Mała stabilizacja i konflikt z Kościołem
Gomułka i jego ekipa cieszyła się w pierwszych latach po październiku 1956 dużą popularnością i poparciem społecznym, ale wkrótce okazało się, że życie polityczne uległo niewielkim zmianom. Co prawda pozostawiono prywatną własność w rolnictwie (jedyne państwo w bloku socjalistycznym), tolerowano Kościół katolicki i, co najważniejsze, skończył się terror. Jednak pozostał nieefektywny socjalistyczny model gospodarki, cenzura i głosowanie na jedną listę kandydatów do sejmu. Niemniej społeczeństwo miało poczucie bezpieczeństwa, któremu towarzyszyła poprawa warunków materialnych.
Życie polityczne zostało sprowadzone przede wszystkim do sporów w łonie władzy. Gomułka, pod hasłem walki z dogmatykami i rewizjonistami, wyeliminował z działalności politycznej najpierw “natolińczyków”, a później “puławian”. W połowie lat sześćdziesiątych pojawiły się w partii nowe ugrupowania: “partyzanci” skupieni wokół Mieczysława Moczara i “technokraci” z Edwardem Gierkiem na czele. Moczar propagował “komunizm narodowy” i atakował inteligencki liberalizm oraz żydowski internacjonalizm. “Technokraci” głosili potrzebę zreformowania gospodarki przy wykorzystaniu kredytów zagranicznych. Gomułka nie doceniał nowych przeciwników i skupił się na walce z Kościołem katolickim.
Zwolnienie prymasa Stefana Wyszyńskiego z internowania w Komańczy wpłynęło na przejściowe poprawienie stosunków między państwem i Kościołem, a nawet ten ostatni zachęcał wiernych do udziału w wyborach parlamentarnych w 1957 r. Pierwszym zgrzytem było ogłoszenie programu dziesięcioletniej Wielkiej Nowenny Milenijnej, która stanowiła przygotowanie do obchodów 1000-lecia chrztu. Hasła wierności Bogu i Kościołowi, ochrony życia ludzkiego, umocnienia rodziny, religijnego wychowania dzieci i młodzieży, sprawiedliwości i miłości społecznej były realizowane w kolejnych latach poprzedzających rocznicę. Władze państwowe odpowiedziały uchwałą sejmową z 1958 r. o obchodach Tysiąclecia Państwa Polskiego. Miano eksponować tradycje polskiej państwowości i uczcić rocznicę budową tysiąca nowych szkół. Podjęto również polemikę światopoglądową, której efektem była ustawa z 15 lipca 1961 r. usuwająca nauczanie religii ze szkół.
Stosunki między państwem i Kościołem nabrały charakteru konfrontacji, a apogeum konfliktu nastąpiło w latach 1965-1966. Spowodował je, zgodny z duchem II Soboru Watykańskiego, list biskupów polskich do biskupów niemieckich (18 XI 1965 r.). Zawarto w nim słowa przebaczenia win niemieckich i prośbę o przebaczenie win polskich, ale odpowiedź, podkreślająca prawa niemieckich przesiedleńców do “stron rodzinnych”, postawiła polski episkopat w trudnej sytuacji. Władze państwowe poddały ostrej krytyce mieszanie się Kościoła katolickiego do polityki zagranicznej i działanie przeciwko polskiej racji stanu na Ziemiach Odzyskanych. Odbywające się w następnym roku uroczystości Milenijne (m.in. ukoronowanie obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej) i Tysiąclecia (m.in. Defilada Tysiąclecia i Kongres Kultury Polskiej) miały wyraźnie konkurencyjny charakter. To swoiste głosowanie nogami wywołało znaczne napięcie polityczne i społeczne w kraju oraz wpłynęło na spadek poparcia społecznego dla Gomułki.
Między Marcem 1968 a Grudniem⊗ 1970
Konflikt między państwem a Kościołem Katolickim na tle obchodów 1000-lecia był w istocie sporem o tradycję historyczną narodu. Potwierdzały to emocjonalne reakcje publiczności na antyrosyjskie akcenty zawarte w mickiewiczowskich “Dziadach” wystawionych przez Kazimierza Dejmka w Teatrze Narodowym. Wywołało to nerwową reakcję w postaci zakazu wystawiania sztuki. Ostatni spektakl z 30 stycznia 1968 r. zakończył się długotrwałą owacją na stojąco, manifestacją pod pomnikiem Mickiewicza na Krakowskim Przedmieściu, interwencją milicji i aresztowaniem części demonstrantów.
