CO TO JEST ARTETERAPIA I CZEMU ONA SŁUŻY?
Arteterapia, inaczej terapia przy pomocy (użyciu) sztuki, w szerokim znaczeniu oznacza wszelkie formy i metody pomocy terapeutycznej, przy których wykorzystuje się sztukę, a dokładniej rożne jej dziedziny lub wytwory, np. muzykę, rysunek, taniec, literaturę, dramę. W wąskim znaczeniu termin ten zarezerwowany jest dla terapii z użyciem sztuk wizualnych, najczęściej plastycznych (malowanie, rysowanie, rzeźbienie itp.). Jest jeszcze trzecia koncepcja arteterapii, której uniwersalność i skuteczność potwierdziły prowadzone w Polsce badania ewaluacyjno wdrożeniowe, polegająca na traktowaniu arteterapii jako odmiany kulturoterapii, czyli działania skierowanego na człowieka i jego środowisko, podejmowanego w celu przywrócenia lub utrzymania zdrowia oraz zmierzającego do poprawy jakości życia. Do osiągnięcia tego celu wykorzystywane są środki kulturowe, w tym również sztuka i proces twórczy, we wszelkich ich odmianach, traktowane jako narzędzia terapeutyczne.
Ąrteterapia znajduje zastosowanie w pracy zarówno z dziećmi, jak i z dorosłymi i dotyczy osób, które mają problemy natury psychicznej i społecznej, wynikające z różnego rodzaju sytuacji trudnych. Te sytuacje to np. przewlekła choroba, zarówno somatyczna, jak i psychiczna, kalectwo, niedorozwój umysłowy, niedostosowanie społeczne, izolacja społeczna, ubóstwo. Doświadczenia ostatnich lat wskazują, że specjalistów arteterapeutów pilnie potrzebują ludzie z różnymi zaburzeniami psychicznymi i fizycznymi, nie poddającymi się konwencjonalnemu leczeniu Takiego specjalisty potrzebują przede wszystkim dzieci, i to nie tylko te specjalnej troski, ale dzieci, które uczęszczają do szkół powszechnych, lecz źle się tam z różnych powodów czują, źle się czują także w rodzinie, albo z powodu braku rodziny. Wczesna interwencja terapeutyczna jest konieczna w przypadku każdego dziecka wykazującego zaburzenia rozwojowe po to, by nie dopuścić do pogłębienia się zaburzeń podstawowych i powstania zaburzeń wtórnych. Cele arteterapii są zbieżne z zadaniami nowoczesnej terapii pedagogicznej koncentrującej się nie tylko na usprawnianiu zaburzonych funkcji, ale również na profilaktyce i działaniach wpływających na osobowościowe determinanty uczenia się.
W wypadku dzieci w wieku wczesnoszkolnym profilaktyka polega z jednej strony - na kształtowaniu dojrzałości do nabywania umiejętności czytania i pisania, a z drugiej - na eliminowaniu ze środowiska rodzinnego i szkolnego tych negatywnych czynników, które utrudniają dziecku naukę. Oddziaływania naprawcze - korekcyjne i reedukacyjne - polegają na usprawnianiu zaburzonych funkcji psychicznych "zaangażowanych" w proces uczenia się Natomiast oddziaływania na osobowość dziecka obejmują budzenie motywacji do nauki i wiary we własne możliwości, eliminowania lęku przed niepowodzeniem, budzenie pozytywnej samooceny i samoakceptacji. W tak szeroko ujmowanej koncepcji terapii pedagogicznej możliwe jest stosowanie nowych metod, dotychczas niewykorzystanych. Należą do nich techniki arteterapeutyczne.
