Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna) - partia socjalistów polskich utworzona w 1906 w wyniku rozłamu w PPS podczas IX Zjazdu PPS w Wiedniu 19-25 listopada 1906 r. Od sierpnia 1909 r. ponownie pod nazwą Polska Partia Socjalistyczna.
W czasie Zjazdu 22 listopada doszło do otwartego sporu dotyczącego strategii i taktyki partii. - powstały wówczas dwie frakcje: PPS (Frakcja Rewolucyjna) ("Starzy") i PPS (Lewica) ("Młodzi"). ""Młodzi" dostosować chcieli cele walki proletariatu polskiego do potrzeb rosyjskiego ruchu rewolucyjnego. Uważając osiągnięcie niepodległości w ówczesnych warunkach za niemożliwe odsuwali je w daleką przyszłość i poprzestawali na postulacie usamodzielnienia Królestwa Polskiego w ramach republikańskiego i demokratycznego państwa rosyjskiego. Natomiast "starzy" w dalszym ciągu jako cel walki klasy robotniczej stawiali niepodległą polską republikę demokratyczną, w taktyce zaś rewolucyjnej zachowywali samodzielność polskiego ruchu socjalistycznego, chociaż bynajmniej nie wykluczali koordynacji sił w walce ze wspólnym wrogiem - caratem". Formalną przyczyną sporu stał się stosunek do Organizacji Bojowej PPS nie realizującej zaleceń i polityki Centralnego Komitetu Robotniczego. Spośród czterech delegatów OB PPS unieważniono dwa mandaty (w tym Józefa Piłsudskiego. Delegaci Organizacji Bojowej wraz z delegatami OB PPS wybranymi w okręgach opuścili Zjazd).
Delegaci, którzy opuścili Zjazd zwołali 23 listopada 1906 r. konferencję w Krakowie. Na wniosek Feliksa Perla przyjęto nazwę "Polska Partia Socjalistyczna (Frakcja Rewolucyjna)" wybierając tymczasowy Centralny Komitet Robotniczy oraz postanowiono kontynuować wydawanie "Robotnika".
Według danych na Zjazd po stronie Frakcji Rewolucyjnej opowiedziało się ok. 19,5 tys. członków PPS (z 46 tys. przed rozłamem). Najsilniejsze okręgi pozostające we Frakcji to Łódź, Zagłębie, Częstochowa i częściowo Warszawa. Doszło również do podziałów w Komitecie Zagranicznym PPS. Za Frakcją Rewolucyjną opowiedziały się sekcje w Galicji oraz Lozannie i Fryburgu, pozostałe zaś za PPS (Lewica). Pomimo propozycji federacyjnego zjazdu PPS (Lewica) w styczniu 1907 r. odmówiła domagając się rozwiązania Frakcji Rewolucyjnej.
Na X Zjeździe PPS (I Zjeździe PPS Frakcji Rewolucyjnej) odbytym w dniach 3-11 marca 1907 r. w Wiedniu uchwalono Program przygotowany przez Feliksa Perla na podstawie koncepcji zmarłego Kazimierza Kelles-Krauza. Program określił podstawowy cel, stwierdzając, że:
"Polska Partia Socjalistyczna dąży do wyzwolenia całego ludu z więzów niewoli ekonomicznej, politycznej i narodowej. W imię tego wyzwolenia Polska Partia Socjalistyczna stawia sobie za cel: zasadnicze przekształcenie ustroju społecznego, oparcie społeczeństwa na nowych socjalistycznych zasadach. W dziedzinie ekonomicznej cel ten oznacza: przejście środków wytwarzania i komunikacji (ziemi, kopalń, fabryk, kolei itp.) na własność wspólną, społeczną; celową i świadomą kontrolę ogółu pracujących nad całym życiem gospodarczym dal powszechnego dobra; * zniesienie pracy najemnej i wszelkiego wyzysku. W dziedzinie politycznej: zaprowadzenie niepodległej republiki polskiej, całkowicie i wszechstronnie demokratycznej; przekształcenie państwa z narzędzia ucisku w rzeczywisty organ woli zbiorowej; zdobycie przez klasę robotniczą władzy w państwie. Wreszcie w dziedzinie narodowej: zniesienie wszelkiego ucisku narodowego; zjednoczenie Polski"
W tym okresie partia prowadziła bardzo aktywną działalność bojową. Według informacji partyjnych w 1907 r. w czasie zamachów Organizacji Bojowej PPS zabito po stronie rządowej 181 osób, w tym 45 policjantów, oraz dokonano 92 zamach celem zdobycia środków finansowych[6]. Organizacja ponosi jednak olbrzymie straty: aresztowano i skazano na karę śmierci m.in. Józefa Montwiłł-Mireckiego, Henryka Barona, Jana Kwapińskiego (zamieniono mu wyrok na katorgę). Liczne aresztowania i odpływ fali rewolucyjnej spowodowały zmniejszenie się liczby członków partii do ok. 3000 członków.
