Wstęp
_____________________________________________
Czytają „Wściekłość i wrzask” Williama Faulknera, możemy odnieść wrażenie, że autor postawił sobie zadanie, wyrażenia samego pojęcia czasu i jego roli w życiu człowieka. Potraktował czas nie jako samoistny temat książki, lecz jako naczelny element jej konstrukcji, przez którą dopiero wyrażone jest znaczenie czasu dla samej treści dzieła.
Poprzez zastosowanie monologu wewnętrznego jako głównej formy podawczej prezentującej rzeczywistość literacką, dochodzi do naruszenia chronologii wydarzeń. Często jednak w tym chaosie da się zauważyć pewne zorganizowanie i przede wszystkim celowość.
Poprzez analizę czasu w powieści można spróbować odpowiedzieć na pytanie o przyczynę upadku rodziny Compsonów. William Faulkner kilkanaście lat po opublikowaniu „Wściekłości i wrzasku” dopisał piątą część do utworu — dodatek, w którym w bezpośredni sposób zwraca uwagę na niegdysiejszą potęgę rodu, co wyraźnie kontrastuje się z negatywnym obrazem tejże rodziny, jaki budują pierwsze części powieści. Dowiadujemy się z nich o zapijającym się na śmierć ojcu, rozhisteryzowanej matce, chorobie umysłowej Bena, samobójstwie Quentina, amoralności Jazona i Caddy. Nie są ludźmi przystosowani do życia i właśnie to doprowadza ich do klęski rodzinnej w ujęciu historycznym.
Jedyną postacią, która zdawała sobie sprawę z istnienia czasu, pojętego jako odrębną kategorią filozoficzną, jest Quentin. Podejmuje on walkę o wyzwolenie spod władzy zegara. Dla reszty bohaterów, czas jest pojęciem użytkowym. Jednak każdy z nich postrzega go inaczej, w sposób dla siebie indywidualny, dzięki temu, skonstruowana zostaje psychologiczna charakterystyka poszczególnych postaci. Jean Pouillon pisze, że „Faulkner ukazuje, że teraźniejszość jest zanurzona w przeszłości”. Takie spostrzeżenie tłumaczy cel, dla którego w powieści następuje przemieszanie warstw czasowych, często nawet nie sygnalizuje się zmiany perspektywy. Teraźniejszość jest tak bardzo zależna od przeszłości, wyrasta z niej bezpośrednio, że aż zlewa się z nią. Stają się jednością.
Narracja w pierwszej części — monolog Benjamina
_____________________________________________
Pierwsza część powieści, przedstawiona jest z perspektywy „zakały” rodziny Compsonów, chorego na autyzm dziecka — Benjamina. Z punktu widzenia niemowy i opóźnionego w rozwoju bohatera, za pośrednictwem strumieni świadomości poznajemy wydarzenia, mające miejsce pomiędzy rokiem 1898 a 1928. Narracja którą prowadzi bohater jest chaotyczna i nielinearna. Myśli Benjy'ego często się „urywają”, a za chwilę przedstawiane jest nam już kolejna sytuacja z jego życia, którą przywołuje w pamięci. Fragmenty tekstu wyróżnione kursywą, wskazują zachodzące zmiany w narracji. Jednakże kadencja/intonacja którą wykorzystuje Faulkner w tej części — mimo, iż nie jest ani chronologiczna, ani logicznie uporządkowana, dostarcza czytającemu obiektywnych informacji na temat postaci występujących w powieści, oraz ich postępowania. Benjamin bowiem, ze względu na swoją chorobę, nie analizuje żadnych wydarzeń, po prostu ukazuje je czytelnikom.
