ISLAMU SZTUKA, twórczość artyst. rozwijająca się w krajach muzułm. pd.-zach. i środk. Azji oraz pn. Afryki od ok. pocz. VIII w.; w niektórych okresach obejmowała także Płw. Iberyjski, Sycylię i Bałkany. W wyniku ekspansji Arabów w VII i na pocz. VIII w. na obszarach podbitych ukształtowała się b. charakterystyczna sztuka, która wchłonęła i przetworzyła elementy sztuki wczesnochrześc. (gł. syr.-bizant., koptyjskiej, wizygockiej), pers. (epoki Sasanidów) i tur. zawierającej w sobie bogate dziedzictwo ludów stepowych Eurazji, przy czym dostosowała się do rygorystycznych wymagań islamu. Sztuka islamu rozwijająca się na tak wielkim terenie, w ciągu kilkunastu wieków wytworzyła liczne, zróżnicowane style (mające wiele cech wspólnych) i podlegające ciągłym wzajemnym wpływom. Różne style sztuki islamu wyodrębnia się wg chronologii okresów oraz na zasadzie geogr., a ich nazwy wywodzi się zwykle od panujących dynastii; do najważniejszych należą: sztuka epoki Umajjadów (gł. Syria, 661-750), Abbasydów (Irak, 750-945), Fatymidów (Egipt, 969-1171), Turków seldżuckich (Persja, Anatolia, poł. XI-XIII w.), Mameluków (Egipt, Syria, 1250-1517), Mongołów (Persja, Transoksania, poł. XIII-XV w.), Turków osmańskich (Anatolia, Bałkany, XIV-XIX w.), Safawidów (Persja, 1502-1736). Sztuka islamu w Indiach dzieli się na kilka okresów, najważniejszy to okres panowania Wielkich Mogołów (1526-1857). W Maghrebie sztuke islamu cechuje indywidualizm, rozwinięty gł. w okresie późniejszym (XII-XVIII w.), często nazywa się ją sztuką mauretańską; wcześniejsza jej faza to okres Umajjadów hiszp. (756-1031).
Najpełniejszy wyraz znalazła sztuka islamu w architekturze i rzemiośle artyst., najbardziej charakterystyczną jej cechę zaś stanowi niezwykła dekoracyjność. Artyści pokrywali dekoracją każdą powierzchnię, niezależnie od materiału i rodzaju przedmiotu. W architekturze stosowano malowidła ścienne, mozaiki: kam., szklane (gł. VIII, IX w.) i ceram., gł. zaś płaskorzeźbę w stiuku, drewnie i kamieniu. Najczęstszą formą był ornament roślinny lub geom., który w okresie późniejszym przerodził się w arabeskę. Równie charakterystyczna była dekoracja stalaktytowa (zw. mukarnas). Duże znaczenie miało pismo arab. (inskrypcja dekor.) oraz częste w zdobnictwie przedstawienia figuralne, zarówno antropo- jak i zoomorficzne. Zakazy dotyczące wyobrażeń istot żywych (zwł. ludzi), formułowane przez teologów, były w zasadzie przestrzegane tylko w sztuce sakralnej. Architekturę islamu cechuje dośrodkowa orientacja budowli. Ważną rolę odgrywają wewnętrzne dziedzińce, często otoczone arkadami, z wychodzącymi na nie pomieszczeniami, wśród których naczelne miejsce przypada iwanom. Fasada natomiast jest zazwyczaj niepozorna (oprócz portalu, niekiedy b. okazałego). W konstrukcji powszechnie stosowano kolumny i filary oraz różnego kształtu łuki, sklepienia i kopuły. W zależności od kraju, gł. materiałami bud. były kamień lub cegła (surowa lub palona). Do typowych budowli należą meczety, szkoły rel. (madrasa), mauzolea grobowe, często w formie wieży (gumbad) lub zwieńczonego kopułą pawilonu (tzw. kubba), szpitale (bimaristan), łaźnie (hammam), zajazdy (tzw. karawanseraj), kryte bazary (suk) itd. Niezwykle zróżnicowane były budowle pałacowe z założeniami ogrodowymi (islamu ogrody), budynki mieszkalne, konstrukcje obronne, a także obiekty inżynierii wodnej (mosty, cysterny, kanały, tamy itp.).