Poważnym ciosem było wykrycie drukarni "Robotnika" w Warszawie we wrześniu 1908 r. Do ostatnich akcji na większą skalę należały: Akcja pod Bezdanami na pociąg rządowy, we wrześniu 1908 r. z udziałem Józefa Piłsudskiego, Walerego Sławka, Aleksandra Prystora, Tomasza Arciszewskiego, oraz egzekucja prowokatora Edmunda Taranowicza wykonana w 1909 r. przez Kazimierza Pużaka wraz z Henrykiem Minkiewiczem.
Na XI Zjeździe PPS (II Zjeździe Frakcji Rewolucyjnej) który odbył się w dnia 25-28 sierpnia 1909 r. w Wiedniu, partia ponownie powróciła do nazwy Polska Partia Socjalistyczna. Nowo wybrane kierownictwo partii rozpoczęło działania na rzecz budowy szersze współpracy organizacji niepodległościowych koncentrując się na działaniach w Galicji. Rozwinięto aktywną działalność w środowiskach młodzieżowych m.in. doprowadzono do wyodrębnienia we wrześniu 1910 r. Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Z inicjatywy części działaczy PPS doprowadzono do powołania Związku Walki Czynnej co spowodowało spór z członkami Wydziału Bojowego. Spory wobec dalszej działalności partyjnej spowodowały wyodrębnienie się grupy opozycyjnej PPS Opozycja. W sierpniu 1914 r. wybuch I wojny światowej doprowadził do zakończenia sporów. Cześć działaczy z Józefem Piłsudskim podjęła działania czysto wojskowe, zaś część (głównie b. członkowie PPS Opozycja) podjęli dalsze działania na rzecz PPS. Działalność po stronie galicyjskiej podjęli; Feliks Perl, Tomasz Arciszewski i Marian Malinowski, zaś w Warszawie Tymczasowy Komitet Robotniczy tworzyli: Artur Śliwiński i Konstancja Jaworowska. Proces odbudowy PPS po rozpoczęciu wojny został zakończony na XII Zjeździe PPS w Piotrkowie Trybunalskim w styczniu 1916 r.
Polska Partia Socjalistyczna - Lewica — partia socjalistów polskich powstała w 1906 r. po IX zjeździe PPS w Wiedniu. Jej działacze odrzucili program natychmiastowego odzyskania niepodległości Polski, stawiając na drogę rewolucji robotniczej w sojuszu z organizacjami rosyjskimi na rzecz obalenia caratu rosyjskiego, zbudowania republiki demokratycznej z uzyskaniem autonomii. Jej organem prasowym był: "Robotnik" oraz Głos Robotniczy.
