Ćw. II

SKAŁY MAGMOWE - klasa perydotytu

Skały plutoniczne - dunity, perydotyty, piroksenity

Związane ze strefami orogenicznymi (głębokimi rozłamami). Magma ma źródła w górnym płaszczu (parageneza mineralna: oliwin+piroksen+granat).

Skały wulkaniczne - komatiity, pikryty

DUNIT

Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, auto- lub hipautomorficznej, teksturze zbitej, bezładnej niekiedy miarolitycznej. Skała prawie wyłącznie zbudowana z forsterytowego (Mg) oliwinu (90-100% obj.), któremu towarzyszą: pirokseny rombowe (enstatyt, bronzyt), pirokseny jednoskośne (diopsyd), pikotyt [spinel (Fe,Mg)(Al,Cr)₂O₄], apatyt. Miarole bywają wypełnione granatem [uwarowit Ca₃Cr₂(SiO₄)₃] i diopsydem chromowym. Wokół granatów dostrzega się obwódki reakcyjne (kelyfitowe).

Dunit jest przeważnie zserpentynizowany. Zawiera zwykle znaczną ilość magnetytu, tytanomagnetytu, ilmenitu, chromitu i platyny rodzimej.

PERYDOTYT

Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, auto- lub hipautomorficznej, średnio- lub grubokrystalicznej, teksturze zbitej. Wyróżnia się odmiany: harzburgit, lherzolit, wehrlit (w zależności od charakteru obecnych piroksenów). Skała zbudowana głównie z: oliwinu (40-100% obj.) i piroksenu (0-60% obj.); może zawierać też amfibole (hornblenda) i biotyt. Minerały akcesoryczne: korund, tytanomagnetyt, ilmenit, magnetyt, chromit, apatyt.

Skały te są źródłem: chromitu (rzadko), siarczków Ni, Co, Fe, platyny rodzimej.

Kimberlit - (typ perydotytu) rodzaj brekcji wulkanicznej z porwakami perydotytowymi i diamentami.

PIROKSENIT

Skała głębinowa, ultrazasadowa, ciemna, prawie czarna, o strukturze holokrystalicznej, hipautomorficznej, niekiedy porfirowej, średnio- lub grubokrystalicznej, teksturze zbitej, bezładnej. Zbudowana głównie z: piroksenów (60-100% obj.) oraz oliwinów (0-40% obj.); może zawierać też amfibole (hornblenda), plagioklazy (perydotyt plagioklazonośny) - stąd traktowane jako ogniwa pośrednie między skałami ultrazasadowymi a zasadowymi (gabro). Minerały akcesoryczne: spinel, granaty, ilmenit, chromit, siarczki Ni, Co, Fe, apatyt i in.

KOMATIIT

Typ bazaltu (bardziej prymitywny niż oceaniczny toleityt) - wykrystalizował z magmy pochodzącej z całkowitego lub prawie całkowitego upłynnienia górnego płaszcza Ziemi.

Charakteryzuje go wysoki stosunek Ca:Al = 1,1 (w bazaltach śr. 0,65), znaczna zawartość Mg i mała Na+K.

PIKRYT

Odpowiednik alkalicznego perydotytu.

Struktura drobno- lub średniokrystaliczna, porfirowa; tekstura zbita, bezładna. Skład mineralny jak w perydotycie. Pospolite są produkty wtórnych przeobrażeń, np. chloryt, serpentyn, iddingsyt, tremolit, węglany.

Iddingsyt - produkt przeobrażenia oliwinu (rzadziej piroksenu) w warunkach hipergenicznych, w blaszkowe, silnie dwójłomne agregaty o charakterystycznej barwie rdzawo- do czerwonobrunatnej, pleochroiczne, zbudowane z mieszaniny związków Fe (goethyt, hematyt) i minerałów ilastych.

Serpentynizacja + procesy deuteryczne - przeobrażenia składników skał ultrazasadowych (gł. oliwinów, piroksenów, rzadziej amfiboli) zachodzące w szerokim zakresie temperatur.

Gdy procesy zachodzą na etapie magmowym (w końcowej fazie zestalania się magmy, ale przed jej ostatecznym ostygnięciem) - procesy deuteryczne.

Gdy przeobrażenia zachodzą na etapie pomagmowym - np. hydrotermalnym (200-400^oC) a czynnikami są gazy i roztwory z tej magmy (autometamorfizm) bądź z młodszej intruzji, np. granitów (allometamorfizm) - serpentynizacja.