Arteterapeuci dyplomowani, t.j. absolwenci studiów przed i podyplomowych, albo np. nauczyciele zapoznani z technikami arteterapii, potrafią zdiagnozować przyczyny różnych zachowań odbiegających od normy społecznej i organizując oraz prowadząc odpowiednie zajęcia (rysowanie, malowanie, gra, zabawa, drama, muzykowanie) spowodować ich korektę. Praca arteterapeuty wymaga odpowiednich kwalifikacji, a spotkania z podopiecznymi muszą mieć swój konkretny cel, czas i miejsce. Miejsce, czyli odpowiednio urządzony i wyposażony gabinet arteterapii. Czas, czyli częstotliwość, czas trwania poszczególnych sesji i przewidywana ich liczba powinny być z góry ustalone, a przebieg zajęć szczegółowo udokumentowane. Konsultacje z innymi członkami zespołów opiekuńczo- wychowawczych są wskazane, a z rodzicami (opiekunami) dziecka - obowiązkowe.
Arteterapeuci powinni stale uzupełniać swoje kwalifikacje uczestnicząc w różnych kursach i seminariach. Na bieżąco, tak jak psychoterapeuci, powinni poddawać się superwizji (rodzaj wewnętrznej kontroli zawodowej). Powinni również śledzić zawodową literaturę przedmiotu. Dobrą okazją do zapoznania się ze sposobem stosowania arteterapii kompleksowej, czyli mającej charakter kulturoterapii wobec dziecka z dysleksją, mającego duże trudności z przystosowaniem się do warunków szkolnych i stawianych przez szkołę wymagań, będzie udział w warsztatach organizowanych przez Warszawski Oddział Nr 1 Polskiego Towarzystwa Dysleksji w dniach 22-23.02.2003 r. w Warszawie, gdzie wykłady i warsztaty poświęcone są właśnie temu zagadnieniu.
ARTETERAPIA DZIECKA DYSLEKTYCZNEGO
(współautorem tego opracowania jest psycholog dr Andrzej Twardowski)
Dysleksja, według definicji ustalonej na Światowej Konferencji Neurologów w 1968 r., jest to zaburzenie, które przejawia się niemożliwością opanowania umiejętności czytania i pisania, pomimo prawidłowej inteligencji i dobrych warunków środowiskowych. Polega ona na zaburzeniach podstawowych funkcji poznawczych, które są często pochodzenia organicznego [za: Sowa, 1989, s. 7]. Dysleksja występuje u 10% uczniów klas początkowych szkoły podstawowej, tzn. klas "0"- IV [Bogdanowicz, 1993].
W literaturze przedmiotu funkcjonują koncepcje upatrujące przyczyn dysleksji w czynnikach genetycznych, zaburzeniach lingwistycznych, zaburzeniach mechanizmów neurofizjologicznych organizmu, związanych z opóźnionym dojrzewaniem ośrodkowego układu nerwowego [Kołtuska, 1989]. Na gruncie pedagogiki i psychologii najczęściej akceptuje się koncepcję wiążącą dysleksję z zaburzeniami percepcji wzrokowej, słuchowej, zaburzeniami motoryki oczu, sprawności manualnej, a także koordynacji wzrokowo-ruchowej [Spionek, 1975; Bogdanowicz, 1987, 1994].
Sytuacja dziecka dyslektycznego w szkole jest bardzo trudna, ponieważ występujące u niego trudności mają charakter specyficzny, polegający na tym, że dziecko nie jest w stanie opanować umiejętności czytania i pisania w czasie i na poziomie wymaganym przez program szkolny. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia obecnie, kiedy naukę czytania i pisania realizuje się już na poziomie wychowania przedszkolnego [Burtowy, 1996]. Dlatego wczesna interwencja terapeutyczna jest konieczna w przypadku każdego dziecka dyslektycznego, aby nie dopuścić do pogłębiania się zaburzeń podstawowych i powstania zaburzeń wtórnych.
W ostatnich latach nastąpiło wyraźne odejście od koncepcji terapii pedagogicznej jako działalności zmierzającej do usunięcia niepowodzeń w nauce. Obecnie przyjmuje się, że terapia pedagogiczna to nie tylko oddziaływania usprawniające zaburzone funkcje, ale także profilaktyka oraz działania wpływające na osobowościowe determinanty uczenia się [Burtowa, Twardowski, 1996]. Profilaktyka polega z jednej strony na kształtowaniu dojrzałości do nabywania umiejętności czytania i pisania, a z drugiej - na eliminowaniu ze środowiska rodzinnego i szkolnego tych negatywnych czynników, które utrudniają dziecku naukę. Oddziaływania naprawcze - korekcyjne i reedukacyjne - polegają na usprawnianiu zaburzonych funkcji psychicznych "zaangażowanych" w proces uczenia się. Natomiast oddziaływania na osobowość dziecka obejmują: budzenie motywacji do nauki i wiary we własne możliwości, eliminowanie lęku przed niepowodzeniem, budzenie pozytywnej samooceny i samoakceptacji.
