Prawa i obowiązki majątkowe. Małżonkowie obowiązani są, każdy według swych sił oraz swych możliwości zarobkowych i majątkowych, przyczyniać się do zaspokajania potrzeb rodziny, którą przez swój związek założyli. Zadośćuczynienie temu obowiązkowi może polegać także, w całości lub w części, na osobistych staraniach o wychowanie dzieci i na pracy we wspólnym gospodarstwie domowym. Jeżeli jeden z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu nie spełnia ciążącego na nim obowiązku przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny, sąd może nakazać, ażeby wynagrodzenie za pracę albo inne należności przypadające temu małżonkowi były w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego małżonka. Nakaz ten zachowuje moc mimo ustania po jego wydaniu wspólnego pożycia małżonków. Sąd może jednak na wniosek małżonków nakaz ten zmienić albo uchylić.
W razie przemijającej przeszkody, która dotyczy jednego z małżonków pozostających we wspólnym pożyciu, drugi małżonek może za niego działać w sprawach zwykłego zarządu, w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba że sprzeciwia się temu małżonek, którego przeszkoda dotyczy. Względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli był im wiadomy.
Oboje małżonkowie są odpowiedzialni solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Z ważnych powodów sąd może na żądanie jednego z małżonków postanowić, że za powyższe zobowiązania odpowiedzialny jest tylko ten małżonek, który je zaciągnął. Postanowienie to może być uchylone w razie zmiany okoliczności. Względem osób trzecich wyłączenie odpowiedzialności jest skuteczne, jeżeli było im wiadome.
Rodzaje małżeńskich ustrojów majątkowych - wyróżniamy 3 rodzaje ustrojów:
Wspólność ustawowa (art. 31 k.r.o.).
Ustrój umowny (art. 47 k.r.o.).
Ustrój przymusowy (art. 53 i 53 k.r.o.).
Wspólność ustawowa - obowiązuje w wypadku gdy małżonkowie ani przed zawarciem małżeństwa, ani później nie zawarli umowy majątkowej tzw. intercyzy. W systemie ustawowej wspólności mogą istnieć 3 majątki (masy majątkowe): majątek wspólny, odrębny męża i odrębny żony. Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa obejmująca ich dorobek (wspólność ustawowa). Przedmioty majątkowe nie objęte wspólnością stanowią majątek odrębny każdego z małżonków. Dorobkiem małżonków są przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jednego z nich.
Różnica między współwłasnością łączną, o której mowa w art. 196 k.c., a współwłasnością ustawową (art. 31 k.r.o.) polega na tym, że jej przedmiotem mogą być nie tylko rzeczy, a więc przedmioty materialne (art. 45 k.c.), ale również prawa majątkowe (art. 31 i 32 k.r.o.), takie jak najem, dzierżawa, wierzytelność.
W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może:
żądać podziału majątku wspólnego, nawet na podstawie zgodnej umowy małżonków,
rozporządzać udziałem w majątku wspólnym,
zobowiązywać się do rozporządzania udziałem w majątku wspólnym, który przypadnie mu w razie ustania wspólności majątkowej.
Majątek wspólny (dorobek) małżonków w szczególności stanowią:
pobrane wynagrodzenie za pracę oraz za inne usługi świadczone osobiście przez któregokolwiek z małżonków (art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o.) - wspólność nie obejmuje tutaj prawa majątkowego ani roszczenia, lecz otrzymane przez małżonka przysporzenie majątkowe (np. wynagrodzenia ze stosunku pracy, stypendia wypłacone jednemu z małżonków, emerytury, renty, jednorazowe odszkodowania, które na podstawie art. 447 k.c. sąd może przyznać zamiast renty czy jej części, dochody z przedsiębiorstwa będącego własnością jednego małżonka lub obu małżonków),
dochody z majątku wspólnego, jak również z odrębnego majątku każdego z małżonków (art. 32 § 2 pkt 2 k.r.o.), rozumiane jako pożytki naturalne, pożytki cywilne, a także pożytki prawne. Obejmuje czysty dochód, tj. przychód po odjęciu z niego koniecznych wydatków na osiągnięcie tego przychodu, a miedzy innymi obciążeń publicznoprawnych,
środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków.
