Małgorzata Markowska
WZÓR CZŁOWIEKA W LIBERALNYM STYLU WYCHOWANIA
System liberalny wychowania powstał na przełomie XIX i XX wieku. Początkiem jego realizacji była reforma szkoły pod głośną nazwą „ Szkoły Nowej „ lub „ Nowego Wychowania „. Była to reakcja przeciwko dotychczasowej, przestarzałej szkole herbartowskiej XIX wieku. Podstawę szkoły starego typu stanowiło wyłącznie nauczanie pamięciowe przy biernej postawie ucznia, pod przymusem stopni i kar cielesnych.
Dostrzeżenie przez psychologię rozwojową i wychowawczą XX wieku swoistej natury dziecka, jego wrażliwości, potrzeby aktywności, zainteresowań, jego swobodnego wyrażania się w zabawie i pracy zdyskredytowało ostatecznie praktykę wychowawczą dawnej szkoły z jej autorytatywnymi, bezdusznymi metodami, schematycznymi i rygorystycznymi oraz obudziło wielkie nadzieje odrodzenia społeczeństwa za pomocą „ Nowego Wychowania „. Zadaniem tego wychowania miało być pielęgnowanie swobodnego rozwoju dziecka i jego skłonności, przez stworzenie dla niego właściwego środowiska i atmosfery, które by nie krępowały naturalnej aktywności dziecka i umożliwiały mu rozwinięcie sił i zdolności.
Dzieci wychowane w takiej atmosferze miały być zalążkiem nowego społeczeństwa, wolnego od zakłamania i niesprawiedliwości, nietolerancji i przymusu, oddanego swobodnej i twórczej pracy. Realizując tak pojęte „ Nowe Wychowanie „ jego zwolennicy nie mogli jednak liczyć na pomoc istniejących już szkół, w których stosowano metody wychowawcze w starym stylu. Toteż we wszystkich niemal krajach zaczęto zakładać szkoły eksperymentalne w celu praktycznego realizowania nowych zasad wychowawczych.
W 1895 roku amerykański psycholog John Dewey w swej publikacji wykazał, że ani rygoryzm w szkole, ani hedonizm pedagogiczny w domu nie pobudzają woli w sposób właściwy. Ani lęk przed karą, ani pogoń za przyjemnościami nie są dobrymi motywami do nauki. Nauczanie powinno opierać się na zainteresowaniu dziecka, gdyż to ono dopinguje wolę do największego wysiłku.
Stanowisko j. Dewey'a wiązało się z założeniami filozofii pragmatyzmu, która głosiła, że prawdziwe jest tylko to, co jest użyteczne i skuteczne w działaniu. W myśl tej filozofii zmianie powinien ulec pogląd tradycyjny na człowieka, który nie tylko jest istotą myślącą - jak utrzymywano już w starożytności - lecz istotą działającą - homo faber, czyli człowiek rzemieślnik.
J. Dewey dokonał „ kopernikańskiej „ rewolucji w szkolnictwie, prowadząc w latach 1896-1903 uniwersytecką Eksperymentalną Szkołę Ćwiczeń w Chicago w USA, w której opracował nowy sposób nauczania. W miejsce szkoły biernej i pamięciowej powstała szkoła oparta na aktywności i samodzielności dziecka.
Podobne tendencje reformatorskie pojawiły się w tym czasie i na terenie Europy. W Hamburgu niemiecki pedagog Georg Kerschensteiner wprowadził naukę pracy ręcznej ( obróbkę drewna, metalu i szkła ) jako nowy przedmiot nauczania. Uczeń pracował samodzielnie, rozwijając swój charakter poprzez wyrabianie w sobie szacunku dla pracy fizycznej. Uczył się sumienności, dokładności, wytrwałości.
Najliczniej pojawiły się reformy na polu wychowania przedszkolnego. W 1907 roku w osiedlu robotniczym we włoskim Turynie lekarka Maria Montessori urządziła po raz pierwszy Dom Dziecka wyposażając go w niskie mebelki dostosowane do wzrostu dzieci. Zaopatrzyła go także w małe narzędzia do pracy, by dzieci mogły się same obsługiwać i pracować , w ogródku przy kwiatach i królikach. Zamiast tradycyjnych jak lalki czy klocki w formie brył geometrycznych zastosowała jako materiał dydaktyczny kolorowe włóczki, dzwoneczki, cymbałki, ciężarki by dziecko przez obserwację i doświadczenia przygotowywało się do nauki szkolnej.