W tak szeroko ujmowanej koncepcji terapii pedagogicznej możliwe jest stosowanie nowych metod, dotychczas niewykorzystanych. Należą do nich techniki arteterapeutyczne.
Arteterapia w ścisłym znaczeniu polega na wykorzystywaniu technik plastycznych i ich wytworów w terapii i diagnozowaniu zaburzeń psychicznych. Natomiast w niniejszej pracy, arteterapia rozumiana jest jako odmiana kulturoterapii - będącej działaniem ukierunkowanym na człowieka i jego środowisko, podejmowanym w celu przywrócenia lub potęgowania zdrowia i zmierzającym do poprawy jakości życia, a której swoistość polega na tym, że do osiągnięcia tego celu wykorzystuje się środki kulturowe, a zwłaszcza sztukę w różnych jej odmianach, traktowaną jako narzędzie terapeutyczne [Szulc, 1994]. Tak rozumiana arteterapia pełni trzy zasadnicze funkcje: rekreacyjną, edukacyjną i korekcyjną. Funkcja rekreacyjna przejawia się głównie w zapewnianiu jednostce wypoczynku, regeneracji sił, mobilizacji dynamizmu życiowego, oderwania się od trudów codziennego życia i stresów, nabrania nowych chęci do podejmowania różnych zadań. Funkcja edukacyjna polega na dostarczaniu jednostce dodatkowych wiadomości i zwiększaniu jej mądrości życiowej. Dzięki temu, zaczyna ona pełniej orientować się w rzeczywistości, wyróżniać jej najważniejsze aspekty, stawiać sobie nowe cele i zadania i coraz lepiej je realizować. Natomiast funkcja korekcyjna polega na przekształcaniu mniej wartościowych mechanizmów i struktur na bardziej wartościowe [Skorny, 1990].
Biorąc pod uwagę wymienione funkcje uznano, że arteterapia może być skuteczną metodą wspomagającą proces usprawniania dziecka dyslektycznego. Celem podjętych badań było sprawdzenie czy istotnie tak jest, ponieważ w dostępnej literaturze przedmiotu nie ma przykładów zastosowań arteterapii w pracy z dzieckiem dyslektycznym [Case, Dalley, 1990, 1995].
Źródłem zebranego materiału było studium przypadku 7-letniego chłopca dyslektycznego, poddanego długotrwałym oddziaływaniom arteterapeutycznym. Poziom jego rozwoju intelektualnego pozostaje w normie. Chłopiec pochodził z rodziny wielodzietnej (pięcioro rodzeństwa) o niskim statusie materialnym. U jego starszego brata również stwierdzono dysleksję. Po podjęciu nauki w szkole, na skutek zaburzeń analizy i syntezy wzrokowej oraz słuchowej, a także koordynacji wzrokowo-ruchowej, dziecko miało duże trudności w uczeniu się liter oraz opanowaniu techniki czytania i pisania. Szybko ukształtował się u niego lęk przez szkołą i zajęciami szkolnymi. Po przeprowadzeniu badań psychologicznych i pedagogicznych w poradni wychowawczo-zawodowej, chłopiec uzyskał odroczenie od obowiązku szkolnego do l września 1997 r.
