WPŁYW KONSOLIDACJI W POLSKICH BANKACH SPÓŁDZIELCZYCH NA ZAKRES PRZEPROWADZANYCH OPERACJI BANKOWYCH

Banki spółdzielcze powstały jako instytucje mające na celu przeciwdziałanie wielkokapitalistycznej konkurencji i solidarnej obronie interesów drobnych producentów. Oryginalna misja spółdzielni kredytowej zawierała się w obsłudze finansowej i zaspokajaniu potrzeb kredytowych słabych ekonomicznie członków spółdzielni. Polska ustawa Prawo spółdzielcze określa przedsiębiorstwo o charakterze spółdzielczym jako dobrowolne i samorządne zrzeszenie, o nieograniczonej liczbie członków i zmiennym funduszu udziałowym, które prowadzi działalność gospodarczą, zgodnie z interesem zrzeszonych członków oraz działalność społeczną na ich rzecz.

Można wyróżnić pewne cechy wspólne dla spółdzielczości kredytowej w różnych krajach. Przede wszystkim chodzi o zasadę równości głosów wszystkich członków spółdzielni, niezależnie od wniesionych udziałów. Ważne znaczenie ma też zasada pomocniczości (subsydiarności) oznaczająca wspomaganie jednostek w zaspokajaniu ich potrzeb, których nie mogą zaspokoić samodzielnie. Wreszcie chodzi o zasadę terytorialności, która pomimo pewnych kontrowersji oznacza ograniczenie terenu działania spółdzielni do obszaru na którym można utrzymywać bezpośrednie więzi społeczne.

Początek lat dziewięćdziesiątych to okres wchodzenia banków spółdzielczych w wolny rynek finansowy. Stało się to na mocy ustawy z dnia 20 stycznia 1990 roku, która zlikwidowała centralne związki spółdzielcze, a tym samym wszelki nadzór nad działalnością banków spółdzielczych. Wolny rynek finansowy spowodował powstanie i rozwijanie przedsiębiorczości osób fizycznych i prawnych. Ten okres pełnej swobody i wolnego rynku, trwający do 1994 roku, został różnie wykorzystany przez banki spółdzielcze; jedne skutecznie przystosowywały się do nowych warunków rynkowych, inne ledwo trwały na rynku, a część z nich upadła na skutek złej gospodarki oraz niekorzystnych decyzji kredytowych, podejmowanych przez ich kierownictwa.

W tej sytuacji banki spółdzielcze szukały możliwości zintegrowanego działania. W roku 1991 powstały: Bank Unii Gospodarczej S.A. w Warszawie i Wielkopolski Bank Gospodarczy S.A. w Poznaniu, zaś w 1992 roku Gospodarczy Bank Południowo Zachodni we Wrocławiu. Banki te, jako wybitnie komercyjne, nie miały charakteru regionalnego i zrzeszały banki spółdzielcze różnych regionów kraju, najczęściej takie, które miały nie najlepsze doświadczenia we współpracy z Bankiem Gospodarki Żywnościowej. Jednocześnie zrzeszający korzystali z pomocy finansowej w formie dotacji kapitałowej, zwiększającej ich środki własne, czyli udziały zadeklarowane przez akcjonariuszy, a więc banki spółdzielcze. Stworzyło to dogodniejsze warunki funkcjonowania na rynku finansowo-kredytowym. W roku 1992 Narodowy Bank Polski dokonał wstępnej oceny działalności banków spółdzielczych w skali całego kraju. Zwrócił on uwagę z jednej strony na niski stan kapitałów własnych, a z drugiej strony dostrzegł pewne zalety banków spółdzielczych, takie jak: doskonale rozwinięta sieć placówek, niezła znajomość potencjalnych klientów i bardzo dobra orientacja w warunkach, w których bank się znajdował. Zaoferowano Bankom Spółdzielczym dwa warianty rozwoju. Wariant pierwszy dotyczył usamodzielnienia banków i zwiększenia przez nich funduszy własnych do poziomu 5 mln ECU. Wzrost funduszy własnych może nastąpić przez pozyskiwanie nowych udziałów i członków oraz przez fuzje z innymi bankami. Drugi wariant zakładał możliwość wspólnego działania z innymi bankami w strukturze zrzeszonej, w której udziałowcami są właśnie banki spółdzielcze.

