Jan Błoński, Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku,
Kraków 1996.
Mikołaj Sęp Szarzyński - z Mazowsza, herbu Janosza, z Szarzyna (dziś Szarzyn), nazwisko Sęp, ojciec Joachim, matka ?, Mikołaj ur. ok. 1550-1581, Jakub ok. 1550-po 1601, Wit po 1550-po 1585 (zakonnik).
Mikołaj 1565 zapis na uniwersytet lipski, wcześniej we Lwowie.
1565-1568 ?
1567 epitafium dla Jana Starzechowskiego, „patrona ojca”.
1580 przeprowadzka w przemyskie.
czerwiec-lipiec 1581 śmierć.
LIRYKA SĘPA
Gość w kosmosie.
o Sępie: „Skupiony i zawsze poważny, lecz rozdarty i wewnętrznie niespokojny, z jednorod-nego kruszcu, ale wielorakiego kształtu”.
motyw wody przewija się przez całą twórczość Sępa - woda nigdy nie jest ożywcza, gorzką woda łez, zmienna.
człowiek zależny od Boga.
grzech jest ciemnością, topielą, morskim odmętem.
ciemność jest królestwem szatana.
brak kolorów, obrazowanie prawie wyłącznie kosmiczne - człowieka widzi między żywiołami.
lampa, pochodnia oznaczają wiarę, pobożność - to emblematy wiary, kwiat symbolem życia.
działanie łaski i cnoty, obecność Boga w człowieku objawia się żarem, płomieniem, Bóg nie pali, ale olśniewa, to, co dobre, zaznaczone światłem, wrażenie „natłoku obrazów”.
Poezja wnętrza.
przestrzenią u Sępa jest kosmos, bohaterem - człowiek.
dwoistość: kosmos (w widnokręgu Boga i z punktu widzenia człowieka), człowiek (moralne „ja” wspólne wszystkim chrześcijanom i własne, prywatne wnętrze), natura i wewnętrzne doz-nania duszy zbieżne, obcość świata, w który wrzucony jest człowiek, lęk, samotność, brak oparcia, walka wewnętrzna, uwięzienie w bezkresie, brak zaufania do świata (u Kochanow-skiego była harmonia).
Sęp jest samotny, porusza się w świecie emblematów, w nie-swoim świecie, znaki, symbole, „obrazy”, emblematy charakterystyczne dla baroku.
tematyka: narodziny i upadek cnót, dialektyka wartości, warunki i porażki „poczciwości” ludz-kiej, zbawienie.
Szarzyński formułuje wnioski metafizyczne z praktyki moralnej, odtwarza duchowy chaos, w jaki popadł: poczucie potęgi i pragnienie rozkoszy kłócą się z marzeniem o szczęściu; „Ryt-my” są w pewnym sensie odkryciem nieporządku życia wewnętrznego.
tendencja do uduchowiania świata; odniesienie tego, co zewnętrzne, do wewnętrznego.
Świat poruszony.
lęk przed przemijaniem, nie rozkładem ciała (poeci barokowi).
wszechobecny ruch, przerażenie zmiennością własnego wnętrza (zmiana wyznania!).
tematem wierszy Sępa jest ruch - autor we wszystkim, co go otacza, i we wszystkim, czego w sobie samym doznaje, odczuwa zmianę.
„Miłość jest własny bieg bycia naszego” (Sonet V)
„Cóż będę czynił w tak straszliwym boju” (Sonet IIII)
autor często doprowadza do paroksyzmu (krótkotrwały, lecz silny przejaw jakichś uczuć).
formy wierszy, a więc na wpół zaciemnione zrozumienie, mają natchnąć czytelnika instyn-ktownym wrażeniem pędu.
odwrócenie struktur zdaniowych - zawiłość składni, która u Sępa jest ostentacyjna, to cecha wybitnie barokowa.
wstrząs zmiany religii - jako przykład boju wewnętrznego, o wiele bardziej niż nieporządek świata przeraża Sępa zmienność własnego wnętrza.
Bóg jako element stały, choć jest źródłem ruchu.
retoryka Szarzyńskiego jest systemem paradoksów o religijnym i metafizycznym znaczeniu: pragnie ona zlikwidować ruch i zmianę przez nadmiar ruchu i zmiany.