Chłopiec od połowy listopada 1996 r. uczęszczał na indywidualne zajęcia do Gabinetu Arteterapii Akademii Medycznej w Poznaniu. Sesje terapeutyczne odbywały się dwa razy w tygodniu i trwały od l godziny do 90 minut. Gabinet nie posiada statusu poradni otwartej dla pacjentów. Pracę z dzieckiem podjęto na prośbę jego matki, która wyraziła pisemną zgodę na publikację informacji o synu i pracy z nim. Prowadzący zajęcia posiada uprawnienia i kompetencje niezbędne do prowadzenia działań prezentowanych w niniejszym opracowaniu. Autorka tego opracowania jest specjalistką w dziedzinie arteterapii oraz posiada certyfikat doradcy rodzinnego, badanie psychologiczne przeprowadził psycholog dr Andrzej Twardowski. Zajęcia z chłopcem prowadziły również pod kontrolą ww. osób dwie magistrantki z Wydziału Nauk o Zdrowiu AM w Poznaniu.
Gabinet Arteterapii Akademii Medycznej w Poznaniu spełnia warunki stawiane tego typu placówkom [Case, Dalley, 1995]. Pomimo skromnego wyposażenia zapewnia odpowiednią "przestrzeń terapeutyczną". Składa się z dwóch oddzielnych pomieszczeń. Jedno, które jest bardziej przytulne, przypomina pokój mieszkalny. Znajdują się w nim: stół, fotele, półki, obrazy na ścianach oraz dużo rozmaitych przedmiotów do oglądania i zabawy. Drugie pomieszczenie pełni funkcję pracowni plastycznej. Znajduje się w nim duży stół, kartony, przybory do rysowania. Okna gabinetu, chociaż są ze względów bezpieczeństwa zakratowane, wychodzą na podwórze, gdzie rośnie trawa i drzewa, bawią się dzieci z przedszkola i można zobaczyć przelatujące i siedzące na konarach ptaki.
Roczny cykl zajęć arteterapeutycznych rozpoczęto od przeprowadzenia obszernego wywiadu wstępnego z matką oraz badań psychologicznych i pedagogicznych chłopca. Na podstawie informacji z badań, danych uzyskanych od matki, a także obserwacji swobodnych zabaw dziecka i sposobów wykonywania przez niego plac plastycznych, określiliśmy poziom jego motywacji do uczestniczenia w zajęciach arteterapeutycznych oraz ustaliliśmy czas trwania sesji i ich częstotliwość.
Stosowano głównie arteterapię plastyczną i muzyczną. Sesję rozpoczynała rozmowa dotycząca ostatnich wydarzeń w życiu chłopca. Prowadzący rozmowę nawiązywał do pory roku, pogody, ulubionych zabaw, wykonywanych czynności, obejrzanych programów telewizyjnych. W taki naturalny sposób, wyłaniał się temat pracy plastycznej wykonywanej dowolną techniką. Jeżeli chłopiec nie wykazywał ochoty do działań plastycznych, wówczas stosowano oglądanie albumów z reprodukcjami dzieł sztuki, a także ilustrowanych książek dla dzieci, zawierających obrazki tematyczne i historyjki obrazkowe, będące źródłem inspiracji do tworzenia przez chłopca opowiadań. Techniki plastyczne rozwijały analizę i syntezę wzrokową oraz koordynację wzrokowo-manualną, jak również ułatwiały odreagowanie negatywnego napięcia emocjonalnego.
Spośród technik muzycznych wykorzystywano zabawy ruchowe i rytmiczne przy muzyce, śpiewanie piosenek oraz słuchanie odpowiednio dobranych utworów odtwarzanych z taśmy magnetofonowej lub CD. Techniki muzyczne działały na chłopca relaksująco i uspokajająco, poprawiały jego samopoczucie, a także mobilizowały go do podejmowania nowych zadań. Dodatkowym elementem zajęć muzycznych była nauka gry na elektronicznych organach, w trakcie której chłopiec opanował umiejętność odtwarzania prostych kompozycji dźwiękowych.
Ćwiczenia techniki czytania i pisania były wplatane w tok zajęć arteterapeutycznych tak, aby stanowiły ich naturalny element i aby dziecko traktowało je jako zabawę, a nie zadanie szkolne. Ćwiczenia powtarzano 2-3-krotnie w ciągu sesji, ale trwały one krótko, aby nie zniechęcać dziecka. Dodatkowymi technikami wykorzystywanymi w trakcie terapii były: drama (w tym recytowanie wierszy) oraz wizualizacja.