Niewiele banków mogło pozostać wobec takich warunków w formie obecnej. Większość z nich, aby istnieć na rynku musiała się zmienić. Tabela poniżej ukazuje tempo łączenia się banków spółdzielczych w latach 1993-2000. Poniżej omówione zostaną też niektóre wskaźniki charakteryzujące banki spółdzielcze w latach 1999 i 2000.

Źródło: Rzeczpospolita 07.10.2000

Rys.Liczba banków spółdzielczych w Polsce w latach 1993-2000

I tak na przykład w 1999 roku doszło do rekordowej liczby połączeń w wyniku których liczba banków spółdzielczych zmniejszyła się z 1189 do 781, czyli o 408 banków. W bankach spółdzielczych pracowało w końcu 1999 r. 25 098 osób, czyli 14,4 % wszystkich zatrudnionych w systemie bankowym. Spośród ponad 10 tys. wszystkich placówek bankowych w Polsce ponad 1,8 tys. przypadało na banki spółdzielcze, co świadczy o znaczeniu sektora, który w rejonach wiejskich jest w zasadzie jedynym dostarczycielem usług bankowych. W 2000 r. dwa banki spółdzielcze zostały przejęte przez banki komercyjne, a 99 połączyło się z innymi bankami spółdzielczymi. Chociaż zmniejszyła się liczba banków, to liczba posiadanych przez nie placówek wzrosła - z 2619 do 2703. Wzrosła też liczba pracowników bankowego sektora spółdzielczego, z 25 110 do 25 693. W porównaniu z całym sektorem bankowym, w bankach spółdzielczych cały czas utrzymuje się niewielki udział należności zagrożonych. Na koniec roku 2000 ich udział wyniósł 4,3 proc., przy czym udział kredytów straconych osiągnął poziom 1,9 proc. Jednak w porównaniu z końcem 1999 r. udział kredytów nieregularnych wzrósł o 0,8 pkt. proc., a kredytów straconych o 0,2 pkt. proc.

Podstawowym składnikiem pasywów banków spółdzielczych są cały czas depozyty sektora niefinansowego, stanowiące 73,2 proc. wszystkich zobowiązań. Ich udział w strukturze pasywów zwiększył się w ub. roku o 1,1 pkt. proc., przy czym o 2,2 pkt. proc. zwiększył się udział depozytów osób prywatnych, a o 1,8 pkt. proc. spadł udział depozytów budżetów terenowych. To ostatnie zjawisko potwierdza obserwowany od kilku lat proces przenoszenia przez gminy rachunków bankowych do bardziej agresywnych i oferujących szerszą gamę produktów banków komercyjnych.

Procesy konsolidacji sektora bankowości spółdzielczej w Polsce doprowadziły do takiego stanu, że pod koniec marca 2002 roku banki spółdzielcze zgrupowane były w 3 bankach zrzeszających:

Banku Polskiej Spółdzielczości (BPS), Gospodarczym Banku Wielkopolskim (GBW) Mazowieckim Banku Regionalnym (MR Banku).

Poza przejściami związanymi z konsolidacją banków zrzeszających, banki spółdzielcze przemieszczają się też do zrzeszeń oferujących im lepsze warunki współpracy lub po prostu bliższych terytorialnie. W ten sposób powiększyło się np. zrzeszenie MR-Banku, które na koniec ubiegłego roku liczyło 67 banków, a trzy miesiące później - już 78.

