2. Klasyfikacja osób upośledzonych umysłowo

Ogólnie przyjmuje się, że liczba dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym wynosi od 2 do 3% ludności. W populacji osób z deficytem intelektualnym najliczniejszą grupę, bo ok. 75% stanowią upośledzeni umysłowo w stopniu lekkim. Około 20% to osoby ze znacznym i umiarkowanym stopniem upośledzenia, pozostałe 5% tej populacji to upośledzeniu w stopniu głębokim ( Kierenko, Parchomiuk, 2006, s. 20).

Od 1 stycznia 1980 roku obowiązuje IX rewizja Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów, oparta na odchyleniach standardowych, w których uwzględniono stopnie niedorozwoju umysłowego.

Stopień rozwoju umysłowego	Skala Wechslera I.I	Skala Termana - Merill I.I
Rozwój przeciętny (odchylenie mniejsze i równe 1)	85 - 110	84 - 100
Rozwój niższy niż przeciętny (odchylenie od -1 do -2)	70 - 84	69 - 83
Niedorozwój umysłowy lekki (odchylenie od -2 do -3)	55 - 69	52 - 68
Niedorozwój umysłowy umiarkowany (odchylenie od -3 do -4)	40 - 54	36 - 51
Niedorozwój umysłowy znaczny (odchylenie od -4 do -5)	23 - 39	20 - 35
Niedorozwój umysłowy głęboki	0 - 24	0 - 19

Tabela 1.

1. Rozwój niższy niż przeciętny

Termin rozwój niższy niż przeciętny zastępowany jest często nazwami: inteligencja na pograniczu normy, niedobór inteligencji, opóźnienie w rozwoju, niedorozwój umysłowy lub cofnięcie w rozwoju na pograniczu normy.

Wyróżnia się pięć grup osób z niższym niż przeciętny poziom sprawności intelektualnej, które wymagają różnego postępowania pedagogicznego.

1. Dzieci zaniedbane pedagogicznie - aby odróżnić upośledzenie umysłowe od zaniedbania pedagogicznego należy uwzględnić tempo uczenia się dziecka, jego wyuczalność. W wyniku intensywnego nauczania i wczesnej stymulacji rozwoju intelektualnego mogą one wyrównać braki i funkcjonować jak dzieci prawidłowo się rozwijające.

2. Dzieci z deficytami parcjalnymi - ogólna inteligencja dziecka jest tutaj w normie, natomiast upośledzone są tylko niektóre funkcje, np. percepcja, słuchowa, wzrokowa, wyobraźnia przestrzenna.

3. Dzieci o powolnym przebiegu procesów intelektualnych - dzieci w tej grupie poprawnie, ale powoli spostrzegają, rozwiązują problemy, wolniej zapamiętują i uczą się.

4. Dzieci lekko upośledzone umysłowo - dzieci te na podstawie tylko ilorazu inteligencji niesłusznie zostały zakwalifikowane do tej grupy z dawnego pogranicza upośledzenia, dziś zaś do grupy z niższym niż przeciętnym poziomem inteligencji.

5. Dzieci, których nie można zakwalifikować do żadnej z wymienionych grup - wykazują one na podstawie różnych testów i skal niższy niż przeciętny poziom funkcjonowania intelektualnego i społecznego.

Dzieci o niższym niż przeciętny poziom inteligencji wymagają wczesnej intensywnej stymulacji, pomocy korekcyjno - wyrównawczej oraz indywidualnego ,dostosowanego do zdolności dziecka systemu nauczania.

1. Upośledzenie umysłowe lekkie

Osoby dorosłe lekko upośledzone umysłowo nie przekraczają poziomu intelektualnego 12- letniego dziecka o prawidłowym rozwoju i 17- letniego w dojrzałości społecznej.

U osób z lekkim upośledzeniem umysłowym występują między innymi zaburzenia w percepcji wzrokowej i słuchowej. Spostrzeżenia ich są niedokładne , mają trudności w wyodrębnianiu istotnych cech przedmiotów i zjawisk. „Mają mniejszy zasób pojęć liczbowych, gorzej wykonują operacje rachunkowe, mają gorszą zdolność klasyfikowania, ujmowania podobieństw i różnic, uogólniania, abstrahowania, gorzej rozumieją słowa, oraz mają mniejsze zdolności analityczno- syntetyczne” (za Kirejczyk K., 1981, s. 116).

Występuje u nich uwaga dowolna, której trwałość wzrasta wraz z wiekiem. Jest ona jednak mniejsza niż u dzieci nie odbiegające od normy. Ich niedorozwój wiąże się przede wszystkim z upośledzeniem pamięci logicznej. Stąd trudności tych dzieci w trwałym zapamiętaniu treści powiązanych logicznie.

U dzieci lekko upośledzonych umysłowo stwierdza się uboższy zasób słownictwa, przy czy słownik bierny jest bogatszy od czynnego. „Zaburzenia mowy wpływają na powstawanie zaburzeń emocjonalnych, te zaś mogą pogłębiać trudności w porozumiewaniu się werbalnym z otoczeniem” (Kirejczyk K., 1981, s. 115).

