1. Periodyzacja
Określa sztukę włoską od XIV do XVI w. W szerszym ujęciu obejmuje tym mianem całą kulturę tego czasu i wreszcie całą epokę na terenie Włoch i w innych krajach europejskich, o ile one wówczas pod wpływem włoskim pozostały. Renesans włoski czerpał z bogatego skarbca kultury starożytnej, głosił hasło powrotu do starożytności, ale w rzeczywistości był zupełnie czymś nowym. Wyrósł na gruzach średniowiecza i starał się nietyle martwą kulturę starożytną, ile stworzyć nowe życie, pełne radości, piękna, poczucia siły, skierowane ku sprawom doczesnym, wolne w ocenie zjawisk od cieni rzucanych przez zaświaty. Walka cesarstwa z papiestwem o panowanie nad światem katolickim zakończyła się upadkiem obu tych potęg. Renesans przejął po nich dążenia uniwersalne, ale ze sfery religijnej czy politycznej przeniósł je w dziedzinę poezji, sztuki, urządzeń społecznych i wychowania.
W XIV w. zanikają we Włoszech resztki rycerstwa i ustroju feudalnego. Wraz z rycerstwem ginie sentymentalna miłość, a kobieta zstępuje z obłoków na ziemię i staje obok mężczyzny na równym poziomie intelektualnym i społecznym. Wyzwolona z wszelkich więzów kurtyzana bywa często ośrodkiem życia towarzyskiego. Miejsce wasali zajmują kondotierzy, naczelnicy band zbrojnych, traktujących wojnę fachowo i służący temu, kto więcej zapłacił. Pieniądz wyrasta na czynnik decydujący w wojnie i polityce, pobudza ludzi do wysiłku.
2. Historia
1414 - 1418r. - Sobór w Konstancji
1453r. - Upadek Konstantynopola
1492r. - Odkrycie Ameryki
1400r. - Reorganizacja Akademii Krakowskiej
1410r. - Bitwa pod Grunwaldem
1444r. - Bitwa pod Warną
1447 - 1492r. - Królem Polski Kazimierz Jagiellończyk
1515 - 1547r. - Królem Francji Franciszek I
1517r. - Początek reformacji
1540r. - Powstanie zakonu Jezuitów
1506 - 1549r. - Królem Polski Zygmunt Stary
1545 - 1563r. - Sobór trydencki
1555r. - Rozejm augsburski
1572r. - Noc św. Bartłomieja
1548 - 1572r. - Królem Polski Zygmunt August
1569r. - Unia Polski z Litwą
1570r. - Zgoda sandomierska
1576 - 1586r. - Królem Polski Stefan Batory
1587 - 1632r. - Królem Polski Zygmunt III Waza
1618 - 1648r. - Wojna trzydziestoletnia
1610 - 1649r. - Wojna domowa w Anglii
1624 - 1642r. - Królem Richelieu
1606r. - Rokosz Zebrzydowski
1632 - 1648r. - Królem Władysław IV
3. Filozofia
W 1437r. wstąpił w Rzymie Cola Renzi i ponad zanikającą ideę światowego imperium rzucił program narodowego państwa włoskiego. Narodowe poczucie włoskie rozwija się coraz silniej. Petrarca tytułuje się homo spiritualis i jako czołowy przedstawiciel nowej kultury przedstawia się francuskim barbarzyńcom. Wartościowa jednostka wybija się z szarej masy. Tworzy się osobistość. Petrarca z zamiłowaniem bada istotę człowieka, ażeby możliwie wszechstronnie rozwinąć jego zdolności. Ma też odczucie dla piękna natury, a jego wyjście na Mont Ventoux koło Avignonu, dokonany tylko dla samych wrażeń, było dla ówczesnych ludzi czymś niepojętym.