Przebieg każdej sesji był dokumentowany w formie szczegółowych raportów zawierających dane z obserwacji zachowań dziecka w trakcie zajęć (patrz Aneks l). Notowano i nagrywano na taśmę magnetofonową wypowiedzi dziecka, rozmowy z nim, jego piosenki, wierszyki, grane przez niego kompozycje muzyczne oraz przebieg ćwiczeń korygujących zaburzone funkcje percepcyjno-motoryczne. Gromadzono wytwory plastyczne dziecka. Prowadzono dokumentację fotograficzną przebiegu wybranych sesji. Zbierane w ten sposób materiały pozwalały nam śledzić czynione przez dziecko postępy oraz programować dalsze działania. Każda sesja kończyła się w momencie, kiedy chłopiec wykonał podjęte zadania i nie wykazywał ochoty na podejmowanie dalszych. Chodziło nam o to, aby dziecko uświadamiało sobie kiedy i dlaczego spotkanie się kończy i aby nie przeciążać go nadmiernie. Zwracaliśmy baczną uwagę na wzrost poziomu zmęczenia i pozwalaliśmy chłopcu na odpoczynek lub zmianę charakteru wykonywanej czynności. Korzystaliśmy również ze specjalistycznych konsultacji medycznych odnośnie stanu zdrowia dziecka - neurologicznych, laryngologicznych i okulistycznych.
Utrzymywaliśmy ścisły kontakt z matką chłopca, która przyprowadzała go na zajęcia i zabierała z nich. W trakcie częstych rozmów uzyskiwaliśmy od matki informacje o funkcjonowaniu chłopca w rodzinie - jego samopoczuciu, kontaktach z rówieśnikami i rodzeństwem, formach aktywności - głównie zabawowej. Dodatkowym celem rozmów z matką było przekonanie jej, że trudności dziecka w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania nie wynikają z tego, że nie chce się ono uczyć i jest niestaranne ale, że ich powodem są występujące u dziecka zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych. Matka brała aktywny udział w niektórych sesjach. W ten sposób zapoznawała się z różnymi formami zajęć, jakie mogłaby organizować dziecku w domu oraz uczyła się je prowadzić. Dodatkowo chodziło o wyeliminowanie naddyrektywności matki w stosunku do syna i nauczenie jej "podążania za dzieckiem".
Chłopiec, po początkowym onieśmieleniu, uczestniczył w zajęciach bardzo chętnie, był pogodny i wyraźnie zaangażowany. Stosowane techniki sprawiały mu wyraźną radość. W ciągu 12 miesięcy oddziaływań uzyskano następujące, pozytywne efekty: (1) Nastąpiło usprawnienie zaburzonych funkcji: percepcji oraz analizy i syntezy wzrokowej i słuchowej, sprawności manualnej, a także koordynacji wzrokowo ruchowej. (2) Wyraźnie wzrosły u chłopca: motywacja do podejmowania ćwiczeń, wytrwałość w działaniu oraz wiara we własne możliwości. (3) Wystąpiła wyraźna redukcja obserwowanego na początku terapii syndromu nieśmiałości - u chłopca wzrosła pewność siebie w relacjach interpersonalnych z rodzeństwem, rówieśnikami i dorosłymi.
Uważamy, że walorami prowadzonej przez nas pracy są: (a) kompleksowość oddziaływań, które były ukierunkowane nie tylko na zaburzone u dziecka funkcje "zaangażowane" w proces czytania i pisania, ale także na jego osobowość i środowisko rodzinne; (b) wykorzystanie wielu form arteterapii; możliwość uchwycenia dynamiki zmian w osobowości i zachowaniu dziecka w procesie długotrwałych oddziaływań arteterapeutycznych.
Uzyskane efekty pozwalają stwierdzić, że arteterapia jest skuteczną metodą w pracy z dzieckiem dyslektycznym oraz że jest to metoda bardzo atrakcyjna dla dziecka.