DZIECKO
Bohaterowie idealni: Pierwszy piękny literacki portret dziecka w polskiej literaturze, zapewne wyidealizowany, kreśli zbolały ojciec, Jan Kochanowski, w Trenach.
Urszulka, zmarła przedwcześnie malutka córeczka poety, zostaje w nich przedstawiona jako dziewczynka radosna, dobra, czuła, serdeczna i utalentowana.
Najważniejsze jest to , że Kochanowski nadał szczególną rangę postaci dziewczynki: cykl Trenów - poświęconych zwykle dostojnym i czcigodnym zasłużonym osobom, na przykład możnym władcom - zadedykował kruchej i niewinnej istotce. Na tym właśnie między innymi polega nowatorstwo Trenów Kochanowskiego!
Niewinną bohaterkę, wzór małej córeczki spotykamy w dramacie Henryka Ibsena „Dzika kaczka” - Jadwinia, ślepnąca czternastolatka, jest wzorem dobrego dziecka, kochającego tatę ( który , jak się potem okaże , nie jest jej biologicznym ojcem), mamę i dziką kaczkę- zranionego , niezdolnego do lotu ptaka, hodowanego na strychu. Jadwinia Ekdal, posłuszna i rozkochana w książkach, niezmiernie przywiązana do rodziców i dziadka, grzeczna dla obcych, popełni samobójstwo, gdy poczuje się odrzucona i niekochana przez ojca.
Niewinne, szczere, roześmiane, pełne energii i radości życia są bohaterki książek Kornela Makuszyńskiego: Ewa z „Szaleństw panny Ewy” , Basia z „ Awantury o Basię „. Takie też jest Ania z „ Zielonego wzgórza”. Wrażliwe , nad wyraz uczynne, optymistycznie nastawione do otoczenia, gotowe zamieniać świat i uszczęśliwiać ludzi. Często : sieroty lub półsieroty poszukujące rodziny , miłości.
Wielce szlachetną postać dziecka spotykamy w powieści Henryka Sienkiewicza „ W pustyni i w puszczy” - to Staś Tarkowski, odważny, opiekuńczy i odpowiedzialny, choć jak każdy chłopiec w jego wieku lubi się przechwalać, w godzinie próby okazuje się świetnym, nieustraszonym opiekunem małej Nel, w dodatku wzorowym chrześcijaninem i patriotą. Z kolei Nel to uosobienie niewinności i dziewczęcego wdzięku.
„Król Maciuś Pierwszy” Janusza Korczaka sugeruje, że dzieci to niewinne istoty ( grzeszące jedynie lekkomyślnością), a całe zło, konflikty, wojny wywołują dorośli. Gdyby nie przestawali być dziećmi, świat wyglądałby inaczej - zdaje się sugerować literatura. Bohater „ Blaszanego Nębenka” - Oskar- nie chce dorosnąć, prozy i szarości dorosłego życia chce też uniknąć żyjący w świecie wyobraźni Piotruś Pan - bohater powieści napisanych przez Jamesa Matthew Barriego.
Dzieci okrutne: William Golding we „ Władcy much” ukazał chłopięcą społeczność, której członkowie w walce o władzę i wpływy nie cofają się przed niczym , nawet zadawaniem śmierci. Zwłaszcza kilkunastoletni Jack Merridew, kierownik szkolnego chóru, odznacza się apodyktycznością i okrucieństwem. Ma tyrańskie zapędy i jest żądny krwi. Bezskutecznie stara się przejąć władzę , a gdy plan zawodzi , odchodzi od grupy i przewodzi dzikim - to oni aranżują zbiorowe szaleństwo , podczas którego ginie jeden z chłopów - Simon, uznany za niebezpiecznego zwierza. Jack napada również na przywódcę Ralfa i nakazuje go ścigać, na szczęście w tym momencie do akcji wkraczają dorośli ( marynarze) - w przeciwnym wypadku i Ralf poniósłby śmierć. Bezludna wyspa dzieci jest więc piekłem ,nie arkadią.
Także dzieci bywają okrutnikami w kontrowersyjnej powieści Jerzego Kosińskiego „ Malowany ptak”. Kilkuletniego chłopca , który wydaje im się inny ze względu na swoje pochodzenie i wygląd ( Cygan , może Żyd), prześladują nie tylko dorośli, także rówieśnicy , ma przykład w schronisku sierot.
Tomasz z „ Doliny Issy” Miłosza , dorastający w polskim dworze na Litwie u swoich dziadków - rodziców matki, Surkontów, zostanie przedstawiony jako nieraz okrutny wobec babki Dilbinowej. Będzie czerpał przyjemność ze straszenia jej,a gdy Dilbinowa znajdzie się na łożu śmierci, mimo pewnego do niej przywiązania będzie dumny, że jako najbliższy krewny występuje centrum wydarzeń , w roli dorosłego. Jako dziecko zetknie się też Tomaszek z urokami i zbrodniczym charakterem polowania. Będzie płakał nad zabitą wiewiórką, ale będzie też czerpał przyjemność ze strzelania.
Krzywda małego bohatera: Krzywda dziecka szczególnie porusza, wzrusza, oburza, wywołuje chęć protestu, a może nawet zemsty.
Wiedzieli o tym pozytywiści , jakże często portretując krzywdę dziecka. Obrazki Marii Konopnickiej pełne są chorób, śmierci i cierpień niewinnych, ubogich dzieci.
Przypomnijmy też „Naszą szkapę” tej samej autorki- chłopcy, bohaterowie noweli, wychowują się w nieludzko ubogich warunkach, tracą niedożywioną, schorowaną matkę, nikt się nimi praktycznie nie zajmuje. Wskutek ciemnoty i niedouczenia wiejskiej gromady umiera siostra tytułowego bohatera noweli Prusa „Antek”, Rozalka. Z kolei on nie ma możliwości rozwijania swego plastycznego talentu. Bardzo podobna postać , Janko Muzykant z noweli Sienkiewicza, zostaje pobity do nieprzytomności i umiera, bo tak surowo ukarano utalentowanego muzycznie biednego chłopca posądzonego o kradzież.
Wreszcie bohaterka noweli Elizy Orzeszkowej „ Dobra pani” staje się zabawką w rękach rozkapryszonej damy - bawi, dopóki jest rozkoszną, słodką, małą dziewczynką, potem nie ma dla niej przyszłości i miejsca w domu pani.
Krzywda dzieci z nowel pozytywistycznych eksponowana jest w celu uwydatnienia pewnych zjawisk społecznych: nieprawdopodobnego zacofania wsi, potwornej biedy robotników w mieście i ubogich chłopów oraz bezrolnych na wsi.