Nieprzystosowanie społeczne Termin
Nieprzystosowanie społeczne - termin stosowany m.in. w socjologii i w oświacie. Mianem nieprzystosowanych społecznie określa się dzieci i młodzież, u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych występują utrwalone zaburzenia w zachowaniu. Za zagrożonych niedostosowaniem uważa się te dzieci i młodzież, które wychowują się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psychospołecznego, na które negatywny wpływ wywierają takie środowiska jak rodzina, grupa rówieśnicza i inne, a także, u której rejestrowane przejawy zaburzeń występują sporadycznie.
L. Pytka podkreśla także, iż termin "nieprzystosowanie społeczne" bywa zastępowany innymi określeniami, takimi jak: "niedostosowanie", "wykolejenie", "demoralizacja". Zakres pojęciowy jest tu podobny we wszystkich przypadkach.
Nieprzystosowanie społeczne według L. Pytki (1993, s. 18-19) jest to:
Odmiana rozwoju społecznego dziecka pociągająca za sobą złe skutki dla samego dziecka i jego otoczenia społecznego (D. Wójcik, 1984 s. 12-22).
Brak podatności dzieci i młodzieży na normalne (stosowane powszechnie) metody wychowawcze, co skłania rodziców oraz instytucje wychowawcze do poszukiwania specjalnych metod wychowawczych, medyczno- psychologicznych i medycznych.
Rodzaj zaburzeń w zachowaniu, spowodowany "negatywnymi warunkami środowiskowymi" bądź zaburzeniami równowagi procesów ośrodkowego układu nerwowego.
Zaburzenie emocjonalne, wyrażające się w trudności lub niemożliwości współżycia jednostki z innymi ludźmi.
Zaburzenie charakterologiczne spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, będące przyczyną wzmożonej trudności w dostosowaniu się do uznawanych norm społecznych oraz w realizacji zadań życiowych.
Złożone zjawisko (psychologiczno-społeczne) wyrażające się w zachowaniu sprawiającym wiele kłopotów i trudności jednostce i jej otoczeniu i jednocześnie powodujące subiektywne poczucie nieszczęścia.
Swoista rozbieżność między systemem norm i wartości uznawanych przez jednostkę i przez grupę, do której przynależy.
Zespół zachowań świadczący o nieprzestrzeganiu przez jednostkę "pewnych podstawowych zasad postępowania obowiązujących młodzież w danym wieku", przy założeniu, że zachowania te powtarzają się, czyli są względnie trwałe. Pod względem logicznym jest to pojęcie puste, gdyż niedostosowania na dobrą sprawę nie ma i nie może być. Samo życie, bowiem pośród ludzi, wchodzenie w określone interakcje jest formą przystosowania czy dostosowania społecznego (K. Pospiszyl, E. Żabczyńska 1980, s. 13);
Jest to pewnego rodzaju skrót językowy na oznaczenie stanu wadliwego funkcjonowania jednostki znajdującej się pod presją niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych prowadzących w konsekwencji do nieadekwatnego odgrywania przypisanych jej ról społecznych i przejawiania postaw antagonistyczno- destrukcyjnych stymulujących jednostkę do zachowań sprzecznych z powszechnie uznawanymi normami i wartościami. Zachowania te zwykle ocenia się negatywnie i sankcjonuje społecznie.
Grzegorzewska. “MŁODZIEŻ NIEDOSTOSOWANA” - to zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, metodyczno-psychologicznych i medycznych; tych wszystkich, wobec których z jednej strony pracodawca i urzędy publiczne muszą zastosować metody specjalne, z drugiej zaś strony wychowawcy muszą się uciekać do sposobów specjalnych; tych wszystkich, dla których trzeba czegoś innego niż dla zespołu innych. Bardzo istotną cechą dodatniego tego określenia jest położenie nacisku na zobowiązanie społeczeństwa wobec dziecka niedostosowanego społecznie, a nie na mankamenty tegoż dziecka.
Inną definicję pojęcia podaje O. Lipkowski, według którego ,,NIEDOSTOSOWANIE SPOŁECZNE - to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.
Według Czapówa i Jedlewskiego pojęcie NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO przybiera formę wielopoziomowego konstruktu teoretycznego, który obejmuje:
Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego-antagonistyczno-destruktywne zachowania)
Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia)
Przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).
Odmienne podejście do istoty problemu niedostosowania społecznego prezentuje S. Górski, który osobami NIEDOSTOSOWANYMI SPOŁECZNIE nazywa te jednostki, które:
Nie są zdolne (nie mogą) do pełnienia ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami wskutek niedostatków dyspozycji wykonawczych (instrumentalnych) takich, jak np. procesy orientacyjne (głusi, niewidomi), procesy intelektualne (upośledzeni umysłowo), procesy werbalno-motoryczne (przewlekle chorzy);
Nie są skłonne (nie chcą) do pełnienia ról społecznych wskutek negatywnego ustosunkowania się wobec różnych oczekiwań społecznych.