Produktami obu tych procesów są głównie minerały serpentynowe z równoczesnym wydzieleniem nadmiaru żelaza w postaci magnetytu (Fe₂O₃). Dalszym etapem przemian minerałów serpentynowych jest talk (tworzy się w warunkach hydrotermalnych, przy dopływie SiO₂ i odprowadzeniu kationów).

- klasa gabra i bazaltu

Skały plutoniczne - gabra, noryty

Istnieją ogniwa pośrednie perydotyt gabro (tworzą duże formy intruzywne); gabro gabronoryt noryt; struktura grubokrystaliczna, porfirowa

Skały wulkaniczne - bazalty, paleobazalty, diabazy (doleryty)

GABRO

Skała plutoniczna, zasadowa, współwystępuje z piroksenitami i anortozytami; pospolita w kompleksach ofiolitowych stref orogenicznych. Głównym składnikiem leukokratycznym są plagioklazy (anortyt-labrador lub bytownit), którym towarzyszą pirokseny (głównie klinopirokseny), natomiast w wyraźnie mniejszych ilościach obecne są: amfibole (hornblenda), rzadziej oliwin, a sporadycznie biotyt. Minerały akcesoryczne to: magnetyt, ilmenit, pikotyt (spinel), apatyt, granat, tytanit, korund i in. Zawartość minerałów femicznych 35-60% obj. i więcej - to tzw. melanogabro, mniej - tzw. leukogabro.

Odmianą systematyczną gabra jest gabro diallagowe (augit bogaty w Mg), zbudowane z labradoru-bytownitu i diallagu (diopsyd - augit), rzadko z oliwinu, ortopiroksenu, amfiboli (hornblenda), biotytu; składnikiem akcesorycznym jest magnetyt. Skała o strukturze pełnokrystalicznej (grubo-), hipautomorficznej, teksturze zbitej, bezładnej.

Procesy przeobrażeń gabra - saussurytyzacja (plagioklazy), uralityzacja (diallag), serpentynizacja (oliwiny, częściowo pirokseny).

Inną odmianą gabra jest gabro oliwinowe o strukturze holokrystalicznej, nierównokrystalicznej (najczęściej średnio-, hipautomorficznej), teksturze zbitej, bezładnej. Budują go: oliwiny, klinopirokseny i zasadowe plagioklazy. Stanowi ogniwo pośrednie między troktolitem, gabrem i wehrlitem (odmiana perydotytu). Oliwiny i pirokseny objęte są serpentynizacją, diallag - uralityzacją, a plagioklazy - saussurytyzacją.

Troktolit - zwany też pstrągowcem - skała plutoniczna z grupy gabroidów, holokrystaliczna, nierównokrystaliczna, hipautomorficzna, o teksturze zbitej, bezładnej. Składniki główne skały to: zasadowe plagioklazy (labrador-anortyt) i oliwiny, podrzędnie do 10% obj. mogą pojawiać się też pirokseny jednoskośne. Wyróżnia się odmiany leuko- i melanokratyczne troktolitu. Pirokseny tworzą najczęściej cienkie obwódki wokół oliwinów (tym różni się ta skała od gabra oliwinowego, w którym jest więcej piroksenów).

NORYT

Skała plutoniczna, zasadowa, spokrewniona z piroksenitami, anortozytami i gabrami. Należy do gabroidów. Posiada strukturę holo-, średniokrystaliczną, hipautomorficzną, teksturę zbitą, bezładną. Budują go: plagioklazy (labrador) i ortopirokseny (rombowe) np. hipersten, bronzyt, enstatyt, rzadko klinopirokseny (do 10% obj. - diallag, augit), także amfibole, biotyt, oliwin. Akcesorycznie pojawiają się: magnetyt, ilmenit, apatyt, granat, korund i in.

Saussurytyzacja - przeobrażenie plagioklazów zasadowych w saussuryt (drobnokrystaliczny agregat) zbudowany z albitu (lub oligoklazu), zoisytu (lub epidotu), kalcytu, serycytu, prehnitu i zeolitów. Proces typowy dla skał zasadowych typu gabra lub bazaltu.

Uralityzacja - hydrotermalne przeobrażenie klinopiroksenu (augitu, diallagu) we włóknistą hornblendę (amfibolityzacja). Proces obserwowany w gabrach oraz w diabazie.

Zrosty symplektytowe - ogólne określenie przerostów, zrostów palczastych i robakowatych, dwóch różnych minerałów, w tym przypadku plagioklazów i piroksenów. Są to minerały synantetyczne. Odpowiednikiem tych zrostów w skałach kwaśnych jest myrmekit.