W rozdziale tym, datowanym na siódmy dzień kwietnia 1928 roku, przyglądamy się także elementom życia Benjamina które na co dzień go fascynują: należącemu niegdyś do majątku Compsonów polu golfowemu oraz jego siostrze Caddy. W scenie otwierającej powieść, Benjamin w towarzystwie swego sługi — Lustera, ogląda golfistów podczas gry. W momencie, gdy jeden z nich wypowiada imię ulubionej siostry chorego bohatera — Caddy, czytelnik zanurza się we wspomnieniach Benjy'ego dotyczących swej ulubienicy. Opisują one niezwykle dokładnie sytuację, która miała miejsce w roku 1898, zaraz po śmierci seniorki rodu. Podczas ceremonii pogrzebowej, czwórka jej wnucząt zmuszona była do zabawy poza posiadłością. Dziecięca ciekawość jednak musiała znaleźć zaspokojenie, dlatego też Benjy wspomina okoliczności, w których to Caddy wspięła się na drzewo w celu podejrzenia wydarzeń odbywających się wewnątrz budynku. Wówczas to jej trzech braci (Quentin, Jason oraz sam narrator) zauważyło, że jej bielizna jest ubłocona. Reakcja rodzeństwa na tę sytuację jest zapowiedzią tego, jak potoczą się ich dalsze losy. Benjamin, jako iż nie był w stanie wydobyć z siebie żadnego słowa — jęczy. Już wówczas wyczuwa on „brudną” naturę siostry, która zaważy na jej późniejszym życiu, a szczególnie na jego seksualnych aspektach. Podczas tego incydentu, bohaterowie powieści mieli kolejno lat: dziewięć (Quentin), siedem (Caddy), pięć (Jason) oraz trzy (Benjamin). Z innych istotniejszych wydarzeń o których dowiadujemy się z tego rozdziału, mających wpływ na bohatera, są między innymi: zmiana imienia po odkryciu ułomności Benjy'ego (z Maury — po wujku), ślub i rozwód Caddy oraz kastracja. Wszystkie one są bezstronnie przywoływane w głowie chorego na autyzm Benjamina.
Zastosowany przez autora nowatorski zabieg, polegający na wykorzystaniu narracji opartej na strumieniu świadomości chorej psychicznie postaci, niewątpliwie zwiększa trudność w odbiorze tekstu. Jednak dzięki tej operacji, autor ma szansę pokazać szeroki horyzont czasowy. Korzystając z tej szansy, Faulkner wplata do pierwszej części swej powieści aż szesnaście planów czasowych, ulokowanych chaotycznie podczas szesnastu dni na przestrzeni trzydziestu lat. Benjamin nie odróżnia teraźniejszości od zamierzchłej przeszłości, co objawia się jednolitą formą językową narracji. Następstwem jednoczasu jest także brak dystansu czasowego. Dla Benjamina każde z przywoływanych wydarzeń ma miejsce „tu i teraz”.
Narracja w części drugiej — monolog Quentina
_____________________________________________
Kolejnym bohaterem „Wściekłości i wrzasku”, a jednocześnie następnym narratorem tejże powieści jest Quentin — brat opisanego wcześniej Benjego. Jest to człowiek charakteryzujący się wybitną inteligencją, widzimy go jako studenta pierwszego roku Harvardu, z drugiej jednak strony indywiduum to jest przewrażliwionym neurotykiem, mającym obsesję na punkcie własnej siostry Caddy!
Obsesja jego wywodzi się rodem z ideałów rycerskich dotyczących ochrony kobiet. Obsesyjne myśli doprowadzają go do rozpaczy. Wszystko wokół przypomina mu tę jedną osobę jaką jest jego siostra. Quentin
w pewnym sensie obwinia się za to, że Caddy wyszła za mąż,
za to, że straciła dziewictwo. Jednocześnie czuje potrzebę podjęcia odpowiedzialności za jej grzechy. Ale dlaczego narrator drugiej części powieści wraca myślami do przeszłości? Może dlatego, że czuje się bezradny? Dlatego, że bezustannie krążą nad nim wydarzenia z przeszłości, prześladują go.
Wiadome jest to, że prowadzenie wojny z czasem jest działaniem z góry skazanym na niepowodzenie, jednak Quentin podejmuje taką próbę — niszczy zegarek. Wciąż żyje w przeszłości, gdyż wydaje mu się, że dzięki temu nadal utrzyma przy sobie siostrę, tak jak było kiedyś. Według niego, teraźniejszość nie ma żadnego smaku, bo nadzieja wygasła. W związku z tym dla Quentina życie się „skończyło”. On istnieje w przeszłości, dla niego nie ma przyszłości… Ostatecznie nie radząc sobie ze światem, popełnia samobójstwo skacząc z mostu.
Monolog Quentina utrzymany jest w konwencji strumienia świadomości. Faulkner opisując wydarzenia w kolejności niechronologicznej, ignorując zupełnie wszelkie zasady gramatyczne, zasady dotyczące ortografii a nawet interpunkcji, wprowadzając w tok wypowiedzi bohatera serię płynących zdań i wyrazów, jedno za drugim, mamy możliwość zrozumieć, jak ciężka była depresja Quentina. Możemy wyobrazić sobie jak bardzo pogarszał się stan jego umysłu. Dzięki tym zabiegom, Quentin wydaje się jeszcze bardziej wiarygodny niż poprzedni narrator — Benji.