Poruszyło to część opinii publicznej i warszawscy literaci uchwalili protest przeciwko zdjęciu “Dziadów”, a studenci Uniwersytetu Warszawskiego (przede wszystkim tzw. komandosi) zaczęli zbierać podpisy pod protestacyjną petycją do władz. Zwołany na 8 marca 1968 r. wiec studencki, w obronie kolegów relegowanych z UW (Adam Michnik i Henryk Szlajfer), został spacyfikowany przez aktywistów partyjnych, ormowców i oddziały milicji. Zradykalizowało to nastroje studenckie i w proteście zastrajkowała większość polskich uczelni wyższych.
Wydarzeniom tym towarzyszyły rozgrywki personalne na szczytach władzy, które sprowadziły protesty studenckie do wystąpień wąskiej grupy ludzi pochodzenia żydowskiego. Propaganda antysemicka (słynne hasło “Syjoniści do Syjamu”) i antyinteligencka zapoczątkowała proces “oczyszczania” uczelni, urzędów, stowarzyszeń zakładów pracy z Polaków pochodzenia żydowskiego, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Polski (ok. 15 tys. osób).
Masówki poparcia dla Gomułki spowodowały, że on i jego ekipa nie zrozumieli ostrzeżenia i jedynym następstwem wydarzeń marcowych były zmiany personalne w elicie władzy. Marian Spychalski został przewodniczącym Rady Państwa (po Edwardzie Ochabie), ministrem obrony narodowej został Wojciech Jaruzelski, a Mieczysław Moczar otrzymał “kopniaka w górę” i został sekretarzem KC PZPR.
Stagnacji politycznej końca lat sześćdziesiątych towarzyszyła stagnacja gospodarcza, którą próbowano przezwyciężyć wprowadzając “system bodźców materialnego zainteresowania” i podwyżkę cen na artykuły spożywcze i część przemysłowych. Gomułka postanowił w ten sposób zdyskontować swój największy sukces w polityce zagranicznej - podpisanie układu o normalizacji stosunków z RFN (7 XII 1970).
Regulacja cen - tak nazwano podwyżkę - nastąpiła 12 grudnia 1970 r., a więc w okresie zaczynającej się gorączki zakupów przedświątecznych i reakcje społeczne były natychmiastowe. Rankiem 14 grudnia 1970 r. robotnicy Stoczni Gdańskiej zwołali wiec i zażądali cofnięcia podwyżek. Pochód stoczniowców udał się pod gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR, gdzie doszło do starć z milicją. Następnego dnia strajk objął wszystkie porty i stocznie Trójmiasta, a zdesperowani robotnicy ponownie wyszli na ulicę. Doszło do oblężenia Komendy Wojewódzkiej MO i spalenia siedziby wojewódzkich władz partyjnych. Podjęto decyzję o użyciu broni i padli pierwsi zabici.
Kryzysową sytuację próbował rozwiązać wicepremier Stanisław Kociołek z władzami lokalnymi oraz działająca osobno grupa w składzie: Zenon Kliszko, Ignacy Loga-Sowiński i gen. Grzegorz Korczyński. Podjęto decyzję o blokadzie stoczni w Gdyni i kolejni robotnicy padli od kul oddziałów blokujących dostęp. Wieść o wydarzeniach w Trójmieście spowodowała strajki i wystąpienia w Szczecinie i Elblągu. Bilans tych tragicznych wydarzeń to 45 osób zabitych, prawie 1200 rannych i ponad 5 tys. aresztowanych.
Dramat na Wybrzeżu ostatecznie skompromitował Gomułkę i wykazał jednoznacznie, że komunistyczna władza nie cofa się przed niczym, nawet strzelaniem do własnego narodu. Gomułka wyniesiony do władzy przez strzały poznańskiego czerwca 1956 r. został od niej odsunięty przez strzały grudniowe na Wybrzeżu. Zastąpił go Edward Gierek, którego wybrano 20 grudnia 1970 r. I sekretarzem KC PZPR.