Konieczność konsolidacji banków spółdzielczych wiązała się z wejściem w życie pewnych ustaw. Pierwsza z nich, ustawa z 24 czerwca 1994r. o Restrukturyzacji banków spółdzielczych i Banku Gospodarki Żywnościowej oraz zmianie niektórych ustaw miała na celu uratowanie wielkiego Banku Gospodarki Żywnościowej głównie ze względów politycznych. Najbardziej istotne znaczenie dla konsolidacji banków spółdzielczych miała ustawa z 7 grudnia 2000 r. "O funkcjonowaniu banków spółdzielczych, ich zrzeszaniu się i bankach zrzeszających" Ustawa ta ustala zasady organizacji, działalności oraz zrzeszania się banków spółdzielczych oraz zasady działalności i zrzeszania się banków zrzeszających te banki. Banki zrzeszające i banki spółdzielcze w ciągu 12 miesięcy od jej wejścia w życie muszą dostosować swoje statuty do jej przepisów. Zasadniczo nie obejmuje ona banków spółdzielczych największych, tj. tych, których kapitał założycielski przekracza 5 mln euro, chyba że są zrzeszone na zasadach w niej określonych albo na podstawie umowy. Inne banki spółdzielcze mają obowiązek zrzeszenia się, na podstawie umowy (wedle jednolitego wzoru), z jednym z banków zrzeszających i nabycia co najmniej jednej jego akcji. Bank spółdzielczy może prowadzić działalność na terenie powiatu, w którym znajduje się jego siedziba, a także na obszarze powiatów, w których w dniu wejścia w życie ustawy znajdują się jego placówki wykonujące czynności bankowe, z możliwością rozszerzenia jej na inne.

Dla potencjalnych klientów ważne jest, że banki mają szeroki zakres czynności. Mogą więc przede wszystkim, ale po uzyskaniu zezwolenia Komisji Nadzoru Bankowego:

• przyjmować wkłady pieniężne płatne na żądanie i terminowe oraz prowadzić rachunki tych wkładów; prowadzić inne rachunki bankowe;

• udzielać kredytów i pożyczek osobom fizycznym, prawnym, jednostkom organizacyjnym, zamieszkałym lub mającym siedzibę na terenie działania danego banku, a także udzielać im gwarancji bankowych i poręczeń, ale w zakresie i trybie uzgodnionym z bankiem zrzeszającym;

• nabywać i zbywać wierzytelności pieniężne;

• prowadzić operacje czekowe i wekslowe;

• wydawać karty płatnicze;

• wykonywać inne czynności w imieniu i na rzecz banku zrzeszającego.

Bank spółdzielczy na podstawie upoważnienia prezesa NBP może wykonywać także określone czynności z zakresu obrotu dewizowego, jeśli daje rękojmię należytego i bezpiecznego wykonywania tych czynności, a jego sytuacja finansowa nie zagraża bezpieczeństwu zgromadzonych wkładów. Wykonywanie pewnych czynności wymaga zgody banku zrzeszającego (np. dokonywanie obrotu papierami wartościowymi, nabywanie i zbywanie nieruchomości i wierzytelności zabezpieczonych hipoteką). Każdy członek banku spółdzielczego musi posiadać co najmniej jeden zadeklarowany i wpłacony udział (np. 100 zł.). Od jego posiadania statut banku może uzależniać udzielenie kredytu, pożyczki, gwarancji i poręczenia. Ważne nie tylko dla banków, ale i dla ich klientów, ze względu na bezpieczeństwo wkładów i możliwości uzyskiwania kredytów czy pożyczek, jest nakazane przez ustawę sukcesywne zwiększanie funduszy własnych zrzeszonych banków spółdzielczych. Do końca 2001 r. muszą one wynosić równowartość co najmniej 300 tys. euro, do końca 2005 r. - 500 tys. euro, a do końca 2010 r. - 1 mln euro. Obowiązek posiadania odpowiednich funduszy własnych dotyczy także banków zrzeszających. Do końca 2006 r. mają osiągnąć równowartość co najmniej 20 mln euro, z tym że do poziomu nie niższego niż 10 mln euro muszą dojść w ciągu 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy (28 lipca 2001 r.), a nie niższego niż 15 mln euro - do końca 2003 r.