Narracja w części trzeciej — monolog Jazona
____________________________________________
Narratorem trzeciej części „Wściekłości i wrzasku” jest Jazon Compson. Sądzę, że należałoby zacząć od krótkiego rysu wyżej wymienionej postaci. Jazon, to trzecie i ulubione dziecko Caroline. Jest głównym żywicielem rodziny, co bardzo często podkreśla. Już w początkowej części jego narracji, można zauważyć ogólne poczucie niespełnienia w jego życiu. Warto posłużyć się cytatem, aby zilustrować jego stan: „Nigdy nie miałem czasu, ani na to, żeby pójść na Harvard jak Quentin, ani żeby zapić się na śmierć jak Ojciec. Musiałem pracować.” Nie będzie więc nadinterpretacją jeśli powiemy o omawianym bohaterze, że jego sposób myślenia wskazuje na myślenie właściwy dla męczennika. Można by nawet stwierdzić, że Jazon jest bardzo bezwzględną i porywczą osobą, o czym świadczą nie tylko jego wypowiedzi, ale chociażby powracające kilka razy słowa i obawy matki, że syn może mieć problemy z powstrzymaniem emocji.
Część trzecią, której narratorem jest Jazon, otwiera nerwowa sytuacja zaistniała z powodu wagarowania siostrzenicy bohatera. Z rozmowy z matką wiele dowiadujemy się o ogólnej sytuacji w ich domu, poznajemy jego podejście i sposób odbierania otaczającej go rzeczywistości. Narracja Jazona toczy się w czasie teraźniejszym i jej centralnymi punktami są wspomniane wyżej problemy z Quentin oraz sprawa kradzieży pieniędzy. Bardzo ważnym aspektem omawianej postaci jest jej stosunek do czasu. Wszelkie przemyślenia oraz ambicje Jazona oscylują wokół przyszłości, tego co jeszcze się nie wydarzyło, a ma szansę się stać. Teraźniejszość i przeszłość są dla niego ważne o tyle, o ile mają istotny wpływ na to co się dopiero zdarzy. Zbigniew Lewicki uważa, że bohater ten, „pozbawiony jest przeszłości”. Moim zdaniem trafniejszym określeniem byłoby jednak, że bohater ową przeszłość po prostu odrzuca, wszak nawet cytat, który został przywołany na początku tej pracy, wskazywać mógłby, że Jazon jakąś (bolesną?) przeszłość jednak ma.
Jazon jest postacią najprostszą, jego myśli i narracja w idealny sposób odzwierciedlają jak ważnym aspektem w życiu tej postaci jest bogactwo materialne. Myślę, że bardzo na miejscu, w odniesieniu do Jazona, będzie przytoczenie znanych słów: „Czas to pieniądz.”
Narracja w części czwartej — monolog Dilsey
_____________________________________________
Cechą charakterystyczną dla powieści Faulknera „Wściekłość i wrzask” jest między innymi wielość form narracyjnych. Łącząc ze sobą wszystkie części utworu, możemy stwierdzić, że mamy do czynienia ze swoista kompozycja szufladkową. W trzech pierwszych rozdziałach narratorem staje się konkretny bohater, będący częścią świata przedstawionego, obserwujący otoczenie i wpływający na bieg wydarzeń. Taka poetyka punktów widzenia, posługująca się strumieniem świadomości jako formą podawczą, umożliwia przedstawienie rzeczywistości fikcyjnej w sposób subiektywny, oczami bohaterów. Zastosowanie monologów wewnętrznych jako formy narracyjnej, sygnalizuje, że w tekście nie jest ważna fabuła (często nawet nie wiemy, co tak naprawdę jest fikcją literacką, a co fikcją w fikcji), liczy się tutaj przede wszystkim życie wewnętrzne postaci, ich stosunek do świata i innych bohaterów, emocje, instynkty. Technika punktów widzenia służy ograniczeniu wszechwiedzy autora i kompetencji narratora poprzez umieszczenie zdarzeń w świadomości kilku postaci, które oświetlają je z różnych perspektyw. Czytelnik, otrzymując informacje o świecie przedstawionym w takiej właśnie formie, musi sam porównać wszystkie wypowiedzi, ocenić je. Jednak jest to niezmiernie karkołomne zadanie, kiedy mamy do czynienia z potokiem wypowiedzi, splotem wielu wydarzeń, chaosem fabularnym a przede wszystkim ze strumieniem świadomości trzech, bardzo różnych od siebie postaci, co spotykamy we „Wściekłości i wrzasku”. Monologi bohaterów eliminują narratora całkowicie z powieści. Jest to konwencja charakterystyczna dla literatury XX wieku. Jednak w książce Faulknera, w ostatnim jej rozdziale, następuje zmiana formy narracji. Wprowadza się narrację auktorialną. Wypowiada się narrator w trzeciej osobie, w czasie przeszłym. Zwiększa się dystans czasowy wobec opisywanych wydarzeń. Zdawało by się, że takie oddalenie i wszechwiedząca narracja, posłużą uporządkowaniu, że wszystkowiedzący „opowiadacz”, poskłada układankę w logiczną całość. Tak też się dzieje, chociaż nie do końca. Nie można się oprzeć wrażeniu, że narracja prowadzona jest z punktu widzenia Dilsey — Murzynki pracującej u Campsonów od wielu lat. Przy końcu powieści bohaterka mówi: „Widziałam początek, teraz oglądam koniec”. To jedno zdanie, idealnie określa jej funkcję we „Wściekłości i wrzasku”. Dilsey jest postronnym obserwatorem. Nie należy do rodziny Compsonów, jednak jest wśród nich, opiekuje się Benjaminem, prowadzi dom.