Lekarz belgijski Owidiusz Decroly wprowadził do zajęć gry wychowawcze. Zabawy te rozwijały spostrzegawczość i uwagę a przede wszystkim ćwiczyły inteligencję dzieci.
Pomysły nowatorskie „ Nowego Wychowania „ zaczęły mnożyć się np. wiejskie szkoły internatowe w Anglii, Francji czy Niemczech). Pojawiła się nowa nauka o dziecku, jego rozwoju fizycznym i psychicznym - pedologia.
Zasada aktywizmu i samodzielności została wkrótce przeniesiona na teren szkoły średniej. Nauczycielka amerykańska Helen Parkhurst z miasta Dalton wpadła na pomysł by znieść tradycyjne klasy szkolne, podział godzin, lekcje, dzwonki. Wprowadziła gabinety przedmiotowe, pracownie, w których dziecko miało zgromadzone pomoce i lektury, dostawało zadania miesięczne do samodzielnego wykonania, zaliczając przedmiot na egzaminie. Powstał w ten sposób tzw. plan daltoński zwany też planem pracy laboratoryjnej, będący całkowitym zaprzeczeniem szkoły tradycyjnej.
W 1925 roku w USA sformułowano zasady programowe systemu liberalnego wychowania przeciwstawiając się praktyce represyjnej starej szkoły. Wskazano na potrzebę :
rozwijania dziecka od wewnątrz a nie formowania go od zewnątrz
zaspokajania potrzeb i zainteresowań dziecka w obecnym życiu a nie przygotowywanie go do życia dorosłych w przyszłości
umożliwiania spontanicznego wyrażania siebie a nie przekazywanie dotychczasowego dorobku kultury
angażowania się dziecka w czynnościach spontanicznych a nie zmuszanie do metodycznego opanowania nauki
rozwijania własnego doświadczenia a nie tylko przyswajania podawanego materiału
budzenia niezadowolenia z istniejącego porządku społecznego a nie przystosowywania dziecka do niego
dyscyplinowania dzieci przez pozwalanie na robienie tego co im się podoba a nie narzucania im karności zewnętrznej.
Istotą systemu liberalnego wychowania było zastosowanie idei wolności w dziedzinie nauczania i wychowania. Idea swobody rozwoju dziecka bez kierowania nim przez władzę wychowawczą była nawiązaniem do idei Jean Jaques'a Rousseau ( 1712-1778 ), który pierwszy głosił konieczność samorzutnego rozwijania się dziecka jako realizacji „ powrotu do natury „. W „ Emilu „ - powieści o wychowaniu - wyszedł on z założenia, że człowiek z natury jest dobry, wypacza go cywilizacja i niesprawiedliwy ustrój społeczny. Dlatego - jego zdaniem - wychowanie powinno być naturalne, zgodne z naturą ludzką. Indywidualne, bo natura każdego jest indywidualna. Negatywne, polegające nie tyle na kierowaniu, co na usuwaniu przeszkód aby natura mogła rozwijać się we właściwym kierunku.
Moralizm idealistyczny, czyli pojmowanie moralności w liberalizmie wywodzi się z założenia Rousseau, że człowiek jest z natury dobry, a więc postępuje moralnie tylko wtedy, gdy żyje zgodnie ze swoimi popędami. W końcu XIX wieku psychoanaliza Zygmunta Freuda stała się naukową podbudową moralności liberalnej. Freud na podstawie obserwacji osób chorych psychicznie doszedł do przekonania, że popęd seksualny ( libido ) stanowi jedyne źródło życia psychicznego i kieruje postępowaniem człowieka. Uczeń Freuda, austriacki psychiatra Alfred Adler, twórca psychologii indywidualnej stwierdził, że kompleksy można usunąć na drodze kompensacji.
Niemiecki psycholog i pedagog Wilhelm Stern był twórcą personalizmu krytycznego w systemie liberalnego wychowania. Chciał odciąć się od tradycyjnego pojmowania osoby jakie miała chrześcijańska filozofia. W tym celu przeciwstawił sobie dwa pojęcia : osoby i rzeczy. Według niego każda rzecz jest sumą części składowych, osoba zaś także składa się z części ale jest ich jednością i całością. Osoba to „ unitas multiplex „, czyli jedność wielości, która wyraża się na zewnątrz w postaci celowego dążenia, pochodzącego od wewnątrz tej całości. Przy tym według Sterna jedność w osobie nie jest substancją jednoczącą, czy duszącą, lecz jest neutralna psychofizycznie, to znaczy nie ma charakteru ani fizycznego ani psychicznego a tworzy całość w sensie logicznym.
