Spółdzielnie
Istota spółdzielni
Jak stanowi art. 1 * 1 ustawy Prawo spółdzielcze z 16 września 1982 r. spółdzielnia jest dobrowolnym zrzeszeniem nieograniczonej liczby osób, o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą.
Spółdzielnia jest osobą prawną. Z podanej definicji ustawowej wynika, że spółdzielnia należy do osób prawnych typu korporacyjnego (zrzeszeniowego). Początki spółdzielni sięgają pierwszej połowy XIX w. Są więc tworami znacznie młodszymi od spółek kapitałowych, na których po części się wzorowały. Ideą powstawania spółdzielni było zrzeszanie się ubogich wytwórców czy usługodawców dla zwiększenia ich potencjału gospodarczego. Zasadą było jednak, że spółdzielnie miały nie tylko prowadzić działalność gospodarczą, ale także społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich rodzin. Nierzadko bowiem poszczególni członkowie nie byli w stanie sami opłacić nauki, czy biletu do teatru. Spółdzielnie w swej klasycznej postaci istotnie różniły się obranymi celami od spółek kapitałowych. Za pierwszą spóldzielnię najczęściej uważa się założoną w 1844 w Rochdale w Anglii spółdzielnię spożywców. Działalność tej spółdzielni opierała się na zasadach zaakceptowanych następnie przez wszystkie inne spółdzielnie działające także w innych krajach (zwanych niekiedy zasadami roczdelskimi). Spółdzielcy tworzą bowiem międzynarodowy ruch, czego wyrazem są kongresy ruchu spółdzielczego w Paryżu (1937 r) i w Wiedniu (1976 r.). Kolebką ruchu spółdzielczego w Polsce jest Wielkopolska.
Zasady ruchu spółdzielczego znalazły wyraz również w prawie polskim, czego dowodzi cytowana definicja ustawowa. Pierwszą z tych zasad jest zasada dobrowolności. Zgodnie z nią nikt nie może być zmuszany do zakładania oraz przynależności do spółdzielni. Spółdzielca ma więc prawo wystąpić ze spółdzielni. Dlatego jej skład osobowy i fundusz udziałowy jest zmienny. Konsekwencją tej zasady jest więc zasada zmiennego składu osobowego i zmiennego funduszu udziałowego. Natomiast nie istnieje gwarantowane prawnie roszczenie o przyjęcie danej osoby w poczet członków spółdzielni, chyba że szczególny przepis prawa czy postanowienie statut stanowią inaczej.
Kolejną zasadą jest zasada samorządności. Głosi ona, że spółdzielcy sami wybierają członków organów, którzy prowadzą sprawy spółdzielni i reprezentują ją na zewnątrz. Prawo spółdzielcze stanowi, że najwyższym organem spółdzielni jest walne zgromadzenie. Decyduje ono o najważniejszych sprawach spółdzielni. Nadrzędna rola tego organu jest zgodna z zasadą samorządności, gdyż członkami walnego zgromadzenia zasadniczo są wszyscy spółdzielcy.
Zasada samorządności znajduje swój wyraz nie tylko w obrębie poszczególnej spółdzielni, ale także w krajowym i międzynarodowym ruchu spółdzielczym. Ustawa Prawo spółdzielcze przewiduje możliwość zakładania i przystępowania przez spółdzielnie do związków rewizyjnych. Celem związku jest zapewnienie zrzeszonym w nim spółdzielniom pomocy w ich działalności statutowej. Reprezentacją ruchu spółdzielczego w kraju jest zwoływany co cztery lata Kongres Spółdzielczości. Ustawodawca nazywa go najwyższym organem samorządu spółdzielczego. Do jego zadań należy m.i. ocena stanu spółdzielczości w Polsce oraz warunków i możliwości jej rozwoju. Z kolei naczelnym organem samorządu spółdzielczego jest Krajowa Rada Spółdzielcza. Zadaniem Rady jest mi.in. reprezentowanie polskiego ruchu spółdzielczego w kraju i za granicą.
Zasada wspólnoty członkowskiej nakazuje, by członkowie traktowali spółdzielnię jako wspólnotę. Konsekwencją tej zasady jest równość i niezbywalność praw członkowskich, a także konieczność osobistego ich realizowania. Każdy członek ma jeden głos na walnym zgromadzeniu ( wyjątek jest dopuszczalny, gdy członkami spółdzielni są wyłącznie osoby prawne) oraz równy udział w zysku spółdzielni niezależnie od tego ile udziałów i jak duży wkład wniósł do spółdzielni. Nie ma ponadto głosować na walnym zgromadzeniu przez pełnomocnika.