Oczywiście możliwy jest tez przypadek, że jednostka jednocześnie nie jest zdolna i nie jest skłonna do pełnienia ról zgodnie z oczekiwaniami społecznymi. W przypadku braku skłonności do przestrzegania społecznych norm i respektowania wartości społecznych mamy do czynienia z WYKOLEJENIEM SPOŁECZNYM. Nie każde jednak zachowanie niezgodne z rolą społeczną jest przejawem wykolejenia. Aby można było je sklasyfikować, musi ono:
stanowić reakcję jednostki na społeczne oczekiwania (obowiązujące normy)
odznaczać się antagonizmem destruktywnym wobec ogólnie uznanych norm
PRZEJAWY NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Objawami nieprzystosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na wymagania i nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych - dziecka w rodzinie, kolegi w grupie rówieśniczej, ucznia w szkole.
Liczba najczęściej wymienianych podstawowych symptomów niedostosowania zawiera się w przedziale 3-15.
L. Pytka wymienia następujące przejawy niepożądanego społecznie zachowania dzieci i młodzieży: notoryczne kłamstwa; wagary; alkoholizowanie się; ucieczki z domów; kradzieże; niekonwencjonalne zachowania seksualne; rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją.uzależnienie lekowe, toksykomanię, samobójstwa i zamachy samobójcze, prostytucje i promiskuityzm, pasożytnictwo społeczne, uczestnictwo w gangach podkulturowych.: werbalną agresję(wulgarność), lenistwo szkolne, nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły, zaburzenia koncentracji uwagi, lękliwość, konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami (autor Skali Nieprzystosowania Społecznego)
Inną typologię symptomów niedostosowania społecznego podaje O. Lipkowski. Wskazuje on w szczególności na: notoryczne kłamstwa; werbalna agresję (wulgarność); lenistwo szkolne; lękliwość; nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów szkoły; zaburzenia koncentracji uwagi; konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami; wartości.
Natomiast MEN za objawy, które należy brać pod uwagę, przyjęło: "nagminne wagary, ucieczki z domu i włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się (jego próby i faktyczne odurzanie się), niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach negatywnych oraz usiłowanie i dokonane samobójstwa
Etiologia niedostosowania społecznego
1. Czynniki biopsychiczne. Uszkodzenia lub schorzenia CNS (Centralny Układ Nerwowy), zaburzenia endokrynologiczne (wywołujące dewiacje osobowościowe).
2. Czynniki środowiskowe: wypaczone kontakty społeczne, zaburzające harmonię życia osoby, negatywnie oddziałujące na jej aktywność, patologiczne rodziny, negatywne oddziaływanie szkoły i grupy rówieśniczej, wszelkie dysfunkcje środowiska, w którym jednostka żyje, uczy się i pracuje, które mają wpływ na jej zachowanie.
Typologia przyczyn niedostosowania społecznego podawana przez Jana Konopnickiego:
Przyczyny środowiskowe: warunki domowe - kulturalne, ekonomiczne; atmosfera w domu; stosunki pomiędzy domownikami; poziom bezpieczeństwa.
Przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym: stosunek wychowawczy (wychowawca - wychowanek); stosunki uczniów między sobą; niepowodzenia szkolne dziecka.
Przyczyny tkwiące w środowisku wrodzonym: życie prenatalne dziecka; moment narodzin.
Środowisko Jeżeli środowisko, w którym przebywa jednostka jest pod jakimś względem patologiczne, wypaczone, staje się przyczyną trudności przystosowawczych tej osoby. Najczęściej spotykane dysfunkcje środowiska wiążą się z nie zaspakajaniem podstawowych potrzeb życiowych dziecka, stawianiem wobec niego wygórowanych wymagań, (których ze względu na możliwości rozwojowe nie jest w stanie spełnić), ukazywanie negatywnych wzorców postępowania.
Przyczyny wrodzone Przyczyny wrodzone określają nie tylko te dziedziczne cechy charakteru, ale również wszystko to, co wpływa na płód do momentu jego urodzenia. Mówi się o wrodzonych zadatkach anatomiczno - fizjologicznych. Kształtowanie się osobowości dziecka zaczyna się właściwie już w momencie jego życia, w momencie poczęcia. Szczególnie istotnew rozwoju szkieletu osobowości są pierwsze trzy miesiące. Mały człowiek chłonie poprzez ciało matki wszystko, co ją otacza i co dzieje się w niej samej. Istotne jest więc samopoczucie matki, to czy zaspokojone są jej różne potrzeby, w tym potrzeba bezpieczeństwa, miłości, troski i wsparcia ze strony ojca dziecka i rodziny. Ważne jest jej odpowiednie odżywianie w czasie ciąży, sposób życia, czy jest pod wpływem używek, czy też nie.