„U osób lekko upośledzonych umysłowo częściej w porównaniu z normalnymi występuje niestałość emocjonalna, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomoga w zakresie mechanizmów kontroli, a także samoocena niestabilna i nieadekwatna. Osoby te różnią się także gorsza samokontrolą, mniejszą odpowiedzialnością oraz mniejszym uspołecznieniem” (za Kirejczyk K., 1981, s. 117).

Dzieci z niedorozwojem umysłowym w stopniu lekkim różnią się od innych dzieci także pod względem ogólnie niższego poziomu motorycznego. Stosunkowo najbardziej upośledzona jest percepcja ruchów, szybkość oraz umiejętność wykonywania ruchów równocześnie, a stosunkowo mniej - koordynacja statyczna.

2. Upośledzenie umysłowe umiarkowane

U osób umiarkowanie upośledzonych umysłowo stwierdza się zaburzenia w zakresie receptorów, tj. wzroku, słuchu i innych oraz uszkodzenie kory mózgowej, w której dokonuje się analiza i synteza odebranych wrażeń. Upośledzenie analizatorów powoduje niedokładne odzwierciedlanie otaczającej rzeczywistości.

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym maja trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na przedmiocie lub czynności. Dominuje u nich uwaga mimowolna, która przyciąga nowy, silny lub niezwykły bodziec. W wyniki stymulujących oddziaływań można pomóc im osiągnąć zdolność wykonywania operacji takich jak: szeregowanie, klasyfikowanie czy dodawanie, jednak będą one ściśle związane z działaniami praktycznymi na konkretnym materiale. Osoby z deficytem intelektualnym na poziomie umiarkowanym są w stanie opanować umiejętności czytania i pisania, co wymaga jednak permanentnej stymulacji, nie potrafią przyswoić pojęć liczbowych i posługiwać się nimi ze zrozumieniem. Zdolność wnioskowania na temat różnic i podobieństw u tych jednostek jest także ściśle związana z cechami zewnętrznymi przedmiotów (Kierenko J., Parchomiuk M. 2006, s. 30).

U osób umiarkowanie upośledzonych występują trudności w tworzeniu pojęć abstrakcyjnych. Mowa jest uboga i tempo jej rozwoju zwolnione. Pierwsze słowa pojawiają się znacznie później niż u dzieci prawidłowo rozwijających się. Często stwierdza się zaburzenia mowy w postaci dyslali.

„Jednostki umiarkowanie upośledzone umysłowo maja trudności w zapamiętywaniu, przechowywaniu, rozpoznawaniu i odtwarzaniu zapamiętanych informacji” (Kirejczyk K., 1981, s. 111).

U osób tych występują takie potrzeby jak: potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności i szacunku. Żywo pokazują przywiązanie, sympatie oraz potrzebę kontaktów społecznych. Stwierdza się u nich często brak zdolności do panowania nad własnymi popędami, jak również niedostateczny rozwój moralny oraz zachowania gwałtowne i destruktywne, zachowania antyspołeczne, zamykanie się w sobie, bunt itp.

Rozwój społeczny umiarkowanie upośledzonych pozostaje w ścisłym związku z ich ogólnym rozwojem psychofizycznym. Potrafią ustrzec się od niebezpieczeństwa, wykonywać różne czynności związane z samoobsługą. Uczęszczają do tzw. szkół życia, gdzie przygotowują się do uzyskania pewnej samodzielności w życiu, do współpracy w grupie.

3. Upośledzenie umysłowe znaczne

Iloraz inteligencji waha się w granicach 20 - 35.

W upośledzeniu umysłowym znacznego stopnia spostrzeżenia są niedokładne, nie odzwierciedlają otaczającej rzeczywistości. Proces spostrzegania przebiega wolno. Występuje uwaga mimowolna, która kieruje się na przedmioty i czynności budzące zainteresowanie, słaba jest jej trwałość, brak jest uwagi dowolnej. U osób tych nie rozwijają się operacje myślowe. Proces uczenia się i wnioskowania jest ściśle związany z czynnościami praktycznymi i naśladowaniem. Osoby te nie są w stanie przyswoić i posługiwać się ze zrozumieniem umiejętnością czytania, pisania, liczenia.

Znacznie upośledzeni umysłowo potrafią ze sobą dwa przedmioty i powiedzieć, który z nich jest większy, mniejszy, czy krótszy, dłuższy. Potrafią dostrzec podobieństwa i różnice między przedmiotami i rysunkami, lecz nie potrafią ująć podobieństw i różnic między pojęciami. Są w stanie poprawnie zdefiniować proste pojęcia. Rozróżniają proste kształty geometryczne (Kościelak R. 1989, s. 50).