Zrzeszenie się banku spółdzielczego z bankiem zrzeszającym jest obowiązkowe. Mają one natomiast możliwość wyboru tego rodzaju partnera spośród 12 banków regionalnych wymienionych w ustawie (m.in. BGŻ SA, Bank Wielkopolski SA, Lubelski Bank Regionalny SA, Mazowiecki Bank Regionalny SA). Bank spółdzielczy będzie mógł wypowiedzieć umowę zrzeszenia z danym bankiem i zawrzeć ją z innym. Dotychczasowe umowy banków spółdzielczych z regionalnymi mają obowiązywać do zawarcia nowych, ale nie dłużej niż 14 miesięcy od wejścia w życie ustawy.

Bank zrzeszający wykonuje czynności bankowe przewidziane w prawie bankowym, a ponadto może m.in.:

• prowadzić rachunki bieżące zrzeszonych w nim banków oraz przeprowadzać rozliczenia międzybankowe między nimi;

• naliczać i utrzymywać rezerwę obowiązkową zrzeszonych w nim banków na rachunku NBP;

• wypełniać za zrzeszone w nim banki obowiązki informacyjne wobec NBP;

• kontrolować prawidłowość działania tych banków;

• reprezentować je na zewnątrz.

Ustawa zawiera liczne przepisy, które mają umożliwić bankom spółdzielczym i związanym z nimi strukturom funkcjonowanie według nowych zasad, a także załatwić pewne zaszłości. Tak więc m.in. likwiduje się administrowany dotychczas przez BGŻ SA Fundusz Rozwoju Banków Spółdzielczych przejęty z państwowo-spółdzielczego BGŻ. Środki likwidowanego Funduszu, które 28 stycznia 2001 r. znajdowały na rachunku BGŻ SA, zostaną wraz z należnymi odsetkami przekazane do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego z przeznaczeniem na wsparcie łączenia się banków spółdzielczych oraz na ich przedsięwzięcia inwestycyjne, takie jak unifikacja programów i sprzętu informatycznego, ujednolicenie technologii bankowej, procedur finansowo-księgowych itp.

Rozszerzenie zakresu przeprowadzanych operacji bankowych chciałabym przedstawić poniżej na podstawie oferty Gospodarczego Banku Regionalnego, a której różnorodność można śmiało porównać z ofertami banków komercyjnych.

Obecnie GBW SA jako jeden z największych banków zrzeszających banki spółdzielcze obejmuje swym zasięgiem zachodnią i północno-zachodnią część kraju. Aktualnie zrzeszenie GBW posiada 511 placówek bankowych. Dzięki konsolidacji Bank zwiększył fundusze własne do 20 mln euro. Dotychczasowi klienci Bałtyckiego Banku Regionalnego S.A. i banków spółdzielczych zrzeszonych z BBR S.A. będą mogli korzystać ze wszystkich produktów bankowych oferowanych przez GBW, m.in. międzynarodowych kart płatniczych i obrotu dewizowego.

Oferta dla klientów indywidualnych

Depozyty

• rachunek oszczędnościowo-rozliczeniowy

• lokaty terminowe

• RENTIER PLUS

• rachunek lokaty dynamicznej "PLEJADA"

• rachunek rentierski

• rachunek lokaty długoterminowej "KASKADA"

• rachunki walutowe lokaty dla osób fizycznych

Kredyty

• kredyt w ROR

• kredyt gotówkowy

• kredyt mieszkaniowy (hipoteczny)

• kredyt ratalny

• kredyt samochodowy

Karty płatnicze

• Polcard

• Maestro

• Visa electron

• Visa electron dla młodzieży

• Eurocard/MasterCard standard

Usługi dodatkowe

• wrzutnia nocna

• wynajem skrytek bankowych

• kupno i sprzedaż walut

Oferta dla podmiotów gospodarczych

Depozyty

• rachunek bieżący

• rachunek pomocniczy

• konto EXTRA ZUS

• lokaty terminowe

• rachunek lokaty krótkoterminowej CALL

• rachunek lokaty dynamicznej "PLEJADA"