Na IX Zjeździe PPS w Wiedniu w listopadzie 1906 r. doszło do rozłamu pomiędzy częścią działaczy PPS a przedstawicielami Wydziału Bojowego PPS na tle strategii i taktyki PPS. Przedstawiciele Wydziału Bojowego usunięci z PPS utworzyli PPS Frakcję Rewolucyjną. Pozostali na IX Zjeździe delegaci wydali specjalną odezwę, w której wyjaśniając przyczyny rozłamu stwierdził:
"Rozłam obecny jest wynikiem długich walk wewnętrznych, rozdzierających naszą partię od początku rewolucji. Wewnętrzne te zatargi wypływały z tego, że pomiędzy towarzyszami partyjnymi były wielkie różnice w zapatrywaniu się na rewolucję w państwie rosyjskim i na nasz stosunek do tej rewolucji. (...) Dla zwolenników "starego" kierunku rewolucja rosyjska przedstawia się jedynie jako dogodna okazja do podjęcia walki o oderwanie Królestwa Polskiego do Rosji. Tymczasem "młody" kierunek uznał zdobycie niepodległości narodowej w toku obecnej rewolucji w caracie za niemożliwe. (...) Co się tyczy niepodległej rzeczypospolitej demokratycznej polskiej, ogarniającej obecne trzy zabory Polski (rosyjski austriacki i pruski), to "młody" kierunek nie wyrzeka się tego ideału, ale uznaje, że może on się spełnić tylko przez to, że klasa robotnicza każdego z zaborów Polski, działając wspólnie z proletariatem państw zaborczych, będzie walczyła o zaprowadzenie w nich ustroju całkowicie demokratycznego, republikańskiego. W żadnym zaś razie do niepodległości nie może prowadzić drogą "powstań narodowych", mających na celu oderwanie zbrojną ręką tej czy innej części Polski od państwa zaborczego"
Program PPS-Lewicy
W styczniu 1908 r. na X Zjeździe PPS (Lewicy) w Cieszynie partia ogłosiła swój program. W programie odrzucono wprost żądanie niepodległości Polski domagając się:
zniesienia monarchii i przekształcenia Rosji na państwo demokratyczne i republikańskie;
zniesienie biurokratycznego centralizmu państwowego. Zdecentralizowanie ustroju państwa, władz jego prawodawczych, administracyjnych i sądowych;
szeroka autonomia dla Polski, oparta na sejmie prawodawczym;
zawarowanie praw mniejszości narodowych nie wyodrębnionych w autonomiczne jednostki terytorialne;
W sprawach politycznych PPS Lewica dążyła do oparcia demokracji na następujących reformach:
powszechne i równe bez różnicy płci prawo wyborcze od 20 roku życia;
bezpośrednie prawodawstwo ludowe (inicjatywa i referendum);
szeroki rozwój samorządu miejscowego;
wybieralność urzędników zajmujących odpowiedzialne stanowiska;
wolność sumienia i słowa; wolność prasy, zgromadzeń, stowarzyszeń i strajków; nietykalność osobista;
zniesienie nierówności obywateli wobec prawa; zniesienie praw upośledzających kobietę w stosunku do mężczyzny;
powszechne, bezpłatne i obowiązkowe nauczanie do lat 16l utrzymywanie na koszt ogółu dzieci szkolnych;
zniesienie armii stałej i zaprowadzenie milicji ludowej;
uznanie religii za zaprawę prywatną obywateli; całkowite oddzielenie instytucji kościelnych od państwowych; świecki charakter szkoły;
zniesienie podatków pośrednich; wprowadzenie podatku postępowego od dochodów i spadków.
W grudniu 1917 r. na konferencji w Warszawie doszło do ujawnienia się podziałów w PPS-Lewicy odnośnie postulatu niepodległości Polski.
W grudniu 1918 r. po XII Zjeździe, połączyła się z SDKPiL w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski.
Większość organizacji łódzkiej i pabianickiej jako Opozycja Robotnicza PPS-Lewicy z Antonim Szczerkowskim powróciła do PPS.
Centralny Komitet Robotniczy PPS-Lewicy
Na IX (rozłamowym) Zjeździe PPS w listopadzie 1906 r. w Wiedniu w skład CKR weszli: Maksymilian Horwitz-Walecki ps. Walecki, Wit, M.Bielecki Ps. Zdzisław, dr Feliks Sachs ps. Jan, Feliks Kon ps. Bolesław, Paweł Lewinson vel Stanisław Łapiński ps. Andrzej, Bernard Szapiro ps. Witold..
na X Zjeździe PPS (Lewicy) w Cieszynie w styczniu 1908 r. w skład CKR weszli: Maria Koszutska ps. Wera Wera Kostrzewa, Paweł Lewinson vel Stanisław Łapiński ps. Andrzej, Jerzy Hasse ps. Konrad, Pinkus ps. Kuźma, Maksymilian Horwitz-Walecki ps. Wit, dr Feliks Sachs (wówczas w więzieniu wybrany warunkowo). Na konferencji w Krakowie dokooptowano Witolda Trzcińskiego ps. Kiejstut.