Obwódki regeneracyjne - narastanie syntaksialne - uzupełnienia po mechanicznych ubytkach lub korozji kryształów, np. oliwin na oliwinie.

Skały ultrazasadowe i zasadowe - opis

1. Dunit granatonośny. Skała o strukturze pełnokrystalicznej, generalnie drobnokrystalicznej, porfirowatej, z nielicznymi fenokryształami ganatów. Tekstura zbita, bezładna. Zasadniczym składnikiem skały są oliwiny w niewielkim stopniu zserpentynizowane. Fenokryształy granatów posiadają obwódki kelyfitowe zbudowane z igiełkowo wykształconych piroksenów i/lub amfiboli (nie można mikroskopowo odróżnić tych minerałów) oraz rozproszonego pyłu magnetytowego.

2. Perydotyt. Skała o strukturze pełnokrystalicznej, generalnie średniokrystalicznej, hipauto-morficznej. Tektura zbita, bezładna. Skała jest silnie przeobrażona przez proces serpen-tynityzacji. Zachowane są relikty oliwinów, niekiedy o charakterystycznych dla tych minerałów zarysach sześciobocznych, relikty jednoskośnego piroksenu (typu diallagu) o charakterystyk-cznej jednokierunkowej łupliwości. Pirokseny występują pomiędzy kryształami oliwinów, wypełniając wolne przestrzenie w skale. Jest to związane z kolejnością krystalizacji tych minerałów (patrz szeregi reakcyjne Bowena). Oliwiny zmienione są także w wyniku procesu amfibolizacji (przy dużym udziale wody przechodzą w amfibole typu aktynolit-tremolit), wykształcone igiełkowo i często zebrane w skupienia promieniste.

3. Troktolit. Skała o strukturze pełnokrystalicznej, nierównokrystalicznej, hipautomorficznej. Tekstura zbita, bezładna. Zasadniczym składnikiem skały są plagioklazy zasadowe oraz oliwiny, natomiast podrzędnie występują pirokseny jednoskośne. Oliwiny i pirokseny są częściowo zserpentynizowane, a plagioklazy objęte są procesem saussurytyzacji. Pirokseny występują jako cieniutkie obwódki wokół oliwinów i plagioklazów (tym różni się od gabra oliwinowego, w którym jest więcej piroksenów).

4. Gabro oliwinowe. Skała o strukturze pełnokrystalicznej, generalnie średniokrystalicznej, hipautomorficznej. Tekstura zbita, bezładna. Skład mineralny: zasadowe plagioklazy, pirokse-ny jednoskośne typu diallagu, oliwiny. Skała wykazuje słabe przeobrażenia - serpentynityza-cja oliwinów i częściowo piroksenów.

5. Gabro (diallagowe). Skała o strukturze pełnokrystalicznej, nierównokrystalicznej, generalnie grubokrystalicznej, hipautomorficznej. Tekstura zbita, bezładna. Skład mineralny: zasadowe plagioklazy, pirokseny typu diallagu, śladowo oliwiny. Plagioklazy zostały objęte procesem saussurytyzacji.

6. Noryt. Skała o strukturze pełnokrystalicznej, średniokrystalicznej, hipautomorficznej. Tekstura zbita, bezładna. Skład mineralny: zasadowe plagioklazy, pirokseny rombowe typu hiperstenu (cecha diagnostyczna), biotyt, minerały rudne (nieprzezroczyste, np. tytanomagnetyt, ilmenit). Biotyt posiada barwę czerwono-brunatną wywołaną domieszką Ti. Występuje ponadto hercynit (spinel ciemnozielony, izotropowy, tworzy wrostki w minerałach rudnych). Składniki skały są dość dobrze zachowane, nieprzeobrażone, poza niewielką saussurytyzacją plagio-klazów.

7. Gabronoryt. Różni się od norytu obecnością piroksenów jednoskośnych.

8. Hornblendyt. Struktura pełnokrystaliczna, średniokrystaliczna, hipautomorficzna. Tekstura zbita, bezładna. Głównym składnikiem skały są amfibole typu hornblendy, którym w ilościach podrzędnych towarzyszy apatyt (bezbarwny, o niskich szarych barwach interferencyjnych). Ponadto występują minerały wtórne, o urozmaiconym składzie, takie jak: talk, kwarc, chloryt, zastępujące amfibole i wypełniające wolne przestrzenie w skale.

---