Ideałem renesansu staje się człowiek wszechstronny, uomo universale. Pełno też wówczas jednostek rozwijających ożywioną działalność na różnych polach. Szereg artystów zasłynął równocześnie w malarstwie, rzeźbie i architekturze, poświęcając się zarazem muzyce, poezji, nauce i polityce.
Filozoficzne rezultaty renesansu rozsumował dopiero Gioardano Bruno. Jego poglądy rozwinęła dalej nowożytna filozofia. Opierał on swe teorie na czynach Kopernika. Przekonanie o metafizycznym znaczeniu poznania doprowadziło u Descartes'a do formuły: „myślę, więc jestem”. Twierdził on, iż cały materialny wszechświat można opisać kategoriami fizyki matematycznej. Był twórcą układu współrzędnych z matematyki. Ujęcie świadomości ludzkiego mikrokosmosu jako odbicia światowego mikrokosmosu przekształcił Leibniz w naukę o monadach. Optymistyczny i estetyczny pogląd na świat, nieskończoność świata, teoria ewolucji, psychologiczny realizm, realizm w ocenie zjawisk historycznych - to wszystko tkwi już w pismach Giordana Bruna.
4. Literatura
Jednym z najbardziej znanych pisarzy renesansu był polski historyk Jan Długosz. Napisał on wiele prac o charakterze źródłowym, m.in. „Banderia Prutenorum” - opis chorągwi krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem, „Insignia seu clenodia incliti Regni Poloniae” - opis wizerunków herbów polskich. Najważniejszym jego dziełem jest: „Historiae Polinicae, zwane też „Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego” - pierwsza wybitna synteza w histografii polskiej obejmująca dzieje Polski od czasów legendarnych do 1480r. w 12 księgach.
Ostroróg Jan, podczaszy koronny, pisarz związany z Janem Zamoyskim, autor prac historycznych, m.in. „Wojna wołoska od cesarza tureckiego Osmana przeciwko Koronie Polskiej podniesiona” , traktatów gospodarczych, m.in. „Myślistwo z ogary”, „Kalendarz gospodarski…”, mów i listów o charakterze politycznym.
Od 1400 do 1500 roku głównym tematem utworów była religia i życie świeckie. Pisano wówczas dialogi mistrza ze śmiercią, pieśni świeckie i pieśni Maryjne np. „Bogurodzica”.
Krzycki Andrzej, poeta piszący po łacinie. Pisał on satyry, dialogi przeciw anarchii, wiersze okolicznościowe, także utwory religijne t. kolędy, pieśni wielkanocne i maryjne.
Dantyszek Jan pisał łacińskie wiersze religijne i okolicznościowe, twórca polskiej poezji nowożytnej. Na swym dworze w Lidzbarku stworzył centrum kultury i sztuki.
Anzelm Polak zw. Jerozolimczykiem, polski podróżnik i kaznodzieja. Jest autorem najdawniejszego polskiego opisu Palestyny. Napisał dzieło „Terrae sanctae et urbis Hierusalem apertior descripto”, przełożone przez Rymszę jako „Chorografia albo topografia Ziemi Świętej” , w którym opisuje rozległy geograficznie obszar, od gór Taurus i rzekł Tygrys na północ, po Synaj i Kair na południu.
Biernat z Lublina to pierwszy polski pisarz świecki, jeden z twórców języka polskiego. Jest autorem pierwszej drukowanej po polsku książki „Raj duszny” , „Żywot Ezopa Fryga” zawierający przypowieści moralistyczne.
Jan z Koszyczek, adaptator średniowiecznych romansów łacińskich: „Rozmowy które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym…” , „Historyja piękna z przekłady o Poncjanie…”.
Bielski Marcin, polski pisarz i historyk. Pozostawił „Kronikę wszystkiego świata…” , próbę przedstawienia dziejów powszechnych, „Żywoty filozofów…” , pierwsze w literaturze polskiej biografie ludzi świeckich, „Sprawę rycerską…”, pracę z zakresu historii i teorii wojskowości, pierwszy polski moralitet, wiersze patriotyczne i satyryczne.