Na XI Zjeździe PPS (Lewicy) w Opawie w 1912 r. w skład CKR wybrani zostali: Maria Koszutska ps. Wera Wera Kostrzewa, Maksymilian Horwitz-Walecki ps. Wit, Stefan Królikowski ps. Ogrodniczek, dr Feliks Sachs ps. Jan. Paweł Lewinson vel Stanisław Łapiński ps. Andrzej, Maria Szapiro ps. Wanda, Tadeusz Rechniewski ps. Baltazar.
Narodowa Demokracja lub ruch narodowy (popularna nazwa endecja od skrótu ND) - polski ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej., powstały pod koniec XIX wieku. Głównym ideologiem i współzałożycielem Narodowej Demokracji był Roman Dmowski.
Za początek ruchu narodowego uważa się powstanie w 1887 roku dwóch tajnych organizacji: Ligi Polskiej, założonej w Genewie przez weterana powstania styczniowego Zygmunta Miłkowskiego i Związku Młodzieży Polskiej "Zet" założonego w Krakowie, przez Zygmunta Balickiego. W 1888 Zet włączono do Ligi.
W 1893 radykalni działacze Ligi Roman Dmowski, Jan Ludwik Popławski i Zygmunt Balicki przejęli władzę w organizacji przez zamach, i zmienili nazwę na Liga Narodowa i sformułowali program polityczny oparty na zasadach pragmatyzmu, efektywnej organizacji pracy politycznej i ideologi nacjonalizmu. Głównym organem prasowym ruchu był założony przez Dmowskiego w 1895 "Przegląd Wszechpolski", wydawany we Lwowie, od 1901 w Krakowie i kolportowany na terenie wszystkich zaborów.
W 1897 działacze Ligi Narodowej utworzyli Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, które działało na terenie wszystkich zaborów, początkowo jako tajna organizacja, później jako jawnie działająca partia polityczna. W zaborze rosyjskim Stronnictwo wzięło udział w wyborach do Dumy, posłowie SDN, m.in. Roman Dmowski i Władysław Grabski utworzyli w niej Koło Polskie. Zgodnie z programem Narodowi Demokraci zwalczali zaciekle lewicę zarówno rewolucyjną SDKPiL jak niepodległościową PPS Piłsudskiego.
W trakcie I wojny światowej polski ruch narodowy opowiedział się po stronie państw ententy, najpierw Rosji, tworząc Legion Puławski a później, po klęskach armii rosyjskiej Komitet Narodowy Polski (1917-1919) w Paryżu i Błękitną Armię gen. Hallera. Dzięki zabiegom dyplomatycznym Dmowskiego na konferencji w Wersalu, Polska odzyskała Pomorze i w dużej mierze również Wielkopolskę i część Górnego Śląska gdzie dominujący ruch narodowy odegrał kluczową rolę w powstaniach przeciw Niemcom
Po odzyskaniu niepodległości ruch narodowy zorganizował się w partię polityczną pod nazwą Związku Ludowo-Narodowego (przekształcony w 1928 w Stronnictwo Narodowe). W pierwszych latach powojennych Narodowa Demokracja była dominującą polską siłą polityczną brała udział w rządach ale nie udało jej się zdobyć większości w Sejmie i pełni władzy. Przegrana kandydata endecji w wyborach prezydenckich w grudniu 1922 wywołała w jej kręgach gwałtowną reakcję. Wybrany głosami lewicy, ludowców i mniejszości prezydent Gabriel Narutowicz stał się obiektem napastliwej kampanii endeckiej której kulminacją było zamordowanie prezydenta przez sympatyka (wcześniej działacza) ruchu narodowego Eligiusza Niewiadomskiego. Pogrzeb straconego zabójcy na Powązkach przerodził się w masową manifestację poparcia dla uznawanego w niektórych kręgach Narodowej Demokracji za bohatera.
