Emocje i procesy emocjonalne
Emocje są czynnościami psychicznymi powstającymi, kiedy stykamy się z przedmiotami i zjawiskami mającymi dla nas znaczenie. Są też czynnościami, które mobilizują nas do odpowiednich wobec tych przedmiotów i zjawisk zachowań. Informują nas o przeżywanym przez nas ustosunkowaniu się do otoczenia i do nas samych. Odczuwaniu emocji towarzyszą zwykle zmiany somatyczne, ekspresyjne, mimiczne i pantonomiczne oraz zachowania. Emocje są zwykle krótkoterminowe i stosunkowo intensywne. Natężenie emocji jest jednak zróżnicowane osobniczo. Na taką samą sytuację różne osoby mogą zareagować w różny sposób. Emocje są też postrzegane jako szereg wewnętrznych procesów, które uaktywniają ciąg reakcji fizjologicznych. Charakterystyczne jest to, że rzadko pojawiają się w sposób zupełnie niezrozumiały, niewytłumaczalny i nagły. Zwykle są powodowane, potem przebiegają, a następnie powodują różnego rodzaju konsekwencje.
Występuje kilka rodzajów zjawisk, które można nazwać emocjami:
proste uczucia przyjemności i nieprzyjemności związane z zapachami, smakami, kolorami, bodźcami
negatywne odczucia głodu, chłodu, pragnienia, zmęczenia i pozytywne odczucia: jedzenia, wypróżnienia, itp.
uczucia związane z podejmowanymi czynnościami (pragnienie zaspokojenia popędu, uczucia związane z oburzeniem, zadowolenie, itp.)
uczucia moralne, estetyczne, społeczne, religijne, intelektualne, np.: sentymenty, te które bazują na wcześniejszym zachowaniu, doświadczeniu
nastroje - radości, smutku, uniesienia
patologiczne afekty - głęboka depresja, strach, mania
śmiech, płacz, zakłopotanie, wstyd, cierpienie poniżenie (czyste stany emocjonalne).
Emocje wywoływane są przez różne czynniki, a reakcje emocjonalne są różnorodne: jedne wywołują tendencje do reagowania w określonym kierunku (np.: ciekawość i podejmowanie czynności badawczych; strach - ucieczka lub znieruchomienie; gniew - atak), inne emocje wyrażają się reakcjami ekspresyjnymi, takimi jak radość, żal, przykrość.
Emocje stanowią niezbędny element psychiki człowieka, służą przystosowaniu się do otoczenia, ukierunkowują jego działania, pełnią ważną rolę w procesie uczenia się. Procesy emocjonalne o tak złożonym przebiegu i zróżnicowanej charakterystyce są znamienne tylko dla istoty ludzkiej, określają jej indywidualność i istotę.
W trakcie doświadczania silnych emocji, puls przyśpiesza, zaczyna szybciej się oddychać, usta wysychają, mięśnie się napinają i może się zdarzyć nawet drżenie. Poza tymi widocznymi zmianami, wiele innych zachodzi w procesach niedostępnych postrzeganiu, wydzielane zostają hormony adrenalina i noradrenalina, podnosi się ciśnienie krwi, zwiększenie wydzielania potu i śliny. Również w zależności od wyposażenia genetycznego mózg może automatycznie reagować silniej, w związku z czym niektóre bodźce mogą wywierać większy wpływ na emocje.
W momencie przeżywania emocji (zwłaszcza tych silniejszych), zachodzą różnego rodzaju zmiany wewnątrz organizmu. Są one regulowane przez ośrodkowy układ nerwowy, obie części układu autonomicznego oraz układ wydzielania dokrewnego. Głównymi zmianami jakie można zaobserwować jest wzrost napięcia mięśniowego, zmiany intensywności procesu myślenia, zmiany szerokości źrenic, zmiany w krążeniu krwi, zmiany w ilości wydzielanej śliny, itd.
Oprócz zmian wewnętrznych występują również reakcje zewnętrzne takie jak reakcje ekspresyjne przejawiające się głównie w mimice, pantomimice i zmianie sposobu zachowania, oraz czynności emocjonalne, które wyrażają emocje lub je redukują.
