Podręcznik szkolny
Podręcznik szkolny - książka przeznaczona dla ucznia, w której zawarty jest materiał nauczania, przedstawiony za pomocą tekstów, ilustracji, schematów.
Autorami podręczników powinni być specjaliści z danej dziedziny wiedzy naukowej. W Polsce podręcznik pisany jest do konkretnego programu nauczania i zatwierdzany przez MEN.
Funkcje:
Podstawową funkcją podręcznika jest funkcja uzupełniająca w stosunku do żywego nauczania. Według Wincentego Okonia podręcznik powinien spełniać następujące funkcje:
informacyjną - pomaganie w poznawaniu świata,
badawczą - pobudzanie do samodzielnego rozwiązywania problemów,
transformacyjną - pokazywanie możliwości przełożenia wiedzy teoretycznej na praktyczne zastosowania,
samokształceniową - zachęcanie uczniów do dalszej nauki.
Inny podział to:
funkcja motywacyjna,
funkcja informacyjna,
funkcja ćwiczeniowa.
Wymienione funkcje mają charakter założony. Czy staną się one rzeczywiste zależne jest od takich czynników jak:
język i struktura podręcznika,
nauczyciel,
sam uczeń.
O funkcjonowaniu podręcznika można powiedzieć wtedy gdy zmienia on w jakiś sposób świadomość korzystającego z niego czytelnika. Uczeń jest w tym wypadku przedmiotem oddziaływania, a jednocześnie podmiotem działania, gdyż tekst w podręczniku może zostać przez niego odebrany zgodnie z intencją autora, wbrew tej intencji, może zostać zrozumiany tylko częściowo lub nie zostać zrozumiany wcale.
/www.wikipedia.pl/podrecznikszkolny/
Podręcznik szkolny - rodzaj książki podającej systematycznie i w określonej kolejności plan oraz materiał nauczania (określony wycinek wiedzy o rzeczywistości), na poziomie danej klasy zgodnie z celami nauczania przedmiotu. Podręcznik powinien pełnić nie tylko rolę środka dydaktycznego, ale wręcz “środka -metody” kształcenia.
Podręcznik szkolny powinien rozwijać myślenie uczniów oraz: zawierać zbiór wiadomości teoretycznych, prezentować treści w sposób systemowo ustrukturyzowany, wykorzystywać sposoby logicznego myślenia i demonstrować je uczącym się, stwarzać możliwości poszukiwania dróg samodzielnego poznania, integrować w swojej strukturze różne media edukacyjne (treści docierają różnymi kanałami przekazu). (za J. Skrzypczak [1])
1. Rodzaje podręczników rozróżniamy ze względu na:
adresata - uczeń, student, nauczyciel
etap i poziom kształcenia - do szkoły podstawowej (do 1 klasy), gimnazjum, liceum, kształcenia zawodowego (podręcznik warsztatowy), akademicki, doskonalenia zawodowego i podyplomowego itd.;
przedmiot - do j. polskiego, biologii, matematyki itd.;
sposób prezentowania treści - tekstowy, ilustrowany, obudowany (np. dodatkowe przezrocza, kasety audio lub wideo itp.), multimedialny (na CD-ROMie lub w sieci), hipertekstowy,
zawartość i formę - podręcznik (gł. prezentacja treści), zeszyt ćwiczeń, zbiór zadań, atlas szkolny, wypisy (tekstów źródłowych), przewodnik do pracy własnej (samokształceniowej), przewodnik metodyczny (dla nauczycieli) itp.
właściwe (j.w.) i uzupełniające (m.in. słowniki, encyklopedie, lektury (z opracowaniem krytyczno-metodycznym), vademecum, kompendia, roczniki statystyczne, poradnik warsztatowy, zbiory testów, wykłady (np. Feynmana wykłady z fizyki),
konwencjonalne, programowane, kombinowane (połączenie tekstów tradycyjnych z problemowymi, programowanymi, audiowizualnymi, manipulacyjnymi itp. [1 s.35]
2. Formy podręcznika
podręcznik szkolny uniwersalny
zeszyt ćwiczeń
skrypt akademicki
podręcznik do kształcenia korespondencyjnego (zeszyty z materiałem i instrukcjami do kolejnych “lekcji”)
podręcznik programowany
podręcznik “obudowany”
podręcznik multimedialny
3. Struktura podręcznika
Struktura podręcznika obejmuje elementy strukturalne i ich wzajemne powiązania.