Z kolejnej zasady wynika obowiązek spółdzielni podnoszenia poziomu kulturalnego swych członków. W prawie spółdzielczym obecnie zasada ta wyrażona jest połowicznie. Art. 1 * 2 ustawy stanowi bowiem, że spółdzielnia nie ma obowiązku, a jedynie może prowadzić działalność społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i ich środowiska.
Działalność spółdzielni stanowi istotną część gospodarki narodowej. W przepisach prawa i w praktyce zostały ukształtowane pewne typy spółdzielni, np. rolnicze spółdzielnie produkcyjne, spółdzielnie mieszkaniowe, spółdzielnie pracy, spółdzielnie rzemieślnicze, lekarskie i inne.
Zakładanie spółdzielni
Jeżeli założycielami są osoby fizyczne, to liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od dziesięciu. Jeżeli założycielami są osoby prawne, ich liczba nie może być mniejsza od trzech, natomiast w spółdzielniach produkcji rolnej liczba założycieli - osób fizycznych nie może być mniejsza od pięciu. Liczba członków spółdzielni nie może zmniejszyć się poniżej podanych wyżej. Jeżeli taka sytuacja wystąpi, jest to podstawa likwidacji spółdzielni.
Założyciele uchwalają statut spółdzielni i go podpisują. Statut określa m.in.:
nazwę spółdzielni,
przedmiot działalności,
wysokość wpisowego oraz wysokość i ilość udziałów, które członek obowiązany jest zadeklarować,
prawa i obowiązki członków,
zasady i tryb przyjmowania członków, wypowiadania członkostwa, wykreślania i wykluczania członków,
zasady podziału nadwyżki bilansowej oraz pokrywania strat spółdzielni.
Nazwa spółdzielni może mieć dowolną treść, powinna jednak zawierać określenia „spółdzielnia” lub „spółdzielczy” oraz podawać jej siedzibę.
Założyciele dokonują ponadto wyboru organów spółdzielni (zarząd, rada nadzorcza) lub komisji organizacyjnej w składzie co najmniej trzech osób.
Następnie zarząd dokonuje zgłoszenia spółdzielni do Krajowego Rejestru Sądowego. Spółdzielnia nabywa osobowość prawną z chwilą wpisu w rejestrze.
Prawa i obowiązki członków spółdzielni
Kandydat na członka spółdzielni składa deklarację w formie pisemnej. W deklaracji tej oświadcza zamiar przystąpienia do spółdzielni. Statut spółdzielni powinien wskazywać organ właściwy do przyjmowania członków. Członek spółdzielni zobowiązany jest do wniesienia wpisowego oraz zadeklarowanych udziałów. Wielkość wpisowego oraz ilość i wielkość udziałów określa statut. Z wniesionych udziałów powstaje fundusz udziałowy, który jest podstawowym kapitałem własnym spółdzielni. Fundusz ten, jak zostało wyżej wskazane, jest zmienny, gdyż w wyniku wnoszenia nowych udziałów albo ich wypłacania w przypadku występowania ze spółdzielni jego wysokość ulega zmianom.
Niekiedy członkowie są zobowiązani ponadto wnieść do spółdzielni wkłady. Obowiązek taki powstaje bądź na podstawie przepisów prawa (np. spółdzielnie mieszkaniowe) bądź na podstawie statutu. Z wnoszonych wkładów powstaje drugi kapitał własny - fundusz wkładów.
Członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. Nie odpowiada natomiast wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania. Spółdzielnia będąc osobą prawną sama ponosi odpowiedzialność wobec wierzycieli.
Członek spółdzielni może wystąpić z niej za wypowiedzeniem. Wypowiedzenie pod rygorem nieważności powinno zostać złożone na piśmie. Termin i okres wypowiedzenia określa statut. Ustępującemu ze spółdzielni członkowi zwraca się wpłaty dokonane na udziały, a także zwraca się wkłady lub ich równowartość.
Prawo spółdzielcze przewiduje dwa sposoby pozbawienia członka bez jego zgody uczestnictwa w spółdzielni. Po pierwsze, może nastąpić wykluczenie członka ze spółdzielni, gdy z jego winy dalsze pozostawanie w spółdzielni nie da się pogodzić z postanowieniami statutu lub zasadami współżycia społecznego (np. nieobyczajne i awanturnicze zachowanie członka spółdzielni mieszkaniowej). Ponadto członek nie wykonujący statutowych obowiązków z przyczyn przez niego nie zawinionych (np. choroba, konieczność wyjazdu za granicę) może być pozbawiony członkostwa przez wykreślenie z rejestru członków. Wykluczenia lub wykreślenia może dokonać, stosownie do postanowień statutu, rada nadzorcza lub walne zgromadzenie spółdzielni.
