym syenitem a monzodiorytem-monzogabrem.
Skład mineralny: występuje prawie równowaga w składzie ilościowym plagioklazów (oligoklaz-andezyn) a K-skaleniami; zawierają też do 5% obj. kwarcu (odmiany o zawartości kwarcu 5-20% obj. zw. są monzonitami kwarcowymi); wśród składników ciemnych występują: augit, diopsyd, hornblenda, biotyt (15-45% obj.; gdy jest więcej melanomonzonit,
mniej leukomonzonit). Akcesorycznie występują: apatyt, tlenki Fe, tytanit, spinel chromowy, piryt, cyrkon i in.
LATYTY - odpowiedniki wylewne monzonitu; w klasyfikacji zajmują miejsce pośrednie między trachitem a andezytem, bliskie trachydolerytowi (skała subwulkaniczna, żyłowa).
Struktura porfirowa - fenokryształy plagioklazów (oligoklaz-andezyn, rzadziej labrador), K-skalenie (sanidyn), hornblenda, biotyt (rzadko ale możliwy diopsyd i oliwin), które występują w mikrofelzytowym lub trachitowym cieście skalnym zbudowanym z w/w minerałów młodszej generacji; masą spajającą może też być szkliwo wulkaniczne zawierające mikrolity oligoklazu oraz wtrącenia magnetytu, apatytu, nefelinu itd.
Foidy do 10% obj. to głównie: nefelin ....
Syenit z Nordnikle (Skandynawia)
Struktura: pełnokrystaliczna, nierównokrystaliczna, porfirowata, hipautomorficzna. Tekstura: zbita, bezładna. Skład mineralny: skalenie alkaliczne (mikropertyt ortoklazowy, ortoklaz), plagioklazy silnie zserycytyzowane, hornblenda, licznie występuje tytanit, apatyt, minerały rudne (oraz śladowo kwarc).
Trachit
Struktura: porfirowa. Tekstura: fluidalna (tzw. tekstura trachitowa - równolegle ułożone listewki K-skalenia - sanidynu). Skład mineralny: prakryształy: sanidynu (relief ujemny, kąt ściemniania ok. 5o, pokrój tabliczkowy, barwy interferencyjne bardzo ciemne - stalowoszare), plagioklazy, egiryn (jednoskośny piroksen, słabo przeświecający zielono-brunatny). Ciasto skalne: sanidyn, egiryn, nieprzezroczyste minerały rudne.
Monzonit (Witosza, Bułgaria), nr 41
Struktura: pełnokrystaliczna, nierównokrystaliczna, hipautomorficzna. Tekstura: bezładna, zbita. Skład mineralny: skalenie alkaliczne (mikropertyt ortoklazowy, rzadziej ortoklaz), plagioklazy (oligoklaz-labrador), pobocznie biotyt, pirokseny zuralityzowane oraz śladowo kwarc. W skale występują minerały rudne, cyrkon i apatyt.
SKAŁY ALKALICZNE
Obecność amfiboli alkalicznych (sodowe) i piroksenów (egiryn, Ti-augit) oraz plagioklazów i skaleniowców. Przedstawicielem tych skał jest np. cieszynit.
Cieszynit - żyłowa skała magmowa alkaliczna o strukturze drobnokrystalicznej, której głównymi składnikami są: plagioklazy (labrador-bytownit), foidy (nefelin) oraz biotyt, pirokseny i amfibole (hornblenda). Zabarwienie ciemne. Skały te są zazwyczaj silnie prze-obrażone metasomatycznie. Nazwa pochodzi od miasta Cieszyn, gdzie występują bardzo powszechnie. Cieszynit jest odpowiednikiem gabra analcymowego.
Cieszynit (62)
Struktura: pełnokrystaliczna, nierównokrystaliczna. Tekstura: zbita, bezładna. Spośród pierwotnych składników zachowane zostały amfibole typu hornblendy bazaltowej (lamprobolit - brunatna, pleochroiczna), niekiedy piroksen jednoskośny typu Ti-augitu (1N barwa słabo różowa wynikająca z obecności Ti w strukturze piroksenu), igiełkowe kryształy apatytu oraz podrzędnie minerały rudne. Pozostałe składniki skały - skalenie (sanidyn tworzy formy zbliżone do sferolitów), skaleniowce są zastąpione przez nierozpoznawalne mikroskopowo minerały wtórne (węglany, chloryty, zeolity).
Cieszynit (61)
Struktura: pełnokrystaliczna, nierównokrystaliczna. Tekstura: bezładna. Główne składniki: pirokseny (Ti-augit), hornblenda bazaltowa (lamprobolit) oraz podrzędnie minerały rudne i drobnoigiełkowy apatyt. Obecne są też skalenie (skaleniowe-skalenie, plagioklazy) i skale-niowe, które w większości przypadków zastąpione są przez mieszaninę nierozpoznawalnych mikroskopowo minerałów wtórnych (zielonkawe minerały ilaste, prawdopodobnie seladonit).
Nefelinit (Sulików, Dolny Śląsk)
Struktura: porfirowa. Tekstura: zbita, bezładna. Prakryształy: oliwiny, pirokseny (trudne do odróżnienia). Ciasto skalne: nefelin (bezbarwny, o niskich szarych barwach interferen-cyjnych), pirokseny i nieprzezroczyste minerały rudne.
Fonolit nefelinowy
Struktura: porfirowa. Tekstura: fluidalna. Skład mineralny: prakryształy: sanidyn, nefelin, ciasto skalne: sanidyn, nefelin (krótkie słupki, w przekrojach 6 - boki lub prostokąty, relief zerowy, ściemnia światło prosto), egiryn (intensywnie zielony, silny relief), hydromiki, hornblenda silnie zmieniona.
W Polsce fonolity nefelinowe występują w Opolnie Zdroju koło Bogatyni, SW Polska).