Są to zazwyczaj [wg 3, podaję za 1 s. 44, (J. Skrzypczak podaje zestawienie, ale określa jako mało przejrzyste)]:
problemowe i nieproblemowe ujęcie treści materiału;
kształtowanie pojęć;
sposób omawiania praw i teorii naukowych;
sposób omawiania zagadnień technicznych i produkcyjnych;
podział podręcznika na części, rozdziały i paragrafy;
sposób opracowania rozdziałów przeznaczonych do samodzielnej pracy ucznia i do pracy pod kierunkiem nauczyciela;
ilustracje, rysunki, schematy, tabele, mapy, i ich stosunek do tekstu;
pytania, polecenia, ćwiczenia, i zadania;
wskazówki dot. opracowania materiału, rozwiązania zadań, i wykonania ćwiczeń
opisy doświadczeń
sposób wyodrębniania treści ważnych
Propozycja wyróżniania elementów struktury W. Nowak [4, za 1 s.46]
Teksty
tekst podstawowy:
tekst słowny
zapis symboliczny
tekst słowno-symboliczny
teksty uzupełniające:
materiały “wspierające” tekst podstawowy (dowody twierdzeń, przykłady, komentarze metodologiczne)
materiały nadobowiązkowe (uzupełnienia nawiązujące do poprzedniej nauki, materiały poszerzające)
teksty wyjaśniające:
przypisy
odsyłacze do literatury
objaśnienia symboli
Obudowa metodyczna (elementy pozatekstowe)
System sterowania przyswajaniem i odkrywaniem:
tekst motywacji
pytania (kierujące czytaniem i myśleniem heurystycznym)
przypisy heurystyczne i algorytmy
instrukcje, uwagi i ostrzeżenia
tekst rozwiązania zadań (wzory pracy)
fragmenty syntetyzujące
zestawienia i tablice
streszczenia
System utrwalania i kontroli
pytania utrwalające kontrolne
zadania i ćwiczenia
wskazówki rozwiązania (pytania naprowadzające, polecenia, zaprogramowane rozwiązania)
odpowiedzi
teksty kontrolne i kryteria ocen
System informacji
przedmowa
spis treści
tytuły rozdziałów i podrozdziałów
nagłówki informujące o rodzaju tekstu
akapity
podpisy (pod rysunkami, tablicami itp.)
zróżnicowany druk, podkreślenia,
skorowidze
symbole informacyjne
Ilustracje
ilustracje obsługujące tekst ([fotografie - dop. M.K.], szkice, schematy, diagramy, grafy, rysunki geometryczne, wykresy)
ilustracje związane z systemami sterowania, kontroli i informacji (rysunki instruktażowe, schematy, rysunki naukowo-poglądowe)
Podręcznik multimedialny o strukturze blokowej (na przykładzie m-m podręcznika chemii - Ed. Med. 2/2002):
blok lekcje
kompendium wiedzy Warto wiedzieć
blok ćwiczenia
układ okresowy pierwiastków
słownik chemiczny
indeksy tematów, indeks wideo, indeks animacji
4. Funkcje podręcznika
W systemie kształcenia wielostronnego W. Okonia nawiązują do uczenia się poprzez: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie (za J. Skrzypczak Ed. Med. 1/96):
informacyjna - zawiera informacje z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej przez przedmiot szkolny, poza opisem obejmuje fotografie, rysunki, modele, schematy itp.;
badawcza - treści ujęte w układ problemowy, zawierają pytania i problemy badawcze, inspiruje do badań własnych;
transformacyjna - poprzez zawarte ćwiczenia przygotowanie do przetwarzania rzeczywistości, wyrabia sprawności, daje impuls do działań praktycznych;
samokształceniowa - zaciekawia i pobudza do samodzielnego zdobywania wiedzy (myślenia i działania), motywuje, rozwija zdolności poznawcze;
Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:
autokontrolna - sprawdzenie ilości i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;
samooceniajaca - samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;
autokorektywna - wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach (funkcja najtrudniejsza do spełnienia);
5. Płaszczyzny oceny podręcznika (za J.Skrzypczak [2])
merytoryczna - zgodność ze stanem wiedzy, wiarygodność informacji
sposób strukturalizacji - wyróżnianie informacji o różnym stopniu trudności
adekwatności zawartych treści - do określonego programu nauczania (podstawy programowej)
językowa - poprawność, zrozumiałość dla ucznia, zawartość i definiowanie terminów przedmiotowych
atrakcyjność prezentowania treści - zawartość i sposób prezentacji fotografii, rysunków, wykresów, tabel itp., oprawa edytorska podręcznika;
estetyka i jakość wydania
J. Skrzypczak - Założenia modelowe audiowizualnego podręcznika chemii Wyd. Naukowe UAM Poznań 1978
J. Skrzypczak - Miejsce podręcznika we współczesnej szkole Edukacja Medialna 1/1996
W. Kojs - Uwarunkowania dydaktycznych funkcji podręcznika WSiP W-wa 1970
W. Nowak - Model akademickiego podręcznika logiki matematycznej dla studiów nauczycielskich Wyd. Naukowe UAM Poznań 1975