Prawo do uczestniczenia w spółdzielni nie jest dziedziczne. Wartość udziału zmarłego członka wypłaca się spadkobiercom. Udziały nie są także zbywalne. Członek może jedynie rozporządzać swoimi roszczeniami do spółdzielni o wypłatę udziałów oraz o zwrot wkładów lub o wypłatę ich równowartości ze skutecznością od dnia, w którym roszczenia te stały się wymagalne.
Organy spółdzielni
Uwagi ogólne
Zasadą jest, że członkami organów spółdzielni są tylko jej członkowie. Wyjątek dotyczy zarządu, a także takiej sytuacji, gdy członkami spółdzielni są osoby prawne. Zasada ta jest konsekwencją bardziej ogólnej zasady wspólnoty członkowskiej. W spółdzielni mogą też występować organy fakultatywne powołane na mocy statutu. Także ich członkami mogą być tylko spółdzielcy.
Obligatoryjnymi organami spółdzielni są :
walne zgromadzenie, a w spółdzielniach, w których walne zgromadzenie jest zastąpione przez zebranie przedstawicieli, obok zebrań przedstawicieli organami są także - zebrania grup członkowskich,
rada nadzorcza,
zarząd.
Walne zgromadzenie
W walnym zgromadzeniu mają prawo uczestniczyć wszyscy członkowie spółdzielni. Statut może postanowić, że jeżeli ilość członków przekroczy liczbę w nim określoną, walne zgromadzenie zostaje zastąpione przez zebranie przedstawicieli. Statut powinien wtedy określać zasady ustalania liczby przedstawicieli i ich wyboru oraz czas trwania przedstawicielstwa. Członkowie zabrania przedstawicieli są wybierani przez zebrania grup członkowskich. Zasady podziału członków spółdzielni na grupy członkowskie i zasady działania tych zebrań określa statut.
Do wyłącznej właściwości walnego zgromadzenia (zebrania przedstawicieli) należy podejmowanie uchwał mających największy wpływ na losy spółdzileni, takich jak :
uchwalanie kierunków rozwoju działalności gospodarczej oraz społecznej i kulturalnej,
rozpatrywanie sprawozdań rady, zatwierdzanie sprawozdań rocznych i sprawozdań finansowych oraz udzielanie absolutorium członkom zarządu,
podejmowanie uchwał w sprawie podziału nadwyżki bilansowej (zysku) lub sposobu pokrycia strat,
podejmowanie uchwał w sprawie zbycia nieruchomości, zbycia zakładu lub innej wyodrębnionej jednostki organizacyjnej,
podejmowanie uchwał w sprawie przystępowania do innych organizacji gospodarczych oraz występowania z nich,
podejmowanie uchwał w sprawie połączenia się spółdzielni, podziału spółdzielni lub likwidacji spółdzielni,
uchwalanie zmian statutu.
Walne zgromadzenie pełni także funkcję instancji odwoławczej w postępowaniu wewnątrzspółdzielczym od uchwał podejmowanych przez inne organy, np. w sprawie przyjmowania członków, czy wykluczenia członka ze spółdzielni.
Rada Nadzorcza
Rada składa się z co najmniej trzech członków wybranych stosownie do postanowień statutu przez walne zgromadzenie, zebranie przedstawicieli lub zebrania grup członkowskich. Organ ten sprawuje nadzór nad działalnością spółdzielni.
Zarząd
Była już mowa, że zarząd jest jedynym organem spółdzielni, którego członkami nie muszą być spółdzielcy. Ponadto jest to jedyny organ, który może być organem jednoosobowym. Zarząd wybierany jest przez walne zgromadzenie lub radę nadzorczą, w zależności od postanowień statutu. Zarząd kieruje działalnością spółdzielni oraz reprezentuje ją na zewnątrz. Organ ten składa się z prezesa, jego zastępców i ewentualnie zwykłych członków. Jeżeli występuje zarząd jednoosobowy, jedyny członek zarządu nosi wtedy tytuł prezesa.
Oświadczenia woli za spółdzielnię składają dwaj członkowie zarządu lub jeden członek z pełnomocnikiem. W spółdzielniach o zarządzie jednoosobowym, oświadczenia woli mogą składać również dwaj pełnomocnicy.
Zarząd może udzielić jednemu z członków zarządu lub innej osobie pełnomocnictwa do dokonywania czynności prawnych związanych z kierowaniem bieżącą działalnością gospodarczą spółdzielni lub jej wyodrębnionej organizacyjnie i gospodarczo jednostki, a także pełnomocnictwa do dokonywania czynności określonego rodzaju lub czynności szczególnych.