Od przewrotu majowego endecja była systematycznie zwalczana przez sanację. W odpowiedzi na to jeszcze w 1926 powstała pozaparlamentarna opozycyjna organizacja - Obóz Wielkiej Polski na czele z Romanem Dmowskim i składający się głównie z nacjonalistycznie nastawionej młodzieży. Głównym celem OWP była pozaparlamentarna walka o władzę z sanacją a jednym z głównych haseł walka z mniejszością żydowską w Polsce. OWP stał się organizacją masową skupiającą ok. 250 tysięcy członków. Narodowa Demokracja obejmowała w tamtym okresie partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia młodzieżowe, kobiece i sportowe. Władza sanacyjna, widząc realne zagrożenie, w 1933 zdelegalizowała organizację, a jej działaczy poddała represjom.
OWP kontynuował częściowo działalność w Sekcji Młodych Stronnictwa Narodowego, a następnie w Obozie Narodowo-Radykalnym (również zdelegalizowanym po kilku miesiącach działalności). W ONR wyraźna była fascynacja antysemityzmem i faszyzmem. Najbardziej radykalny charakter przybrała totalitarna ONR-Falanga Bolesława Piaseckiego.
Podczas II wojny światowej narodowcy zostali poddani szczególnym prześladowaniom ze strony nazistów niemieckich i Ukraińców oraz komunistów sowieckich. Ruch narodowy zorganizował własne odziały partyzanckie - Narodową Organizację Wojskową, Narodowe Siły Zbrojne i Narodowe Zjednoczenie Wojskowe.
Rozbity przez okupantów ruch narodowy zaprzestał po wojnie działalności w Polsce. Na emigracji działało Stronnictwo Narodowe, wydające w Londynie czasopismo Myśl Polska.
Bolesław Piasecki nawiązał współpracę z władzami komunistycznymi i założył 1947 wraz z grupą byłych działaczy ONR prorządowe, katolickie Stowarzyszenie "Pax". W latach osiemdziesiątych działacze ruchu narodowego Maciej Giertych (w Polsce) i Jędrzej Giertych (w Londynie), nawiązując do tradycji politycznej wczesnej Narodowej Demokracji zwalczali opozycję demokratyczną, którą uznawali za lewicową i udzielili poparcia dla Stanu wojennego i Wojciecha Jaruzelskiego i ZSRR, uznając i ich za gwaranta stabilności i bezpieczeństwa Polski.
Współcześnie jedyną znaczącą partią polityczną odwołującą się do idei narodowej jest Liga Polskich Rodzin, mniej znaczącą jest Narodowe Odrodzenie Polski. Oprócz tego istnieją jeszcze organizacje np. organizacja tradycjonalistów endeckich Obóz Wielkiej Polski, Stronnictwo Narodowe czy narodowo-radykalny Obóz Narodowo-Radykalny (ONR).
Główne założenia ideowe i programowe
Program Narodowej Demokracji sformułowany został na przełomie XIX i XX wieku i ogłoszony w publikacjach Romana Dmowskiego, przede wszystkim w pracy "Myśli nowoczesnego Polaka" (1902) i Zygmunta Balickiego "Egoizm narodowy wobec etyki" (1902), według którego wartości etyczne jednostki muszą się podporządkować interesom narodu.
Osią przewodnią ideologii Narodowej Demokracji jest sformułowany przez Dmowskiego nacjonalizm. Pod wpływem darwinizmu społecznego Dmowski sformułował tezę o permanentnej walce o przetrwanie między narodami, postrzeganej jako pozytywna, kształtująca świadomość narodową, hartująca i wzmacniająca. Przez pryzmat tak sformułowanego konfliktu Dmowski postrzegał narody sąsiednie jako mniejsze lub większe zagrożenie dla Polaków. Za największe uznał zagrożenie ze strony Niemiec, natomiast Rosjan, ze względów geopolitycznych, uznał za sprzymierzeńców w walce z Niemcami i propagował lojalizm wobec władz rosyjskich. Program ten zdobył szerokie uznanie i poparcie we wszystkich zaborach.
W założeniach programowych Narodowej Demokracji było zaprzestanie walki zbrojnej o niepodległość, poszanowanie prawa, i wykorzystanie istniejących prawnych możliwości w państwach zaborczych do zbudowania sprawnej, powszechnej organizacji skupiającej Polaków, rozbudzenie i umocnienie wśród nich świadomości narodowej. Według Dmowskiego najwyższym dobrem jest dobro narodu polskiego, rozumianego jako wspólnota etniczna, niezależnego od podziałów zaborczych lub klasowych. Najważniejszym przeciwnikiem ideologicznym jest lewica i socjalizm, rozbijające jedność narodu. Zwalczając socjalistów narodowi demokraci zyskali szerokie poparcie wśród klas średnich.