Czas w powieści Faulknera jest zależny od narratora danej części. Każdy bohater postrzega go inaczej np. dla Benjamina nie istnieje w ogóle rozróżnienie na wtedy i teraz. Sygnalizuje się to symbolicznie w czwartym rozdziale. Kiedy domowy zegar wybija dziesięć uderzeń, Dilsey mówi: „Pierwsza”, natomiast gdy wybija pięć, mówi: „Ósma”. A zatem zegar w domu Campsonów późni się o trzy godziny. Mimo tego, Dilsey wie, jaki jest faktyczny czas, rozszyfrowuje kod rzeczywistości Compsonów. Jest jedyną postacią umiejącą dostosować się do zmian zachodzących w rzeczywistości literackiej. Mimo nich funkcjonuje normalnie.
O ile czas fabuły wynika z czasowości prezentowanych zdarzeń i sposobu ich prezentowania, o tyle czas narracji wynika ze struktury komunikatu językowego. W rozdziale poprzedzonym datą 6. kwietnia 1928 roku, narrator wypowiada się w czasie teraźniejszym, jest to centralne, fikcyjne „teraz” całej powieści, to wzrastająca frustracja i wściekłość Jazona spowodowana kradzieżą jego pieniędzy i ucieczką siostrzenicy. Ostatni rozdział z kolei to 8. kwietnia 1928 roku, wybuch wściekłości Jazona. Nie zamyka on powieści, nie rozwiązuje ostatecznie całej historii, bo, jak zaznaczyłam na początku — nie o opowieść tutaj chodzi. Chociaż tematem książki jest historia upadku rodziny Compsonów, to jest ona tylko pretekstem do przeprowadzenia eksperymentu na czasie powieściowym i czasie narracyjnym. Ten drugi (czas narracyjny), w ostatnim rozdziale jest zdystansowany od wydarzeń, o których opowiada narrator. Zdania konstruowane są w czasie przeszłym, a horyzont prezentowanych zdarzeń jest dosyć wąski — narrator, chronologicznie opowiada akcję, jakby z przemyśleniem i wcześniejszą selekcją epizodów, opisów oraz dialogów. W ostatnim zdaniu powieści również jest mowa o uporządkowaniu — tym razem o uporządkowaniu w oczach autystycznego Benjamina: „słup i drzewo, okno i drzwi, i szyld, wszystko na swoim ustalonym miejscu.” Ten porządek uspokoił bohatera, uprzednio roztapiającego się we wrzasku.
Bibliografia
_____________________________________________
Lewicki Z. Czas w prozie strumienia świadomości, Warszawa 1975.
Faulkner W. Wściekłość i wrzask, tłum. A. Przedpełska-Trzeciakowska, Warszawa 1071.
Żmigrodzka M, Problem narratora w teorii powieści XIX i XX wieku, [w:] Teoria literatury (materiały pomocnicze), wyb. i oprac. G. Szymczak, H. Pustkowski, Łódź 1978.
Cieślikowska T., Cieślikowski S., Powieść jako układ ról (Relacje: autor-narratoor-postać), [w:] Teoria literatury (materiały pomocnicze), wyb. i oprac. G. Szymczak, H. Pustkowski, Łódź 1978.
Wyka K., Czas powieściowy, [w:] Teoria literatury (materiały pomocnicze), wyb. i oprac. G. Szymczak, H. Pustkowski, Łódź 1978.
Skwarczyńska S., Formy podawcze dzieła literackiego, Geometryzm kompozycyjny w dziele literackim, [w:] tejże, Wstęp do nauki o literaturze, Warszawa 1954.
Chrząstowska B., Wysłouch S., Narrator w cieniu postaci, Narracja pierwszoosobowa, Czas, [w:] tychże, Wiadomości z teorii literatury w analizie literackiej, Warszawa 1974.
6