• rachunek rentierski

• rachunek lokaty długoterminowej "KASKADA"

• rachunki walutowe : rachunki bieżące i rachunki lokat terminowych

Kredyty

• kredyt w rachunku bieżącym

• kredyt na działalność gospodarczą

• kredyt inwestycyjny

• kredyt preferencyjny

• kredyt obrotowy

Karty płatnicze

• Polcard Business

• Visa electron Business

• Eurocard/MasterCard Business

Usługi dodatkowe

• wrzutnia nocna

• wynajem skrytek bankowych

Operacje walutowo-dewizowe

• rozliczanie zagranicznych podróży służbowych

• realizacja przelewów płatności zagranicznych

• akredytywa dokumentowa

• inkaso dokumentowe i wekslowe

• inkaso zagranicznych czeków bankierskich i kupieckich

• kupno i sprzedaż walut

Dodatkowo bank spółdzielczy oferuje swoim członkom szeroki zakres kredytów preferencyjnych, takich jak

• Branżowy program wspólnego użytkowania maszyn i urządzeń rolniczych

• Kredyt na skup i przechowalnictwo płodów rolnych

• Kredyt inwestycyjny podstawowy

• Branżowy program mleczarski

• Branżowy program restrukturyzacji przetwórstwa ziemniaka na skrobię

• Kredyt na utworzenie lub urządzenie gospodarstwa rolnego w ramach programu osadnictwa rolniczego na gruntach Skarbu Państwa

• Kredyt dla “Młodego Rolnika”

• Program wspierania restrukturyzacji i modernizacji przemysłu mięsnego

• Kredyt na przedsięwzięcia inwestycyjne tworzące nowe miejsca pracy

• Kredyty na zakup gruntów rolnych

• Branżowy program rozwoju rybołówstwa na lata 2000-2006

• Kredyt na rozpoczęcie lub zwiększenie produkcji w gospodarstwach rolnych

• Kredyt na zakup rzeczowych środków do produkcji rolnej

• Kredyty „Klęskowe” inwestycyjne i obrotowe

• Kredyt na inwestycje agroturystyczne

• Kredyt na budowę, modernizację I remont dróg publicznych, gminnych i powiatowych, leżących na terenach wiejskich

• Kredyt na inwestycje w zakresie tworzenia gminnych pracowni internetowych na terenach wiejskich

• Kredyt na przedsięwzięcia inwestycyjne w zakresie zbiorowego odprowadzenia i oczyszczania ścieków komunalnych na terenach wiejskich.

Wielu analityków stwierdza, że bez konsolidacji nie może być mowy o zachowaniu bezpieczeństwa całego sektora banków spółdzielczych. Fundusze własne pojedynczego banku spółdzielczego, jego siła kapitałowa są niejednokrotnie za małe w stosunku do potrzeb zgłaszanych przez klientów. Jest spora grupa rolników - przedsiębiorców - którzy rozwijali swoją działalność w długoletnim i bezpośrednim kontakcie z bankami spółdzielczymi. Są to stali i co za tym idzie niezwykle cenni klienci, którzy jednocześnie utrzymują środki finansowe na rachunkach bieżących i terminowych wypływając pozytywnie na płynność banków. Oni jednak potrzebują częstokroć coraz większych kredytów oczekują bogatszej oferty usług bankowych i wtedy zaczynają się problemy ze spełnieniem tych oczekiwań. Konsolidacja powinna ułatwić bankom spółdzielczym w pełni profesjonalne świadczenie usług, skuteczną rywalizację o względy klientów.