Wysokim poziomem artyst. odznaczało się niezwykle różnorodne rzemiosło muzułm.; szczególne bogactwo form, rozmaitość i wysoki poziom techniki wykonania i dekoracji osiągnęły wyroby tkackie (zwł. kobierce), ceramika, szkło, przedmioty z kryształu górskiego, kości i różnych metali, a także sztuka kaligrafii oraz oprawiania i iluminowania rękopisów. W krajach islamu działało b. wiele ośr. produkcji artyst., często o określonej specjalności, wytwarzających produkty zarówno na użytek miasta i dworu, jak i na eksport, czasem do tak odległych krajów, jak Chiny i pn. Europa. Wyroby poszczególnych ośr. niekiedy znacznie różniły się od siebie pod względem stylu i techniki wykonania, te zaś z kolei podlegały ciągłym przeobrażeniom (przeczy to teoriom o statycznym charakterze sztuki islamu). Największe zbiory sztuki islamu mieszczą się obecnie w Muzeum Sztuki Islamu w Kairze, w Topkapı Sarayı Müzesi w Stambule i wielu muzeach świata, jak np. londyńskim British Museum, paryskim Luwrze, nowojorskim Metropolitan Museum. W Kairze też zachowało się najwięcej zabytków średniow. architektury. Zbiory pol., skoncentrowane gł. w Krakowie (dawne Muzeum Czartoryskich i Wawel), obrazują ożywione kontakty Polski ze Wschodem w XVI-XVIII w
MECZET [tur. < arab.], arab. masdżid, świątynia muzułm.; należy do najliczniejszych zabytków architektury muzułm.; istniały 2 rodzaje meczetów: zwykłe meczety prywatne lub publ., często połączone z grobowcami fundatora, madrasą lub inną budowlą użyteczności publ., i wielkie meczety katedralne, tzw. dżami, z których co najmniej jeden musiał być w każdym mieście i w których odbywała się uroczysta modlitwa piątkowa, połączona z kazaniem; obecnie różnica ta nieco się zaciera. Meczety służyły też jako miejsca zebrań, narad, nauczania, sądów itp. Pierwszym meczetem był dziedziniec domu proroka Mahometa w Medynie; stanowił on arch. prototyp archaicznego typu meczetu Typowy meczet był to zwykle prostokątny dziedziniec otoczony krużgankami, z przylegającą do niego od strony kibli (kierunek wskazujący Mekkę) obszerną kolumnową salą modlitw (haram). Od XI w. wykształciły się inne formy meczetu, często na planie centr., z dziedzińcem, iwanami lub z centr. kopułą. W meczecie znajdują się zwykle: mihrab, minbar, minarety, a także latryny i miejsca do ablucji.
ISLAMU OGRODY, założenia ogrodowe powstałe na terenach znajdujących się w zasięgu kultury islamu; łączyły tradycje sztuki narodów podbitych i sztuki arab.; miały przeważnie charakter kamer. ozdobnych ogrodów urządzanych w obrębie dziedzińców zespołu mieszkalnego, o umiejętnie komponowanych punktach widokowych; ogrody islamu (zwykle otaczane murami) były najczęściej tarasowe, zdobione kwietnikami i okładzinami ceram. o wyszukanej kompozycji koloryst., z bujną roślinnością, drzewami i kioskami; duże znaczenie miały urządzenia wodne (fontanny, kaskady); do najsłynniejszych należą ogrody: Alhambra i Generalife w Grenadzie, przy pałacach król. pod Bagdadem, w Bucharze i Samarkandzie, w pobliżu Śrinagaru oraz w Agrze.
HAMMAM [arab.], łaźnia muzułm., typ budowli znany od średniowiecza; w niektórych miastach było po kilkadziesiąt lub więcej h. publicznych, często o bogatej architekturze i wystroju; najstarsze h., jak Kusajr Amra czy Chirbat al-Mafdżar k. Jerycha (VIII w.), wzorowane na łaźniach bizant.; później uproszczone (bez hypokaustum) zachowały 3 podstawowe części: rozbieralnię, pomieszczenia ciepłe i gorące połączone parówką.
KOBIERZEC, dywan, tkanina dekor. o kompozycji ornamentalnej; jednostronna, z puszystą okrywą włosową po prawej stronie; wyrabiana ręcznie na warsztatach tkackich lub maszynowo, z wełny, jedwabiu, czasem z dodatkiem nici metal., na osnowie wełn., lnianej, bawełn. lub jedwabnej. Kobierce powstają przez wiązanie węzłów na niciach osnowy w rzędach, które rozdziela przeplecenie wątkiem wiążącym całą tkaninę w jedną całość; powstałe obok siebie węzły, tworząc okrywę włosową po prawej stronie kobierca, przykrywają całkowicie nici osnowy i wątku. Wzór osiąga się przez zastosowanie kolorowej przędzy, użytej zgodnie z przygotowanym wzorem rysunkowo-kolorystycznym. Umiejętność wykonywania kobierców sięga czasów staroż., wywodzi się ze sztuki lud. i była zapoczątkowana prawdopodobnie w Azji; kobierce najbardziej rozpowszechniły się w Azji Mniejszej i Środk., na Kaukazie, w Persji, Indiach i Chinach. Nazwy kobierców pochodzą najczęściej od miejsca ich wyrobu; wyroby poszczególnych ośr. charakteryzują b. często swoiste formy ornamentalne i określona skala barw.