Odrębny majątek każdego z małżonków stanowią (art. 33 k.r.o.):
przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej,
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił,
przedmioty majątkowe nabyte ze środków uzyskanych w zamian za przedmioty wymienione w dwóch punktach poprzedzających,
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków,
przedmioty majątkowe służące do wykonywania zawodu, jeżeli zostały nabyte ze środków należących do odrębnego majątku małżonka wykonującego ten zawód (nie dotyczy to jednak przedmiotów służących do prowadzenia gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa),
prawa niezbywalne,
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość),
wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków,
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków,
prawa autorskie twórcy, prawa twórcy wynalazku, wzoru lub projektu racjonalizatorskiego.
Przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące do użytku obojga małżonków są objęte wspólnością ustawową także w wypadku, gdy zostały nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił. W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Ustanie wspólności majątkowej ustawowej z samego prawa następuje:
z chwilą ustania małżeństwa (śmierć jednego z małżonków, orzeczenie o rozwodzie lub unieważnienie małżeństwa).
w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 k.r.o.), niezależnie od tego, czy jest to ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe. Ustanie wspólności majątkowej z tej przyczyny następuje w chwilą uprawomocnienia się postanowienia sądu o ubezwłasnowolnieniu jednego z małżonków,
w razie orzeczenia separacji (art. 615 k.r.o.).
Ustanie wspólności ustawowej na skutek orzeczenia sądu - każdy z małżonków z ważnych powodów może żądać zniesienia przez sąd wspólności majątkowej zarówno ustawowej, jak i umownej (art. 52 § 1 k.r.o.). Legitymację do wniesienia powództwa o zniesienie wspólności ustawowej posiada także prokurator (art. 7 k.p.c.) oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Ważne powody to: trwonienie uzyskiwanych dochodów w związku z pijaństwem jednego z małżonków, separacja faktyczna małżonków, prowadzenie, bądź sama możliwość prowadzenia egzekucji z majątku wspólnego, jeżeli przemawia za tym dobro rodziny lub dobro współmałżonka dłużnika, szczególnie wówczas, gdy małżonkowie od dłuższego czasu pozostają w separacji. W szczególności należy mieć na względzie, aby:
orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny był nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych,
w sprawie o zniesienie wspólności ustawowej badano również, czy powództwo nie zmierza do pokrzywdzenia wierzycieli jednego z małżonków,
rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gosp. jednego ze współmałżonków ponosiła również ujemne skutki takiej działalności,
o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej ze skutkiem wstecznym sąd nie orzekał przy całkowitym pominięciu zagrożeń dla interesów osób trzecich.
Ustanie wspólności ustawowej z mocy umowy małżonków - małżonkowie mogą przez umowę wyłączyć wspólność ustawową. Umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego (art. 47 § 1 k.r.o.).
Skutki ustania wspólności ustawowej:
każdy z małżonków od chwili ustania wspólności może żądać podziału majątku wspólnego (art. 42 k.r.o.),
od chwili ustania wspólności oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku, który był nią objęty.
od momentu ustania wspólności ustawowej każdy z małżonków może rozporządzać swoim udziałem bez zgody drugiego małżonka (art. 42 k.r.o. w związku z art. 198 k.c.).
Podziału majątku wspólnego można dokonać:
na podstawie umowy małżonków lub ich następców prawnych, może objąć cały majątek lub być ograniczony do jego części; forma umownego podziału majątku może być dowolna (majątek powyżej 2000 zł - w formie pisemnej - art. 75 § 1 k.c., jeżeli do majątku wchodzi nieruchomość - akt notarialny),
z mocy orzeczenia sądu, przed sądem polubownym, sądem powszechnym, w procesie o rozwód, w postępowaniu nieprocesowym.
