SKAŁA W BEHISTUN I ODCZYTANIE PISMA KLINOWEGO
Pierwsze kroki ku odczytaniu pisma klinowego poczynił niemiecki nauczyciel Georg Friedrich Grotefend, który w 1802 r. przedstawił przekład części znaków języka staroperskiego z inskrypcji z Persepolis. Inskrypcje te zostały znalezione i skopiowane w XVII i XVIII w. przez europejskich podróżników, takich jak Pietro della Valle (1616-1625) czy Carsten Niebuhr (1761-1766). Inskrypcje te miały różnorodny charakter i zapisane były w 3 różnych rodzajach pisma, oddzielone od siebie. Grotefend zauważył, że bardzo często pojawia się często pojawia się pewna grupa znaków, uznał, że oznaczać może słowo „król”. Na podstawie kierunku, w który zwrócone były ostrza klinów zauważył, że pismo czytało się ze strony lewej do prawej. Korzystał z kopii inskrypcji pomnikowych i przyjął założenie, że pierwsze słowa, które pojawiały się na inskrypcjach nowoperskich, mogły również znajdować się na inskrypcjach staroperskich: „X - wielki król - król królów - król (krajów) A i B - syn Y - wielkiego króla - króla królów…”. Niemal na wszystkich tabliczkach, z których korzystał występowały 2 warianty pierwszych grup znaków klinowych, a czasami występowały one razem - tu Grotefend założył, że chodziło o ojca i syna. Tworzył się tu schemat: „X - król - syn Z - Y - król - syn X - króla…”. Znano wówczas historię Persji z tekstów greckich, należało więc tutaj określić następstwo dynastyczne - dziadka, ojca i syna, gdzie ojciec i syn byli królami, a dziadek - nie. Pierwsze litery imion musiały poza tym pasować do znaków klinowych. Udało się dopasować: Cyrus - Dariusz -Hystaspes. Dla ustalenia perskich nazw władców korzystał z ksiąg Zendawesty (zbiorowa nazwa świętych ksiąg perskich).
Tłumaczenie Grotefenda było cały czas udoskonalane i uzupełniane - tu dalsze ważne odkrycia należą do Francuza Emila Burnoufa i Norwega Christiana Lassena, którzy obaj ogłosili wyniki prac w 1836 r.
Henry Creswicke Rawlinson - angielski major przez pewien czas służący w armii perskiej - również w latach 30. XIX w. zaczyna zajmować się pismem klinowym. Za punkt wyjścia służyły mu tabliczki, które wcześniej opracowywał Burnouf - były to 2 inskrypcje znalezione na górze Elwend. Doszedł on niezależnie do podobnych wniosków co pozostali uczeni, jednak szukał dłuższych tekstów o bardziej zróżnicowanej zawartości - w 1835 roku rozpoczął kopiowanie inskrypcji Dariusza wyrytych na zboczu góry w Behistun w zachodnim Iranie około 520 r. p.n.e. Zajęło mu około 10 lat skopiowanie inskrypcji w języku staroperskim - w 1846 r. jednak przedstawił nie tylko kopię napisu, lecz i jego tłumaczenie. Pozostała część inskrypcji została skopiowana już później.
Relief na skale w Behistun przedstawia Dariusza I i dwie osoby z jego najbliższego otoczenia. Władca ukazany jest w chwili symbolicznego triumfu nad rywalem i pretendentem do tronu, magiem Gaumatą. Dariusz opiera jedną stopę na piersiach powalonego wroga, za zwłokami stoi 9 zbuntowanych władców lokalnych powiązanych sznurami - wziętych do niewoli. Przedstawienie dotyczyło zwycięstw Dariusza, dążeń do utrwalenia władzy w Imperium Perskim i było ostrzeżeniem dla tych, którzy nie chcieliby uznać zwierzchności „króla królów”.
Inskrypcja na skale zapisana była w językach - staroperskim, elamickim i babilońskim, trzech oficjalnych językach imperium perskiego. Tekst umieszczony został w 414 linijkach. Jeżeli chodzi o język staroperski - tekst, jak też liczne krótkie podpisy pod przedstawieniami, zawierał nazwy wszystkich ludów imperium Dariusza - więc porównanie ich z tekstami greckich historyków pozwoliło na zidentyfikowanie większej liczby znaków klinowych. Pomogła tu też znajomość języka Awesty i sanskrytu. Znaczący wkład do odczytania tego pisma wnieśli również inni uczeni, zwłaszcza Edward Hincks z Irlandii.
Pismo staroperskie ma 36 znaków, w tym 3 samogłoski - a,i,u oraz pojedynczy klin rozdzielający wyrazy. Jedna z teorii mówi, że pismo zostało wymyślone na polecenie Dariusza I (521-486 p.n.e.).
Teksty elamickie z okresu achemenidzkiego używały 123 znaków, było więc wiadome, że chodzi o pismo sylabiczne. Wartości znaków zostały ustalone przez porównanie zapisu imion w tekstach elamickich i staroperskich. Jednak nie było to łatwe, gdyż język elamicki nie był spokrewniony z żadnym znanym językiem. W 1855 r. udało się tego dokonać Edwinowi Norrisowi, który odczytał większość znaków pisma.