Także krytyczne pojęcie osoby uległo znacznemu poszerzeniu, ponieważ jednością celowo działającą jest nie tylko człowiek, ale i zwierzę, roślina, bakteria. Wprowadzono pojęcie różniące człowieka od innych istot. Pojęciem tym stała się „ osobowość „ przeniesiona z poezji Goethego i filozofii Kanta. Roślina czy zwierzę dąży tylko do celów minimalnych, utrzymania się przy życiu oraz podtrzymania gatunku. Natomiast człowiek zmierza do celów wyższych i dlatego może stać się osobowością. Osobowość jest to więc taka osoba, która dąży do maksymalnego samo rozwoju. Stern wskazuje trzy drogi rozwoju osobowości : autotelia, heterotelia, ideotelia. Autotelia to relizacja celów własnych osoby w stosunku do osób równorzędnych ( np. cele sympatii, miłości lub walki i nienawiści ). Heterotelia stanowi przejęcie celów obcych od osób nadrzędnych za własne ( np. rodziny, narodu, państwa ). Ideotelia to droga rozwoju osobowości poprzez realizację najwyższych idei ludzkości, takich jak idee prawdy, dobra, piękna czy świętości.
Teorię osobowości pogłębił twórca pedagogiki kultury Eduard Spranger. Rozwinął on typologię osobowości wyróżniając sześć czystych typów:
osobowość teoretyczna np. naukowca dążącego do poznania prawdy
osobowość ekonomiczna np. przemysłowca kierującego się zyskiem
osobowość estetyczna np. muzyka
osobowość społeczna np.. lekarza
osobowość polityczna, czyli władcza np. generała
osobowość religijna np. kapłana
Wyróżnił też trzy typy mieszane : osobowość techniczną, prawniczą, pedagogiczną. Jego zdaniem typ osobowości powstaje w kontakcie z określoną sferą wartości nauki, ekonomiki, estetyki, polityki czy religii, które razem tworzą hierarchiczne układy w kulturze.
Kersschensteiner przedstawił drogę tworzenia się typu osobowości jako proces kształcenia, w którym dokonuje się skrzyżowanie nauczania z wychowaniem. Pod pojęciem kształcenia rozumie on samodzielne dorabianie się przez wychowanka własnej struktury duchowej osobowości, drogę przeżywania wartości, zawartych jako energie rozwojowe w działach kulturowych. To właśnie rozumienie sensu obrazu, poematu czy koncertu jest przyswajaniem ich wartości, które rozwijają umysł, uczucia i podstawy dążeniowe człowieka.
Podsumowując można stwierdzić, iż ideał „ Nowego Człowieka „ płynie z naczelnej idei wolności, działającej w liberalizmie. Absolut - czyli byt, pojęty jest tutaj jako duch obiektywny, rozlany w całej naturze, ponieważ duch ten to siła twórcza, która wyłania z siebie materię, energię, całą przyrodę, tworzy prawa. W człowieku zaś występuje jako duch subiektywny, jako świadomość, a także jako popęd do samo odtwarzania się, reprodukcji, do działania i twórczości, wreszcie jako całe życie duchowe tworzące wszystkie dzieła kultury. Warunkiem takiego wylewu twórczości ducha jest absolutna wolność, wolność indywidualizmu.
„ Nowy Człowiek „ w liberalizmie to jednostka twórcza, aktywna i samodzielna, a równocześnie wolna od wszystkich więzów tradycji, powszechnych zasad moralności czy religii, które by ograniczały twórczość kulturalną, jej nowość i oryginalność. Ideał szczerego demokraty - liberała, tolerancyjnego wobec wszystkich, zwalczającego tylko przymus, gwałt, totalitaryzm stanowi tu najwyższy cel wychowania. W liberalizmie wolność jako idea naczelna dopuszcza dyskryminację i zwalczanie innych, którzy nie są twórczy i aktywni w kulturze, zacieśnia miłość tylko do tych, którzy wyznają tą samą ideologię. Wychowanie liberalne opiera się na kulturze jako wytworze duchowej energii i twórczości wynalazczej człowieka. Kultura właśnie w swoim dorobku nauki i techniki oraz sztuki jako duch zobiektywizowany, utrwalony w dziełach, przeciwstawia się naturze i przewyższa ją.
Literatura
Stanisław Kowalczyk „ Kim jest człowiek - elementy antropologii „ Wrocław 1992
Publikacja umieszczona w Serwisie Publikacji Nauczycieli „ODA” http://awans.uniwersytet.pl/