Natomiast oświadczenia pisemne skierowane do spółdzielni, a złożone w jej lokalu albo jednemu z członków zarządu lub pełnomocnikowi mają skutek prawny względem spółdzielni (reprezentacja bierna).
Majątek spółdzielni
Art. 3 ustawy Prawo spółdzielcze stanowi, że majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków. Przepis ten oznacza tylko tyle, że majątek spółdzielni nie jest własnością państwową, komunalną czy inną formą własności uspołecznionej. Jest on własnością jednostki prywatnej, za jaką należy obecnie uważać spółdzielnię.
Była już mowa, że w spółdzielni musi wystąpić fundusz udziałowy, a także niekiedy fundusz wkładów. Obligatoryjnym kapitałem własnym spółdzielni jest także fundusz zasobowy. Powstaje on z wpłat przez członków wpisowego oraz części corocznej nadwyżki bilansowej w wysokości 5 %, wnoszonej aż do momentu, gdy fundusz ten osiągnie wysokość wniesionych udziałów obowiązkowych.
W przypadku likwidacji spółdzielni, pozostały majątek po zaspokojeniu wierzycieli oraz zwrocie członkom wartości ich udziałów i wkładów przeznacza się na cele określone w uchwale ostatniego walnego zgromadzenia. Walne zgromadzenie może więc przeznaczyć ten majątek do podziału między członków, co jest chyba najbardziej naturalnym rozstrzygnięciem.
Likwidacja spółdzielni
Przyczynami likwidacji spółdzielni są :
upływ czasu, na który, w myśl postanowień statutu, została utworzona,
zmniejszenie się liczby członków poniżej wskazanych w statucie lub ustawie, jeżeli spółdzielnia w terminie jednego roku nie zwiększy liczby członków do wymaganej wielkości,
zgodne uchwały walnych zgromadzeń zapadłe większością 3/4 głosów na dwóch kolejno po sobie następujących walnych zgromadzeniach, w odstępie co najmniej dwóch tygodni.
Ponadto związek rewizyjny, w którym spółdzielnia jest zrzeszona, może podjąć uchwałę o postawieniu spółdzielni w stan likwidacji, jeżeli :
działalność spółdzielni wykazuje rażące i uporczywe naruszenia prawa lub postanowień statutu,
spółdzielnia została zarejestrowana z naruszeniem prawa,
spółdzielnia co najmniej od roku nie prowadzi działalności gospodarczej.
Uchwałę związku rewizyjnego spółdzielnia może zaskarżyć do sądu.
Likwidatorami spółdzielni są zasadniczo członkowie ostatniego zarządu lub osoby wybrane przez walne zgromadzenie. Likwidatorzy zobowiązani są przeprowadzić tzw. czynności likwidacyjne, czyli dokonć spieniężenia majątku, spłacić wierzycieli, zwrócić wartość udziałów i wkładów członkom spółdzielni, a pozostały majątek przeznaczyć na cel określony w uchwale ostatniego walnego zgromadzenia.
Po zakończeniu czynności likwidacyjnych likwidatorzy zgłaszają wniosek do sądu o wykreślenie spółdzielni z Krajowego Rejestru Sądowego. Spółdzielnia przestaje istnieć z chwilą wykreślenia z rejestru.
Ważniejsze różnice między spółdzielniami a spółkami kapitałowymi
W spółdzielniach istnieje zasada równości praw i obowiązków (głosy, udział w zysku) członków niezależnie od wielkości wniesionych udziałów i wkładów; w spółkach kapitałowych natomiast prawa wspólników są funkcją wartości wniesionych wkładów.
Członkami organów spółdzielni, za wyjątkiem zarządu, mogą być tylko spółdzielcy. W spółkach kapitałowych za wyjątkiem zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia) mogą nimi być osoby spoza grona wspólników.
Podstawowy składnik kapitałów własnych spółdzielni (fundusz udziałowy) jest zmienny. W spółkach kapitałowych kapitał zakładowy jest stały.
W spółdzielniach nie wolno głosować na walnym zgromadzeniu przez pełnomocnika. W spółkach kapitałowych istnieje taka możliwość.
Udziały członka spółdzielni są niezbywalne i nie podlegają dziedziczeniu. Udziały wspólnika spółki kapitałowej są zbywalne i dziedziczne.
W spółdzielniach mogą na mocy statutu zostać ustanowione organy fakultatywne. W spółkach kapitałowych nie ma takiej możliwości.