Narkotyczne leki przeciwbólowe, ❒ DOKUMENTY, ▣ TECHNIK FARMACEUTYCZNY, • Farmakologia


Narkotyczne leki przeciwbólowe

Patofizjologia bólu

Transmisja impulsów bólowych zapoczątkowana aktywacją obwodowych nocyceptorów przez proces chorobowy lub uraz za pośrednictwem włókien dośrodkowych zostaje przekazana do neuronów zlokalizowanych w tylnych rogach rdzenia kręgowego, gdzie rozpoczynają się drogi wstępujące. Nocyceptory klasy A i C przekazują bodźce bólowe ze skóry oraz somatyczne pochodzące z mięśni i kości, a także bóle trzewne.

Biochemicznymi mediatorami procesów bólowych są: serotonina, bradykinina, histamina, prostaglandyny, substancja P, oraz różne jony m.in. H+, K+. Wspomniane biochemiczne mediatory są uwalniane w wyniku uszkodzenia tkanek przez uraz lub proces zapalny. Aktywują one nocyceptory, obniżają próg pobudliwości bólowej prowadząc w ten sposób do nadwrażliwości bólowej - hyperalgezji. W procesie tym dominującą rolę odgrywają prostaglandyny: PGE1, PGE2 i PGF2α syntetyzowane z fosfolipidów błon komórkowych pod wpływem cyklooksygenazy 1 i 2 (COX-1 i COX-2).

Poza prostaglandynami ważną funkcję odgrywa substancja P, syntetyzowana w zwojach rdzenia kręgowego, zidentyfikowana również w obwodowych zakończeniach dośrodkowych włókien bezmielinowych. Dotychczas przeprowadzone badania sugerują, że substancja P jest neuroprzekaźnikiem bólów trzewnych (wisceralnych).

W przekaźnictwie bodźców bólowych pośredniczą także: kwas glutaminowy, asparginowy, somatostatyna, cholecystokinina i wazoaktywny peptyd jelitowy (VIP). W drogach wstępujących modulującą rolę spełniają receptory serotoninergiczne selektywnie hamujące drogi bólowe wstępujące.

Podział leków przeciwbólowych

Leki przeciwbólowe, ze względu na siłę i mechanizm działania oraz budowę chemiczną, można podzielić na 2 podstawowe grupy:

  1. Narkotyczne leki przeciwbólowe - leki o silnym działaniu ośrodkowym znoszące nawet bóle pochodzenia trzewnego. Dla leków tej grupy dawniej zwanych opiatami (podstawowy lek tej grupy - morfina - jest alkaloidem fenantrenowym występującym w opium), używa się również nazwy „leki opioidowe” (inaczej tzw. egzogenne opioidy).

  2. Nienarkotyczne (nieopioidowe) leki przeciwbólowe - należą do nich głównie niesteroidowe leki przeciwzapalne, działające słabiej ośrodkowo, nie wywołujące na ogół przyzwyczajenia i nigdy nałogu. Niesteroidowe leki przeciwzapalne działają ponadto przeciwgorączkowo i przeciwzapalnie. Leki te na ogół nie są w stanie znieść silnych bólów, np. bólów po złamaniu kości długich czy bólów towarzyszących chorobom nowotworowym. Znoszą natomiast bóle o mniejszym natężeniu, np. głowy, bóle mięśniowe stąd leki te zwane są „słabymi” lub „małymi” analgetykami. Leki te zostaną szczegółowo omówione w ramach tematu: „leki przeciwzapalne”.

W łagodzeniu doznań bólowych stosowane są niekiedy leki o innych, niekiedy nie poznanych jeszcze dostatecznie, mechanizmach działania, takie jak niektóre trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne: imipramina, klomipramina, amitriptylina. Niektóre leki mogą znosić bóle w określonych sytuacjach klinicznych, choć ich przeciwbólowego działania w innych stanach wykazać się nie da. Przykładowo, kalcytonina znosi bóle kości ( np. w przypadku złamań), a sumatripan (bloker receptorów serotoninowych 5-HT1) bóle głowy w migrenie. Zastosowanie kliniczne tych leków ogranicza się do wybranych przypadków i stanowi zagadnienie specjalistyczne.

Narkotyczne leki przeciwbólowe

Efekty działania narkotycznych leków przeciwbólowych występują dzięki ich powinowactwu i zdolności do pobudzania receptorów opioidowych, których obecność stwierdzono w neuronach różnych okolic mózgu i rdzenia kręgowego oraz splotu śródściennego regulującego czynność motoryczną układów: pokarmowego i moczowo-płciowego. Istnieje szereg podtypów receptorów opioidowych, które pośredniczą w różnych działaniach opioidów. Najważniejsze receptory opioidowe: μ (mi), δ (delta), κ (kappa).

Mechanizm przeciwbólowego działania leków opioidowych:

Pobudzenie receptorów opioidowych powoduje otwarcie kanałów potasowych co wywołuje hiperpolaryzację błony neuronu i w efekcie stłumienie jego czynności co powoduje zmniejszenie przewodzenia impulsów. W konsekwencji przewodzenie bodźców, głównie bólowych, znacznie słabnie.

Podział leków mających powinowactwo do receptorów opioidówych

W poniższym podziale właściwości agonistyczne i antagonistyczne rozpatrywano w stosunku do najważniejszego receptora opioidowego, tj. receptora μ, którego pobudzenie jest w przeważającej mierze odpowiedzialne za działanie przeciwbólowe opioidów. Trzeba mieć na uwadze, że poszczególne związki działające na receptory opioidowe - i to zarówno agonistyczne, jak i antagonistycznie - mogą różnić się powinowactwem (zdolnością do łączenia się z danym receptorem) i aktywnością wewnętrzną (wpływem na procesy wewnątrzkomórkowe wywieranego za pośrednictwem receptora) w stosunku do poszczególnych podtypów receptora opioidowego. Ten sam związek może być agonistą jednego podtypu receptora, a antagonistą innego, mieć duże powinowactwo do np. receptora μ a prawie żadnego w stosunku do np. receptora κ (kappa). Stosowane w lecznictwie związki wykazujące powinowactwo do receptorów opioidowych można podzielić na cztery grupy z czego tylko dwie pierwsze obejmują tzw. narkotyczne leki przeciwbólowe

  1. Opioidowe leki przeciwbólowe o działaniu agonistycznym (czyli pobudzające receptory opioidowe) - zwane też niekiedy „czystymi agonistami”, dla których modelem jest morfina. Podział:

    1. Leki pochodzenia naturalnego - morfina i inne alkaloidy fenantrenowe opium:

Stosowane jako leki przeciwbólowe

Stosowane jako leki przeciwkaszlowe

    1. Leki syntetyczne

      1. pochodne morfinanu: