Okrągły Stół
Idea zorganizowania "Okrągłego Stołu" zrodziła się 31 sierpnia 1988 roku podczas spotkania generała Czesława Kiszczaka z Lechem Wałęsą. Władze komunistyczne szukały porozumienia z opozycją, w sytuacji narastającej fali strajków i protestów społecznych.
Celem "Okrągłego Stołu" było wypracowanie możliwych do przyjęcia przez obie strony zasad demokratyzacji ustroju społecznego oraz naprawy systemu gospodarczego w Polsce. Dla opozycji najważniejsza była legalizacja NSZZ "Solidarność". Z kolei głównym zamierzeniem władzy było włączenie opozycji w istniejący system polityczny państwa, który uległby dość istotnym zmianom, lecz w dalszym ciągu pozostałby systemem niedemokratycznym.
Bezpośrednią przyczyną podjęcia rozmów przy Okrągłym Stole były dwie fale strajków w roku 1988. Początkowo protesty miały głównie płacowy charakter. W Nowej Hucie pojawił się pierwszy polityczny postulat - domagano się przywrócenia do pracy osób zwolnionych w czasie stanu wojennego. W kwietniu 1988 r. miały miejsce także demonstracje - pierwsze na taką skalę po stanie wojennym. Władza obawiała się tych wystąpień, dlatego Jaruzelski zdecydował się na rozmowy z opozycją pod warunkiem zakończenia strajków. Wtedy doszło do skutecznej pacyfikacji w Nowej Hucie i rozmowy nieodbyły się. Jednak pod koniec maja wybucha druga fala strajków - w Poznaniu, na Śląsku, w Gdańsku i Stalowej Woli. Wszędzie tam wysuwane były postulaty polityczne. 31 sierpnia 1988 - 8 lat po podpisaniu porozumień gdańskich - docszło do spotkania pomiędzy Lechem Wałęsą a Czesławem Kiszczakiem (Ministrem Spraw Wewnętrznych). Było to spotkanie oficjalne, wtedy po raz pierwszy padła idea Okrągłego Stołu. Pomysł jednak nie został zrealizowany, ponieważ PZPR stał na stanowisku, że w tych rozmowach nie mogą brać udziału Jacek Kuroń i Adam Michnik. Momentem przełamania impasu i podjęcia rozmów przy Okrągłym Stole stała się pierwsza debata telewizyjna w okresie PRLu, która odbyła się 30 listopada 1988 roku. Nigdy wcześniej władze nie zgodziły się na wystąpienia przedstawicieli opozycji na żywo. Po debacie telewizyjnej Wałęsa - Miodowicz doszło do wyraźnego przełomu w rozmowach między władzą a nielegalną opozycją. Debata poważnie wpłynęła na nastroje społeczne. Przez dwa miesiące przed obradami Okrągłego Stołu toczyły się poufne rozmowy w Magdalence. Głównym sukcesem Solidarności przed Okrągłym Stołem było uzyskanie zapewnienia ze strony władzy, że rozmowy będą transmitowane na żywo przez TVP. Wałęsa uczynił powtórną legalizację Solidarności warunkiem przystąpienia do rozmów. 27 stycznia 1989 r. w Magdalence zapadła decyzja o legalizacji Solidarności - jest to pierwszy moment kiedy otwierają się drogi do wspólnej debaty.
6 lutego 1989 roku przy "Okrągłym Stole" zasiadło 57 osób reprezentujących partie polityczne, związki zawodowe i duchowieństwo. Rozmawiano w trzech zespołach: do spraw gospodarki i polityki społecznej, reform politycznych i pluralizmu związkowego. Przez blisko cztery tygodnie w rozmowach uczestniczyły 452 osoby. Obrady prowadzili: minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak i przewodniczący Komisji Krajowej, nielegalnej wówczas "Solidarności" Lech Wałęsa.
Już w trakcie obrad "Okrągły Stół" był ostro atakowany przez część opozycji. Biorących w nich udział działaczy "Solidarności" nazywano zdrajcami i kolaborantami. Krytykowany był niedemokratyczny sposób wyłonienia reprezentacji "Solidarności". Padło też sformułowanie o „zmowie czerwonych z różowymi”. Rozmów nie ułatwiała również postawa OPZZ, który usiłował bronić swojego monopolu, jako obrońcy interesów ludzi pracy.
W trakcie dwumiesięcznych obrad istotną rolę odgrywały kontrolowane przez władze media, które poświęciły "Okrągłemu Stołowi" - zgodnie z instrukcją kierownictwa PZPR - bardzo dużo miejsca. Od sposobu w jaki relacjonowano spory negocjujących stron, w dużym stopniu zależał społeczny odbiór tego wydarzenia.
