Nomotetyzm (gr. nómos — prawo, thetós - ustanowiony), orientacja metodologiczno-teoretyczna Uznająca, że głównym celem poznania oraz wyjaśniania jest odkrywanie prawidłowości w otaczającym świecie i formułowanie na tej podstawie praw nauki. Odkrywanie tych praw jest zasadniczą cechą dyscyplin przyrodniczych (tzw. nauk o naturze). Stosowanie tego modelu w obszarze nauk społecznych jest jedną z cech orientacji naturalistycznej, lub szerzej, pozytywistycznej. Zakłada się tu, że wszelkie poznanie naukowe charakteryzuje się stosowaniem takich samych metod badawczych, niezależnie od różnic przedmiotowych.
Wilhelm Windelband - twórca terminu „nomotetyzm” - w 1894 r. wyodrębnił dwa typy nauk: nomotetyczne oraz idiograficzne. Rozróżnienie to, stanowiąc ważny głos w dyskusji na temat sposobu uprawiania nauk społecznych, stało się elementem tzw. przełomu antypozytywistycznego (antynaturalistycznego) w humanistyce. Zwróciło uwagę na specyficzne cechy przedmiotu badawczego dyscyplin humanistycznych oraz na potrzebę wypracowania odmiennych metod badawczych.
Prawa nauki formułuje się zazwyczaj na podstawie obserwowanych prawidłowości (regularności). Z tego względu można zauważyć, że w tym sposobie wyjaśniania uwzględnia się jedynie zjawiska mające charakter powtarzalny. Temu, co powtarzalne, przypisuje się większą ważność, pomija się natomiast całkowicie to, co jest niepowtarzalne, jednostkowe, indywidualne. Na ten drugi aspekt zwraca się uwagę w orientacji idiograficznej.
Dychotomiczne przeciwstawianie nomotetyzmu i idiografizmu uległo współcześnie złagodzeniu, gdyż prawa nauki mają za¬zwyczaj charakter probabilistyczny, a nie bezwyjątkowy, oparty na ścisłym determiniźmie. (A.S.)
Idiografizm (gr. idios - szczególny, swoisty; grdpho - piszę), orientacja teoretyczno-metodologiczna uznająca indywidualny i niepowtarzalny charakter wszelkich zjawisk społeczno-kulturowych i postulująca taki sposób uprawiania humanistyki, który tę okoliczność będzie uwzględniał. Idiografizm jest stanowiskiem przeciwstawnym nomotetyzmowi. Autorem rozróżnienia nauk nomotetycznych oraz idiograficznych jest Wilhelm Windelband (1894 r.).
Idiografizm rozumiany może być na trzy sposoby: 1) w znaczeniu naukoznaw-czym, jako praktyka badawcza przedstawicieli nauk społecznych, 2) jako program badawczy (co i jak należy badać), 3) jako stanowisko ontologiczne
Charakterystyczna dla nomotetyzmu dążność do uogólniania widoczna jest nawet w sferze pojęć. Przedstawiciele idiografizmu wskazują, że terminy, takie jak: konflikt, rewolucja, rodzina, grupa społeczna itd. w każdym konkretnym przypadku oznaczają co innego. Obserwowane regularności i powtarzalność zjawisk są w znacznym stopniu wytworem poznającego podmiotu. Akcentowanie tego, co indywidualne, niepowtarzalne w sferze zjawisk społecznych powoduje, że wyjaśnianie w ujęciu idiograficznym sprowadza się głównie do opisu poszczególnych zjawisk, procesów itd. Nawet jeśli zgodzić się z krytyką podejścia nomotetycznego przedstawianą przez idiografizm, to jednak trudno zadowolić się „programem pozytywnym”, redukującym wyjaśnianie do deskrypcji. Cechą idiografizmu jest absolutyzowanie niepowtarzalności i swoistości zjawisk społeczno-kulturowych. Niejednokrotnie jednak możliwe jest przezwyciężenie dychotomii powtarzalne - niepowtarzalne, w obrębie tego, co indywidualne, można poszukiwać tego co ogólne, powtarzalne jak i odwrotnie.
Przełom antypozytywistyczny - ruch intelektualny, powstały na przełomie XIX i XX wieku w Europie. Dotyczył wszystkich nauk humanistycznych, np. teorii literatury, socjologii, historii itp. Przełom antypozytywistyczny rozpoczęli przedstawiciele nauk ścisłych. Przejawiał się on w zakwestionowaniu metodologii badań nauk pozytywistycznych oraz zachwianiu pewności z owych nauk wyrosłych.
Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora. Przeciwko pozytywizmowi wystąpili myśliciele związani z prądami umysłowymi takimi jak: neoidealizm, fenomenologia, estetyzm. Koncepcje neoidealistów takich jak Wilhelm Dilthey, czy Henri Bergson przyczyniły się do przełamania barier między dziedzinami wiedzy. Kwestia ta charakterystyczna jest dla prac postmodernistycznych, gdzie literatura często badana jest przy użyciu narzędzi filozoficznych lub antropologicznych.