Teksty babilońskie były najtrudniejsze do odczytania, gdyż używały pewnej liczby logogramów - znaków oznaczających słowa (np. znak KUR - sumeryjskie określenie słowa „kraj”, liczba mnoga przez zdublowanie znaku KUR i dodanie sumeryjskiego znaku mnogości MES) - generalnie większy i bardziej skomplikowany zestaw znaków. Rawlinson, Hincks i Jules Oppert założyli, że język ten był spokrewniony z hebrajskim i aramejskim oraz z innymi językami grupy semickiej. W roku 1851 Rawlinson publikuje tekst klinowy, transliterację i tłumaczenie babilońskiej inskrypcji z Behistun. Znaczący wkład miał również Hincks.
INSKRYPCJE PROTO-ELAMICKIE
Pismo proto-elamickie to system pisma używany na terenach Suzjany i wyżynach irańskich w okresie od ok. 3050 do 2900 p.n.e. Reprezentowane jest w Iranie w warstwach 16-14B w akropolu w Suzie, w Tepe Yahya, Sialk i późnym środkowym Banesh. Jest to najwcześniejszy kompleks dokumentów pisanych w tym regionie, składający się zarówno ze znaków numerycznych i ideograficznych. Pismo zostało odczytane tylko częściowo, lecz wykazuje podobieństwa do tekstów piktograficznych z Mezopotamii.
Pierwsze dokumenty zostały odnalezione na początku XX w. i opublikowano do tej pory około 1,450 tabliczek z Suzy. Bieżące wykopaliska na innych stanowiskach udowodniły, że tekst, jak i system numeryczny znany z Suzy rozpowszechnione były w centrach administracyjnych w całej Persji po granicę afgańską, obejmując takie stanowiska, jak: Sialk, Malyan, Yahya i Shahr-i Sokhta. Najprawdopodobniej bez żadnych wyjątków były to teksty administracyjne - rachunki, dot. transferu ziarna, zwierząt hodowlanych, robotników itp.
Niektórzy uczeni usiłowali wykazać związek inskrypcji proto-elamickich z linearnymi elamickimi (pismo używane pod koniec III tys. p.n.e., wprowadzone przez Puzur-Inszuszinaka), ale przedstawione wartości sylabiczne dla pisma linearnego nie doprowadziły do odczytania proto-elamickiego. Inni uczeni próbowali dowieść związku między pismem proto-elamickim a piktograficznym, które po raz I-szy pojawia się w Uruk IVa (ok. 3200-3100 p.n.e.), więc wyprzedza proto-elamickie o ponad sto lat.
Postęp w odczytaniu pisma był utrudniony poprzez brak odpowiednich narzędzi filologicznych. Pierwsze poważne próby formalnego opisu i odczytania pisma proto-elamickiego miały miejsce w latach 60. i 70. XX w. (Brice, Meriggi). Postęp w latach późniejszych był możliwy dzięki zozumieniu struktury numerycznych systemów znaków, co dostarczyło silne narzędzie rozpoznania semantyki wielu ideogramów.
Teksty są pisane na tabliczkach glinianych o podobnym kształcie i proporcjach co te z III tys. p.n.e. z Mezopotamii. Skrybowie pisali po obu stronach tabliczek, odwracając tabliczkę niezależnie od tego ile zostało zapisane na danej stronie. Pismo proto-elamickie w przeciwieństwie do piktograficznego było pismem linearnym oraz każdy zapis zawiera ideogram i znak numeryczny.
Pierwsze znaki na tabliczkach, tzw. nagłówek, określały cel (zapisu) oraz osobę lub instytucję zatwierdzającą zapis. Kolejne znaki to zapisy indywidualne, są zapisane poziomo, bez konieczności formalnego ułożenia w kolumnach. Ideogramy zdają się oznaczać osoby, policzone przedmioty itp. Znak bądź grupę znaków reprezentujących osobę lub tytuł można rozpoznać po znaku oznaczającym jego pozycję. Tekst może się składać z sekwencji znaków dokładnie tego samego rodzaju, np. lista racji ziarna dla różnych odbiorców, może też ucieleśniać porządek hierarchiczny przekazywanej informacji - np. zapis liczby pracowników, a następnie ilość ziarna im przyznana.
Wszystkie teksty zawierają zapisy numeryczne, co może sugerować, że reprezentują system księgowy. Ta struktura natomiast świadczy o bliskim związku tekstów proto-elamickich i piktograficznych. Początkowo podejmowano próby przeliczenia znaków na system dziesiętny - jednak zaniechano, gdy zostało odkryte, że w użyciu w Mezopotamii istniało wiele różnych systemów numerycznych.
Analiza znaczeniowa pisma jest zależna w dużym stopniu od zrozumienia kontekstu, w którym dane znaki są używane, pomocny w szukaniu odpowiedników był bliski związek z pismem piktograficznym. W Mezopotamii system 60-tny używany był w odniesieniu do m.in. zwierząt, ludzi, narzędzi, możemy go też zauważyć w tekstach z Suzy, lecz w odniesieniu do przedmiotów nieożywionych. System 10-tny używany jest w tekstach proto-elamickich dla liczenia zwierząt i ludzi, nie ma swojego odpowiednika w tekstach piktograficznych. Używano też innego systemu przejętego z Mezopotamii - wykorzystującego liczby 6, 10 i 2 - dla oznaczenia produktów jęczmiennych.
TEKSTY Z TEPE YAHYA