Cech psychicznych człowiek nie dziedziczy w gotowej postaci, ale dziedziczy cechy CNS. Układ nerwowy charakteryzuje się występowaniem dwóch typów procesów: pobudzania i hamowania. Dziecko dziedziczy po swoich przodkach typ procesów CNS w ten sposób, że występuje u niego przewaga jednego nad drugim (np. jedno dziecko jest bardziej pobudzone, inne bardziej spokojne, gdyż ma przewagę procesów hamujących).
Na bazie tych dziedzicznych cech CNS kształtują się cechy osobowości, której zręby są już gotowe pod koniec trzeciego miesiąca życia. Działanie szkodliwych bodźców na rozwój dziecka może więc zacząć się bardzo wcześnie. Istotny jest również sam moment narodzin dziecka. Dziecko wyczuwa zdenerwowanie matki i całą atmosferę, która jest wokół niej. Trzeba pamiętać, że poród jest zawsze pewnego rodzaju szokiem dla dziecka. Wpływ wszelkich negatywnych czynników w takim momencie jest ogromny, i może pozostawić trwały ślad w psychice dziecka. Dochodzą do tego różne fizjologiczne dysfunkcje, wady rozwojowe, czy też uszkodzenia narządów zewnętrznych i wewnętrznych w momencie porodu.
Zwolennicy biologizmu podkreślają doniosłą rolę wrodzonych czynników rozwojowych, także dziedzicznych, które wyznaczają granice możliwości, strukturę wewnętrzną organizmu i osobowość dziecka. Inni wskazują na większe znaczenie i wpływ na osobowość dziecka najbliższego otoczenia, w którym dziecko przychodzi na świat i się rozwija.
Środowisko rodzinne Pierwsze i najbardziej naturalne środowisko wychowawcze dla dziecka. Wywiera najgłębszy i najtrwalszy wpływ na osobowość i zachowanie dziecka, na rozwój jego cech moralnych i społecznych,co wynika z faktu, że jest oparta na więzach krwi. Pierwotnie formuje osobowość i kształtuje charakter, zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka: potrzeby materialne, potrzebę bezpieczeństwa, miłości, akceptacji; oddziałuje na człowieka samym swoim istnieniem, wpływami zamierzonymi i niezamierzonymi. W rodzinie dziecko uczy się sposobu kontaktów społecznych. Rodzina modeluje człowieka od momentu narodzin aż po starość, tworzy bazę dla rozwoju jego zadatków wrodzonych i nabytych. Jest miejscem poznawania i rozumienia otoczenia i orientacji w świecie.
Wszelkie natomiast przejawy patologii, dezorganizacji życia rodzinnego takie jak: zła atmosfera, rozluźnienie się więzi między członkami, niewłaściwe metody wychowawcze, kłótnie, zdrady małżeńskie, rozwód rodziców, alkoholizm, przestępczość, prostytucja, choroby, śmierć jakiegoś członka, powodują, że zachwiana zostaje równowaga psychiczna dzieci, pojawiają się trudności wychowawcze. Są to przyczyny niedostosowania społecznego, które często początkują proces wykolejenia się młodzieży, a potem wkraczanie na drogę przestępczą. Rodziny zdemoralizowane, zdezintegrowane tworzą dla dziecka otoczenie patologiczne, dewiacyjne, konfliktowe, w których uczy się ono zachowań negatywnych od swoich rodziców i innych członków rodziny, głównie poprzez obserwację i naśladownictwo.