Postępowanie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej toczy się w trybie postępowania nieprocesowego, uregulowanego w art. 566 i 567 k.p.c.. Do rozpoznania tych spraw rzeczowo właściwy jest sąd rejonowy (art. 507 k.p.c.). Właściwość miejscową sądu reguluje art. 566 k.p.c., stanowiąc, że sądem właściwym jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków - sąd spadku.
Osobami uprawnionymi do zgłoszenia wniosku o podział majątku są: każde z małżonków, spadkobiercy zmarłego małżonka, wierzyciel, konkubent lub konkubina zmarłego małżonka, prokurator oraz Rzecznik Praw Obywatelskich.
Ustrój umowny (art. 47 k.r.o.) - małżonkowie mogą przez umowę wspólność ustawową rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć.
Umowa powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Można ją zawrzeć także przed zawarciem małżeństwa. Małżonkowie mogą powoływać się względem osób trzecich na rozszerzenie, ograniczenie lub wyłączenie wspólności tylko wtedy, gdy zawarcie przez nich umowy majątkowej oraz jej rodzaj były tym osobom wiadome. Do wspólności umownej stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej z zachowaniem przepisów poniższych. Umowę majątkową małżeńską można zawrzeć:
przed zawarciem małżeństwa,
w chwili zawierania małżeństwa,
po zawarciu małżeństwa (art. 47 § 1 zdanie trzecie k.r.o.).
Wspólność umowna rozszerzona obejmuje rzeczy i prawa majątkowe, które według przepisów o wspólności majątkowej małżeńskiej należą do majątku odrębnego każdego z małżonków. Nie można przez umowę rozszerzyć zakresu wspólności na:
prawa niezbywalne,
wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, o ile nie wchodzą one do wspólności ustawowej, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
niewymagalne jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę albo za inne usługi świadczone osobiście przez jednego z małżonków. W razie wątpliwości poczytuje się, że przedmioty służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków nie zostały włączone do wspólności. Spadkodawca lub darczyńca może zastrzec, że przedmioty przypadające jednemu z małżonków z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny nie wejdą do wspólności.
Jeżeli małżonkowie włączyli do wspólności przedmioty majątkowe, które przy wspólności ustawowej należałyby do ich majątków odrębnych:
wierzyciel, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, może żądać zaspokojenia z majątku wspólnego także wtedy, gdy wierzytelność powstała przed zawarciem małżeństwa,
udziały małżonków w majątku wspólnym w chwili ustalenia wspólności są równe, chyba że umówiono się inaczej. W razie umownego wyłączenia wspólności każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później; zarządza i rozporządza całym swoim majątkiem samodzielnie (rozdzielczość majątkowa).
Wspólność umowna ograniczona - zakres wspólności umownej ograniczonej zależy od woli małżonków. Mogą oni wyłączyć z niej dowolną ilość rzeczy i praw majątkowych, byleby tylko chociaż jedna rzecz lub prawo majątkowe pozostało w tej wspólności.
Wspólność majątkowa wyłączona (rozdzielność majątkowa) - w myśl art. 51 k.r.o. w razie umownego wyłączenia wspólności każdy z małżonków zachowuje zarówno majątek nabyty przez zawarciem umowy, jak i majątek nabyty później; zarządza i rozporządza całym swoim majątkiem samodzielnie.
Ustrój małżeński przymusowy (rozdzielność majątkowa) powstaje:
z mocy orzeczenia sądu (art. 152 k.r.o.),
z mocy samego prawa (art. 53 k.r.o).
Przymusowy charakter tego sposobu ustania wspólności majątkowej małżeńskiej polega na tym, że z mocy samego prawa miedzy małżonkami powstaje rozdzielność majątkowa (art. 54 k.r.o.).
Z mocy samego prawa wspólność majątkowa zarówno ustawowa jak i umowna ustaje w razie ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków (art. 53 k.r.o.) i również z mocy prawa przekształca się ona w ustrój rozdzielności majątkowej (art. 54 k.r.o.).
4
STOSUNKI MAJĄTKOWE MIĘDZY MAŁŻONKAMI