Retoryka paradoksu.
zwięzłość, oszczędność słów, lapidarność i bogactwo uczuć.
Sęp bywa zwięzły, ale też używa wyliczeń - najczęściej dla ukazania marności świata.
„Rytmy” to duchowy pamiętnik człowieka, który nie umie sobie ze sobą poradzić.
„Wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie?” (Sonet IIII)
wątpliwości na terenie składni objawiają się poprzez: obfitość zdań warunkowych, urwanych, wykrzyknikowych, pytajnych i wtrąconych.
zdania eliptyczne - opuszczanie jakichś słów powodowały, że jednemu podmiotowi można było przypisać kilka orzeczeń i odwrotnie (dwuznaczniki); gra słów jest bardzo ważna - różne sensy można odczytać przy różnej interpunkcji.
środki artystyczne: anafora, aliteracja, diafora (podobne brzmienie - inne znaczenie), anno-minacja (= paronomazja), paradoksalne aforyzmy, obrazy.
„Rytmy” są prawdziwą orgią przestawni - sztuczniejszego szyku zdaniowego nie ma w pol-skiej poezji.
u Sepa Bóg jest niepojęty, a człowiek niemal niepotrzebny - człowiek więc błaga Boga, aby się objawił, aby pozwolił się „dotknąć”.
Niepokój i napięcie.
nagromadzenie środków stylistycznych, atmosfera lęku, grozy.
niepokój jest oczywiście skutkiem pęknięcia jednolitości moralno-religijnej Europy.
wprowadzenie gwałtownych hiperboli.
epitety raczej niewyszukane, choć mają duże znaczenie.
Budowanie poematu.
dążenie do jedności, przeciwstawienie sobie wartości.
w sonetach „postaci” wiersza rozszczepiają się już i niejako działają, wpływając na siebie, można by powiedzieć, że forma zewnętrzna (schemat sonetu) narzuca wierszowi spoistość, której nie ma forma wewnętrzna (tok wypowiedzi).
dysputa - podmiot liryczny pomiędzy bohaterami.
najsilniej wiąże wiersz logika kompozycji, oznacza ona, przykładowo, wnikliwe rozeznanie we własnym uczuciu, porządek i plastykę opisu, biegłość rozumowania czy przekonywania.
introspekcja i dysertacja (dysputa) teologiczna tworzą całość nienaruszalną, choć ujętą dra-matycznie.
Od Kalwina do Loyoli: historia nawrócenia.
w renesansie ogromną rolę odegrał ruch reformatorski.
„Przepaść (…) otworzyła subiektywizm i indywidualizm religijny (…) zaś napięcie i męka, któ-re znać w <<Rytmach>>, to nic innego, jak poetycki wyraz pragnienia, aby tę przepaść zasy-pać; pragnienia, złączonego ze świadomością, że nigdy nie zniknie ona zupełnie”.
bóstwo przepaści a Bóg kochających i szczęśliwych.
prośba do Boga o pomoc - człowiek nie jest w stanie sam przeciwdziałać grzechom i poko-nać szatana.
Szarzyński zdaje się żebrać o cud, którym Bóg uwolni go od świata, ciała i niego samego, po-nieważ w tym świecie, ciele i sobie nie dostrzega już obecności Boga.
rygorystyczny ascetyzm Sępa jest przesiąknięty pesymizmem i poczuciem grzechu - życie to zadanie do wypełnienia.
wpływ jezuitów na Sępa.
Sęp a początki baroku.
jeden z pierwszych twórców sonetów w Polsce.
Sępowa erudycja jest prawdziwie renesansowa.
możemy spojrzeć na Sępa jako na teologa, z drugiej zaś strony - pamiętnikarza i analistę własnej psychiki, własnego wewnętrznego życia: poezja jest osobista i nieosobista jednocze-śnie.
poetyka Sępa wykracza zdecydowanie poza renesans - zburzony został synkretyczny ideał równowagi duchowej i dworskiego „życia poczciwego”.
Sęp nie miał problemu Boga, ale człowieka, który chce trafić do Boga, ma wątpliwości, czy nie popada w herezję, czy dobrze czci Boga, czy go pojmuje.
opracowały Aleksandra Araszkiewicz i Kinga Wajszczak
1