BAROK (od XVI w. do poł. XVIII w.)
•Sarmatyzm •Dworskość poezji J.A. Morsztyna •M.S. Szarzyński i D. Naborowski o wartościach trwałych i przemijających
Sarmatyzm
Polską szlachtę wieku XVII i XVIII cechowało poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji i przekonanie o pochodzeniu Polaków od starożytnych Sarmatów. Duma była nieodłączną cechą barokowej mentalności. Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego nacechowania. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław Potocki i Jan Ch. Pasek.
W utworze „Pospolite ruszenie" Potocki ukazuje obraz obozu wojskowego.
Niezdyscyplinowana i gnuśna szlachta jest oburzona, że rotmistrz próbuje wyrwać ich ze snu i prowadzić do walki. W „Zbytkach polskich" potępia wystawne życie do którego dąży szlachta, nie zwracając na losy kraju. Autor dostrzega, iż Polska dąży do upadku. Epos „Transakcja wojny chocimskiej" ma charakter diariusza; zachowuje chronologię wydarzeń z bitwy z Turcją. Potocki wierzy w patriotyzm Polaków i Opatrzność. Wskazuje jednak na zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego. Twórczość jego krytykuje również stosunki feudalne szlachcic-chłop.
J.Ch. Pasek w „Pamiętnikach" ukazuje życie w wojskowym obozie. Szlachcic jest pełen temperamentu, zawadiaka, dbały o własne wygody. Wojsko jest pozbawione karności. Urządza bójki i pijatyki obozowe. W drugiej części Pasek jawi się jako ziemianin. Przedstawia zwyczaje (konkury i przesądy) i upodobania do zabaw, uroczystych przemówień, biesiad, przepychu oraz brak zamiłowania do wiedzy.
Dworskość poezji J.A. Morsztyna
Jan A. Morsztyn pochodził z zamożnego, wpływowego rodu. Był arianinem; człowiekiem wykształconym. Związany był z dworem Tęczyńskich i królewskim: Władysława IV i Jana Kazimierza. Oskarżony o zdradę schronił się we Francji. Zyskał miano „polskiego Mariniego". Wiersze zawarł w tomach „Lutnia" i „Kanikuła, albo psia gwiazda". Tematykę poezji stanowi życie towarzyskie i miłość. W sonecie „Cuda miłości" autor za pomocą antytez („Jak żyję, serca już nie mając") wyraża cierpienie zakochanego człowieka, który nie jest w stanie uwolnić się od uczucia. Sonet jest często używany do określania uczuć. (Zawiera 2 zwrotki po 4 wersy i 2 po 3). Utwór „Niestatek" ukazuje portret kobiety jako zmiennej osobowości. Styl wiersza cechują kontrasty (opozycyjne zestawienia), anafora (prawie każdy wers rozpoczyna się od jednego wyrazu) oraz gradacja (stopniowanie). Sonet „Do trupa" porównuje człowieka pogrążonego w uczuciu i martwego. Poprzez koncept i hiperbolę autor dochodzi do wniosku, iż sytuacja tego drugiego jest lepsza.
Wiersze Morsztyna informują, że poezja nie musiała ograniczać się do wiernego odwzorowywania rzeczywistości. Była ona zmysłowa; odbieranie wrażenia swiata odbywało się przez zmysły zwane „informatorami duszy". Dworskość poezji ujawnia się także w jej sprawności językowej. Według marinistów powinna była zaskakiwać metaforami, śmiałymi porównania-mi i paradoksem.
M.S. Szarzyński i D. Naborowski o wartościach trwałych i przemijających.
Mikołaj S. Szarzyński przekazuje informacje o przemijaniu, o wartości dóbr ziemskich i ostatecznych - śmierci, wieczności i zbawieniu. W sonecie „O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem" szczęściem jest pokój. Życie stanowi jednak walkę z „hetmanem ciemności" - szatanem oraz duszy z ciałem. Bóg stwarza nadzieję wygrania tej walki. W utworze pojawia się dualizm: człowiek-świat, dobro-zło, Bóg-szatan. Retoryczne pytania podkreślają niepewność, zagubienie i bezradność. Utwór „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego" przedstawia dobra doczesne: bogactwo, władzę, sławę, rozkosze i stwierdza, że nie są one w stanie dać człowiekowi prawdziwego szczęścia i bezpieczeństwa. Również „I nie miłować ciężko, i miłować". Szarzyński upatruje prawdziwy obiekt miłości i piękna w Bogu. Wartością trwałą jest cnota. Szarzyński wybrał drogę walki ze światem żywiołów - wrogów duszy tęskniącej do „wiecznej i prawej miłości".
Daniel Naborowski prezentuje podobną postawę. W wierszu „Marność" (nawiązującym do Księgi Koheleta: vanitas vanitatum) wykazuje, że życie w cnocie sprawi, iż staną się „fraszką śmierć i trwoga". „Krótkość żywota" przyrównuje życie człowieka do dźwięku, wiatru, cienia i błysku. Jest tak krótkie, że stanowi „czwartą część mgnienia". Erotyk „Do Anny", przez anaforę, nagromadzenie i koncept prowadzi do ukazania przemijania. Nieustanne jest tylko uczucie. Naborowski uważa za prawdziwą - filozofię stoicką. W obliczu śmierci wszystkie dobra doczesne są bezwartościowe, szczęście wieczne zapewnia cnota, harmonia osiągana przez „stateczny umysł człowieczy".