Brak zaspakajania podstawowych potrzeb dziecka w rodzinie (fizycznych, materialnych i psychicznych, emocjonalnych: pewności, bezpieczeństwa, miłości, akceptacji, uznania, solidarności i łączności z bliskimi) powoduje pojawienie się u niego poczucia zagrożenia
Alkoholizm. Alkohol wpływa na dezorganizację rodzinnego życia. Skupia uwagę wszystkich członków na sobie i osobie pijącej. Pojawia się najczęściej w rodzinach, w których brak jest prawidłowych relacji między małżonkami. Atmosfera w domu, w którym rodzice (lub jeden rodzic) piją jest mocno nerwicogenna. Awantury, kłótnie, ordynarne zwroty są stałym sposobem komunikacji pomiędzy członkami rodziny. Dzieci, które są świadkami konfliktów rodzicielskich, same zaczynają w ten sposób odnosić się do swojego rodzeństwa, do rówieśników. W zachowaniach dzieci pojawiają się pewne mechanizmy obronne, które pozwalają im przetrwać te najcięższe chwile. W życiu dorosłym będą im one utrudniały poprawne kontakty interpersonalne i normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Nie każde dziecko wychowujące się w rodzinie nałogowych alkoholików, staje się dzieckiem niedostosowanym społecznie, jednakże taka rodzina stwarza większe zagrożenia dla jego prawidłowego rozwoju. Mówi się również o tzw. grupach podwyższonego ryzyka. Są to
Rozwód
Środowisko szkolne Szkoła jest, obok rodziny, głównym miejscem kształtowania się osobowości dziecka. Zadanie szkoły polega na przygotowaniu dziecka do tego, aby stało się ono człowiekiem dojrzałym, zdolnym do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym. Sytuacja dzieckana terenie szkoły, jego powodzenia i niepowodzenia, jakie napotyka przy podejmowaniu zadań i realizacji obowiązków szkolnych, jego kontakty z rówieśnikami i pozycja w klasie wywierają istotny wpływ na proces jego socjalizacji i rozwoju. Wpływać może również na jego przyszłe, dorosłe życie.
Grupa rówieśnicza W procesie uspołeczniania dziecka ważną rolę odgrywają grupy rówieśnicze. Uczestnictwo w tych grupach jest bardzo pożądane w procesie wychowania. Pozwala dziecku zaspokoić psychiczne i społeczne potrzeby, dodaje mu pewności siebie, ma ono poczucie przynależności do danej grupy, czuje się potrzebne i akceptowane. Takie grupy tworzą się spontanicznie i polegają głównie na spędzaniu wolnego czasu w swoim towarzystwie przez dzieci.
Grupa rówieśnicza może się jednak okazać nieodpowiednim miejscem dla wzrostu dziecka. Może przekształcić się w grupę przestępczą. Dziecko wchodząc w taką grupę traci kontakt z rodziną. Rodzice nie są już na pierwszym miejscu, lecz koledzy z grupy. Trzeba jednak pamiętać, że grupa rówieśnicza sama z siebie nie jest przekaźnikiem wartości kulturowych. Dzieci bowiem przychodzą tu z wartościami, które nabyli w domu rodzinnym lub w szkole. W grupie dokonuje się wymiana tych wartości pomiędzy rówieśnikami. Jeżeli dziecko pochodzi z rodziny, w której panują silne więzi, dziecko pozostanie przy swoich wartościach. Opuści grupę, jeśli będą dominowały w niej zachowania przeciwne jego hierarchii wartości. Jeżeli natomiast grupa jest dla dziecka formą ucieczki, miejscem najistotniejszym, wówczas wchłonie te zasady i normy, którymi kieruje się grupa i uzna je za swoje. Dzieje się tak szczególnie z tymi dziećmi, w domach których narastają konflikty. Dokładają się do tego niepowodzenia szkolne. Dziecko czuje się niechciane, nieakceptowane, lekceważone i zaczyna szukać swojego miejsca. Natrafia na osoby z problemami podobnymi do swoich, co daje mu poczucie bezpieczeństwa. Wspólnie rozpoczynają aktywność niezgodną z normami narzucanymi przez świat dorosłych, od których dostali tyle upokorzeń, zranień, kar. Działalność dziecka w takiej grupie pozostawia trwałe ślady w jego psychice. Nabywa tu umiejętności i przyzwyczajenia, które później stosuje w życiu dorosłym. Zło popełniane przez grupy nieletnich nabiera coraz szerszego rozmiaru i pogłębia ich proces demoralizacji, niedostosowania społecznego i wykolejenia się.
zasadnicze etapy wykolejenia społecznego, - według Cz. Czapów:
1. Stadium pierwsze - charakteryzuje się występowaniem u jednostki
poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej.
Reakcją może być agresywna antyspołeczna postawa, reakcje negatywne,
buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości.
Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi.
Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i przejawia
dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.
2. Stadium drugie - wyraża się utrwalaniem wrogich reakcji wobec osób
socjalizującą znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego
kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotyka irracjonalny opór.
Typowym przejawem tego stadium jest odrzucenie wszelkich form ekspresji
wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspakajać
podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się
pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak:
alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne, itp.
3. Stadium trzecie - wiąże się z autonomizowaniem się działalności
antyspołecznej (antagonistycznio-destruktywnej), która zaczyna stanowić
samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej.
Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i
grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym.
Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej
prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z otoczeniem, moralnością lub
prawem.
5