Dwumiesięczne obrady przyczyniły się do nasilenia występujących już wcześniej przejawów kryzysu komunistycznej dyktatury. W szczególności dotyczyło to osłabienia kontroli PZPR nad innymi podmiotami oficjalnej sceny politycznej z OPZZ na czele oraz strukturami administracji rządowej, służbami specjalnymi i aparatem propagandowym. "Okrągły Stół" stanowił też przełom psychologiczny w kontaktach między ludźmi opozycji i aparatu władzy. Przedstawicielami strony rządowej w czasie obrad byli między innymi minister spraw wewnętrznych Czesław Kiszczak, prezes NBP Władysław Baka, ministrowie Aleksander Kwaśniewski i Stanisław Ciosek oraz działacze partyjni Janusz Reykowski, Kazimierz Cypryniak, Andrzej Gdula i szef OPZZ Alfred Miodowicz.
Stronę solidarnościową reprezentowali, między innymi: Lech Wałęsa, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Tadeusz Mazowiecki, Bronisław Geremek, Władysław Frasyniuk, Andrzej Wielowieyski, Waldemar Kuczyński, Lech Kaczyński, Andrzej Stelmachowski, Zbigniew Bujak i Alojzy Pietrzyk.
Postanowienia Okrągłego Stołu
• utworzenie Senatu z liczbą 100 senatorów; wybory większościowe (po 2 senatorów z każdego województwa, a w woj. warszawskim i katowickim po 3)
• kontraktowe wybory do Sejmu - 65% miejsc (299 mandatów) miało być zagwarantowane dla PZPR, ZSL i SD (60%) oraz dla organizacji katolików - PAX, UChS i PZKS (5%), o pozostałe 35% miejsc (161 mandatów) mieli walczyć w wolnych wyborach kandydaci bezpartyjni
• całkowicie wolne wybory do Senatu
• utworzenie urzędu Prezydenta PRL; głowa państwa miała być wybierana przez Zgromadzenie Narodowe na 7-letnią kadencję
• zmiana prawa o stowarzyszeniach, która umożliwiła rejestrację Solidarności
• dostęp opozycji do mediów (Solidarność uzyskała prawo emisji własnego programu raz na tydzień przez 30 minut w TVP oraz godzinę w Polskim Radiu, największym osiągnięciem rozmów Okrągłego Stołu była jednak szybka rejestracja Tygodnika Solidarność)
• wprowadzenie zasady pluralizmu związkowego w zakładach pracy (mogły istnieć zarówno związki zawodowe Solidarności jak i OPZZ. Wcześniej takie prawo miał tylko OPZZ)
• reforma ustroju sądów - zapewnienie zasady nieusuwalności sędziów, niezawisłości i niezależności sądów
7 kwietnia 1989 roku znowelizowano Konstytucję.
Było to uhonorowanie postanowień Okrągłego Stołu w części dotyczącej reform politycznych. Do Konstytucji wprowadzono zapiski o urzędzie Prezydenta, Zgromadzeniu Narodowym, zmieniono zasady funkcjonowania systemu wyborczego. Jednak nie skreślono preambuły, ponieważ nie zgodziła się na to strona rządowa.
Nowelizacja dotyczyła trzech najważniejszych segmentów ustroju politycznego:
• zasad prawa wyborczego, które musiały zmienić się, aby w ogóle można było przeprowadzić wybory na nowych zasadach
• zasady organizacji i funkcjonowania systemu naczelnych organów państwa - Sejm zyskał rangę najważniejszego organu władzy państwowej oraz najwyższej reprezentacji narodu. Tylko Sejm miał prawo do uchwalania ustaw i kontroli rządu. Strona rządowa wywalczyła wprowadzenie możliwości rozwiązania Sejmu za pomocą 2/3 głosów ustawowej liczby głosów posłów. Mógł go rozwiązać również Prezydent. Powołano Senat - drugą izbę parlamentu, który nie miał prawie żadnych kompetencji, był tylko tzw. kontrolerem ustaw Sejmu. Powstało Zgromadzenie Narodowe i urząd Prezydenta, którego wybierano na sześcioletnią kadencję. Rozszerzono kompetencje głowy państwa o prawo łaski, prawo veta ustawodawczego, Prezydent także odziedziczył wszystkie kompetencje po Radzie Państwa - poza wydawaniem dekretów z mocą ustaw.
• ustrój sądów - wprowadzono zasadę niezawisłości, niezależności sądów i nieusuwalności sędziów. Powstała istniejąca do dziś Krajowa Rada Sądownictwa, która m.in. monitoruje całą procedurę powoływania kandydatów na sędziów. Usprawniono działalność Trybunału Konstytucyjnego i Rzecznika Praw Obywatelskich.