Mowa znacznie upośledzonych opiera się na prostych zdaniach. Porozumiewają się za pomocą zdań dwuwyrazowych albo za pomocą pojedynczych wyrazów wspieranych gestami. Zasób słownictwa jest ubogi, upośledzona jest przede wszystkim mowa czynna.

W znacznym upośledzeniu występują dość bogate potrzeby psychiczne, oraz objawy przywiązania, sympatii i antypatii. Osoby te bywają pobudliwe, apatyczne, zmienne uczuciowo. Często występują u nich zaburzenia zachowania, przejawiające się w agresywnych reakcjach, braku podporządkowania, zachowaniach buntowniczych, bądź w zamykaniu się w sobie itp.

Znacznie upośledzeni dość często sami zaspokajają swoje potrzeby fizjologiczne, ubierają się i rozbierają, myją się, kąpią, czeszą itp. pod warunkiem, że ich się tego nauczy. Potrafią samodzielnie chodzić po najbliższej okolicy, przygotować prosty posiłek. Opanowują umiejętność sprzątania, prania, klejenia kopert itp.

Wczesna, intensywna stymulacja rozwoju intelektualnego i społecznego osób znacznie upośledzonych umysłowo, ich intensywna rehabilitacja w „szkole życia” lub innych przeznaczonych dla nich placówkach umożliwia części tych osób prace w zakładach pracy chronionej lub w domu oraz życie pod opieka rodziny lub wychowawców (Kirejczyk K. 1981, s. 109).

4. Osoby głęboko upośledzone umysłowo

O głębokim upośledzeniu umysłowym świadczy: iloraz inteligencji wahający się w granicach od 0 do 19 lub 24, iloraz rozwoju poszczególnych sprawności intelektualnych, które w zależności od stosowanej techniki pomiaru mogą się wahać w granicach od 0 do 19 lub 24, iloraz dojrzałości społecznej wahający się od 0 do 23. Osoby dorosłe na ogół nie przekraczają ogólnego poziomu sprawności intelektualnych 3-leyniego dziecka, a ich przystosowanie społeczne 4- letniego dziecka.

W upośledzeniu umysłowym głębokim w większości przypadków defekt intelektualny sprzężony jest z dodatkowymi schorzeniami, wadami rozwojowymi, częściej występują u nich wady wzroku, słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn itp. Głębokiemu upośledzeniu towarzyszą często deformacje rysów twarzy, zaburzenia proporcji ciała i jego zniekształcenia

Stwierdza się u tych osób upośledzenie procesów orientacyjno - poznawczych. Występuje dość duża rozpiętość w poszczególnych sprawnościach i funkcjach w zależności od głębokości upośledzenia: od braku percepcji, koncentracji uwagi mimowolnej, zdolności zatrzymania w pamięci elementarnej treści - do cząstkowego ich występowania (Kościelak R. 1989, s.46). Nie występują u nich takie operacje myślowe jak: analiza, synteza, uogólnianie, abstrahowanie. Wrażenia maja charakter izolowany, co utrudnia powstawanie spostrzeżeń i wyobrażeń. Uwaga mimowolna jest nietrwała, mało podzielna, aktywizowana przez silne bodźce z otoczenia.

Porozumiewanie się osób głęboko upośledzonych odbywa się z otoczeniem tylko za pomocą pojedynczych, nieartykułowanych dźwięków dla wyrażenia swoich potrzeb i emocji. Osoby te nie mówią i nie rozumieją mowy.

W upośledzeniu umysłowym w stopniu głębokim występują proste emocje zadowolenia i niezadowolenia, wyrażane dźwiękami nieartykułowanymi. Występują u nich stany podwyższonego lub obniżonego nastroju, a także nieumotywowane wahania nastroju. Przywiązują się do osób, które się nimi opiekują, przywiązanie to trwa tak długo, jak długo widzi opiekuna.

Osoby głęboko upośledzone nie potrafią dbać o swoje bezpieczeństwo, wymagają przez całe życie opieki i pielęgnacji. Ich aktywność życiowa ograniczona jest do przebywania w pozycji leżącej lub siedzącej na łóżku czy wózku inwalidzkim. Niektóre, bardziej sprawne fizycznie osoby potrafią przyswoić bardzo proste czynności i nawyki, na przykład: ubieranie się, jedzenie, realizacja potrzeb fizjologicznych. Nie są zdolne do żadnej, nawet najprostszej pracy. Osoby te pozbawione są możliwości pełnienia większości ról społecznych.

Znaczne ograniczenia w rozwoju, wynikające z uwarunkowań biologicznych, nie powinny być czynnikiem skazującym osoby głęboko upośledzone na życie w izolacji i bierności. Stymulacja potencjału rozwojowego, korygowanie deficytów i zastępowanie braków przy optymalnym zaspokojeniu potrzeb i wielostronnym wsparciu to konieczne drogi rewalidacji tej głęboko zaburzonej w rozwoju grupy osób (Kierenko J., Parchomiuk M. 2006, s. 28).

1

---