W okresie budowania niepodległości Narodowa Demokracja była zdecydowanym przeciwnikiem idei jagiellońskiej i federalizmu, preferując polskie państwo narodowe. Mniejszości narodowe we wschodnich częściach kraju uznawano za materiał podatny na polonizację.
Jednym z elementów ideologii endecji był antysemityzm. Dmowski uważał Żydów za wroga wewnętrznego - zagrożenie dla Polaków, element obcy, którego prawa należy ograniczać i - w miarę możliwości - usunąć z Polski. Antysemityzm Narodowej Demokracji bazował głównie na kwestiach ekonomicznych. Zagrożenie dla Polaków endecy widzieli w dużym udziale Żydów w handlu, rzemiośle i w warstwach wykształconych (adwokaci, lekarze). Jednym z najczęściej powtarzanych haseł endecji było nawoływanie do bojkotu sklepów żydowskich.
Od końca lat dwudziestych retoryka i propaganda antysemicka stanowiła stały składnik programu Narodowej Demokracji; nasiliła się szczególnie w latach trzydziestych, kiedy to zradykalizowana młodzież narodowa organizowała akcje mające na celu ograniczenie praw Żydów w życiu społecznym (np. na wyższych uczelniach, zob. numerus clausus), demonstracje, ekscesy antyżydowskie. Ten ostatni rodzaj akcji nie znajdował poparcia wśród sporej części starszych działaczy endecji. W zwalczaniu Żydów niektórzy narodowcy posuwali się też do rasizmu, tropiąc i piętnując Polaków pochodzenia żydowskiego. Proceder ten uprawiany był przede wszystkim przez działaczy RN-R Falanga, którzy kontestowali dotychczasową formułę i tradycję endecji, odcinając się od niej . Celem ataków byli m.in. wykładowcy uniwersyteccy żydowskiego pochodzenia (np. Szymon Askenazy) oraz literaci i dziennikarze, w tym Antoni Słonimski i Julian Tuwim lub Bolesław Leśmian.
Stańczycy - ugrupowanie polityczne w zachodniej części Galicji, powstałe w latach 60.XIX w. Nazwa wzięta od pamfletu politycznego Teka Stańczyka (1869), opublikowanego na łamach "Przeglądu Polskiego".
W formie fikcyjnych listów politycznych rzekomo pisanych przez Stańczyka (błazna Zygmunta Starego) wyrażał poglądy konserwatywne. W "Tekach Stańczyka" konserwatyści obarczali naród polski winą za utratę niepodległości, wytknęli mu rozliczne wady i skłonności do anarchii, dowodzili, że rządy cesarza stanowią kontynuację dawnego państwa polskiego i dlatego należy z nim współdziałać. Jadowita satyra atakująca przeszłość narodową, a zwłaszcza powstania, spotkała się z rozlicznymi protestami, w sumie jednak wpłynęła na zmianę myślenia politycznego Polaków i odejście od walki konspiracyjnej.
Stańczycy zmierzali do rozszerzenia praw narodowych w Galicji przy zachowaniu lojalności wobec Austrii. Dominowali w Kole Polskim w austriackiej Radzie Państwa. Stańczycy upatrywali w powstaniach narodowych i konspiracji przyczynę największych klęsk półwiecza. Wzywali do współpracy z zaborcą. Zwalczali tendencje rewolucyjne, godząc się na powolną, kontrolowaną przez elitę ewolucję społeczno-polityczną. Z obawą patrzyli na emancypację polityczną chłopstwa i robotników fabrycznych. W 1907 ugrupowanie przekształciło się w Stronnictwo Prawicy Narodowej.
Głównymi działaczami byli: Stanisław Tarnowski, Józef Szujski, Stanisław Koźmian, Michał Bobrzyński, Walerian Kalinka.
Organami prasowymi Stańczyków były Czas i Przegląd Polski.