Mikołaj Kopernik, wielki uczony polski, astronom, matematyk, ekonomista, lekarz, duchowny, kanonik, twórca teorii heliocentrycznej budowy wszechświata. Prowadził obserwacje astronomiczne pisząc swe główne dzieło „O obrotach sfer niebieskich (De revolutionibus orbium coelestium)”. W trakcie „Monetae cudendae ratio” sformułował prawo ekonomiczne wypierania lepszego pieniądza przez gorszy.
Orzechowski Stanisław, pisarz polityczny i religijny. Jeden z pierwszych publicystów polskiego. Autor traktatów politycznych „Rozmowa… około egzekucjej” „Quincunx, to jest wzór Korony Polskiej” . Po łacinie napisał m.in. „Turcyki” , wzywające do krucjaty przeciw Turcji. „Wybór pism”.
Frycz Modrzewski Andrzej, wybitny publicysta polskiego renesansu. Pisarz, reformator, zyskał przydomek ojca polskiej myśli demokratycznej. Autor mów „O karze za mężobójstwo”, a przede wszystkim „O poprawie Rzeczypospolitej”. Dzieło składa się z pięciu ksiąg: „O obyczajach”, „O prawach”, „O wojnie”, „O kościele”, „O szkole”. Zawiera krytykę słabości państwa, oraz program jego reform poprzez zrównanie obywateli wobec prawa, szacunek dla każdego stanu, tolerancję i wolność myślenia.
Rej Mikołaj, pisarz, zw. ojcem literatury polskiej. Jeden z gł. przedstawicieli polskiej literatury renesansu. Zapoczątkował literaturę polityczną: „Krótka rozmowa między Panem, Wójtem, a Plebanem” , „Postylla”. W trakcie „Żywot człowieka poczciwego” wyraził światopogląd człowieka renesansu. Pisał moralitety, epigramaty „Zwierzyniec”, traktaty dydaktyczne, fraszki „Figliki”. Autor przekładów psalmów: „Psałterz Dawidów”.
Kromer Marcin, kronikarz, pisarz. Autor dzieła „O wierze i nauce luterskiej…”, jednego z najcenniejszych w apologetycznej literaturze renesansu, kroniki „O sprawach, dziejach i wszystkich innych potocznościach koronnych polskich”, „Polonia…”.
Jan Kochanowski, poeta, przedstawiciel renesansu. Najwybitniejszy polski poeta. Twórca nowożytnego języka polskiego. W utworach przedstawiał renesansową, spójną wizję świata, zachwianą w cyklu „Trenów”, poświęconych zmarłej córce Orszulce. Autor „Pieśni”, tragedii renesansowej „Odprawa posłów greckich”, „Fraszek”, przekładu psalmów „Psałterz Dawidów”
Gliczner Erazm. Autor pierwszej książki pedagogicznej w języku polskim: „Książka o wychowaniu dzieci…”. Odrzucał wychowanie dworskie i indywidualne i zalecał wychowanie szkolne. W Królewcu ogłosił drukiem „Apelację” oraz „Confessia wiary…”.
Górnicki Łukasz, autor traktatu „Dworzanin polski” (1566), pism społeczno - politycznych „Rozmowa Polaka z Włochem…” (1616), „Troas” (1589) i wspomnień „Dzieje w Koronie Polskiej…” (1637).
Klonowic Sebastian Fabian, autor poematów alegorycznych “Victoria Deorum”, (1587/1600), opisowych „Roxolania” (1584), „Flis…, satyrycznych „Worek Judaszów…”, zawierających barwne opisy życia z marginesu w tym okresie.
Opaliński Łukasz, autor satyr „Coś nowego…”, „Rozmowa plebana z ziemianinem”, poematu „Poeta nowy”, „Pisma polskie”, „Wybór pism”.