Docelowo klient powinien być kompleksowo obsłużony przez bank spółdzielczy. Banki Spółdzielcze czeka żmudna praca polegająca na wykreowaniu wizerunku banku spółdzielczego z bankomatem, usługą home-bankingu, doradztwem finansowym oraz szybkimi formami rozliczeń. W ramach komplementarności usług muszą się też zmieścić z czasem propozycje związane z ubezpieczeniami, funduszami powierniczymi i emerytalnymi, kasami budowlanymi. Sektor banków spółdzielczych, ma przed sobą bardzo dobrą przyszłość. Banki te dysponują stabilną grupą klientów i postrzegane są jako ważna, integralna część lokalnej społeczności. Banki spółdzielcze stoją przed koniecznością współdziałania z władzami lokalnymi w kierunku gospodarczego przekształcania mikroregionu. Gdy zajdzie taka potrzeba, powinny być w stanie pomóc również w emisji obligacji komunalnych. Banki spółdzielcze powinny też aktywnie uczestniczyć w modernizacji polskiego rolnictwa. W przyszłości Banki spółdzielcze powinny spełniać rolę instytucji nakręcających lokalną koniunkturę. Przekonanie potrzeby konsolidacji banków spółdzielczych jest już stosunkowo duże i systematycznie wzrasta. Czynnikiem determinującym świadomość o konieczności zmian są też sami klienci oczekujący rozwoju profesjonalnych usług. Ponadto sprzyja też temu nasilająca się w sektorze bankowym konkurencja. Zarządy banków spółdzielczych utwierdzają się w przekonaniu, że ich placówki mają wiele atutów, które będzie można jeszcze lepiej wykorzystać po konsolidacji. Chcą też rywalizować o klientów banków komercyjnych.

Obserwujemy coraz częściej, że ludzie mieszkający i pracujący w małych miejscowościach chcą mieć bank w bliskiej od siebie odległości. W małych ośrodkach również istnieje potrzeba home-bankingu.

Zauważalny już teraz wpływ konsolidacji na zakres przeprowadzanych czynności bankowych z czasem będzie się jeszcze pogłębiał i banki będą dążyły do tego, aby jak najpełniej spełniać szerokie potrzeby swoich klientów.

Na zakończenie zacytuję słowa Prezesa Zarządu Banku Spółdzielczego w Bukowinie Tatrzańskiej Edwarda Tybora: „Nowoczesny bank spółdzielczy nie różni się niczym od nowoczesnego banku komercyjnego. Ma dostarczać swoim klientom takich usług jakich oni w danym momencie potrzebują i jakich szukają np. w wyniku agresywnych reklam produktów dużych komercyjnych banków. To co "idzie" w bankach komercyjnych, na co jest zapotrzebowanie należy również uruchamiać, po pewnych modyfikacjach w banku spółdzielczym. Taktyka taka pozwala na ograniczanie kosztów reklamy, promocji nowych produktów, a równocześnie tworzy dobry wizerunek nowoczesnego banku spółdzielczego, nadążającego i nie pozostającego w tyle za innymi bankami.”Aby do tego doszło banki spółdzielcze muszą się konsolidować.

Uwaga na bariery kapitałowe i kosztowe, Jan Szambelańczyk, Bank 10/2002

Uwaga na bariery kapitałowe i kosztowe, Jan Szambelańczyk, Bank 10/2002

www.bssanok.com.pl/historia/transfor.html

Spółdzielczych ubyło, ale są silniejsze, Waldemar Grzegorczyk, Rzeczpospolita 2000.07.10

Udział w rynku obroniony, Waldemar Grzegorczyk, Anna Ogonowska, Rzeczpospolita 2001.07.01

Udział w rynku obroniony, Waldemar Grzegorczyk, Anna Ogonowska, Rzeczpospolita 2001.07.01

Zyski bez zmian, Waldemar Grzegorczyk, Rzeczpospolita 6 maja 2002

Silniejsze i zrzeszone, Izabela Lewandowska, Rzeczpospolita 2001.01.27

Konsolidacja jako przykład transformacji w polskim systemie bankowym, Tomasz Nowicki, www.specjalista.org.pl

Myślenie w kategoriach sieci, www.bsnet.pl

---