Opisując procesy emocjonalne należy wyróżnić ich trzy aspekty:
aspekt afektywny - to pozytywny lub negatywny znak emocji. W zależności od sytuacji człowiek przeżywa emocje pozytywne (zadowolenie, radość) i negatywne (złość, rozczarowanie). Emocje negatywne mają za zadanie sprowokować do przerwania aktywności, która stała się przyczyną tych emocji bądź przerwania kontaktu ze źródłem tych emocji. Jednak emocje ujemne mogą trwać przez pewien okres czasu, nawet gdy ich przyczyna straci swoją moc oddziaływania. Przykładem tego są wszelkie urazy psychiczne powstałe w wyniku traumatycznych wydarzeń w życiu człowieka. Emocje pozytywne z kolei wzbudzają tendencje do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu. Przy czym utrzymywanie się działania czynnika (zespołu czynników) wywołującego emocje dodatnie, przy zachowaniu wszystkich cech tego czynnika, może powodować stopniowy zanik tej emocji.
aspekt pobudzeniowy - to zmiany poziomu mobilizacji energii obejmujące ośrodkowy i wegetatywny układ nerwowy oraz układ ruchowy.
aspekt treściowy - treść emocji związana jest z rodzajem czynników wywołujących je i rodzaju potrzeb (biologicznych, psychicznych i społecznych). W powiązaniu z potrzebami psychologicznymi powstają procesy emocjonalne nazywane uczuciami wyższymi. Są one przeżywane w sposób trwalszy niż pozostałe emocje.
Dużą rolę w procesach emocjonalnych człowieka odgrywa kora mózgowa. Ma ona znaczenie dla procesów regulacyjnych. Wskutek wykształcenia się kory mózgowej możliwe było powstanie świadomości. Dzięki świadomości, emocje człowieka mają charakter społeczny, cechuje je poznawcza treść oraz intencjonalność. Człowiek reaguje nie tylko na zjawiska i przedmioty, ale także na myśl o nich.
Każdy proces emocjonalny zawiera trzy specyficzne cechy:
znak emocji - osoby, przedmioty i zjawiska, które przyczyniają się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołują emocje i uczucia dodatnie. Emocje te występują w sytuacjach zostanie osiągnięty zamierzony cel, a także w sytuacjach równowagi między organizmem a środowiskiem. Człowiek dąży do przeżywania uczuć pozytywnych. Emocje ujemne zaś wywołuje wszystko co utrudnia lub uniemożliwia zaspokojenie potrzeb. Uczucia negatywne wywoływane są także przez sytuacje zagrożenia, ale niekiedy nawet potrafią ułatwić mobilizację organizmu. Człowiek niekiedy nie potrafi zabezpieczyć się przed przeżywaniem emocji ujemnych. W różnych okresach życia te same przedmioty i zjawiska, a także zachowania innych ludzi mogą być subiektywnie odczuwane bądź jako pozytywne, bądź jako negatywne, a zatem staja się przyczyną zupełnie odmiennych stanów emocjonalnych.
intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. Mówi się nawet i kontinuum aktywacji - od skrajnego podniecenia emocjonalnego ( panika, ekstaza) do zupełnego braku podniecenia.(śpiączka). Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się w zachowaniu.
treść emocji - w trakcie nabywania doświadczenia indywidualnego człowiek uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treściowym.
Dorosły człowiek ma możliwość kontrolowania swych zachowań emocjonalnych i uzewnętrzniania ich w sposób społecznie akceptowany. Każdy może wpływać na swoje procesy emocjonalne. Może to polegać na świadomym unikaniu lub poszukiwaniu sytuacji wywołujących konkretne emocje, na kierowaniu swoich emocji poprzez wywoływanie określonych myśli i wyobrażeń oraz na podejmowaniu czynności ekspresyjnych, które doprowadzą do redukcji emocji.
Działanie człowieka sterowane wyłącznie emocjonalnie ma charakter impulsywny. Przejawem rozwoju emocjonalnego, czyli współdziałania emocji z innymi czynnościami psychicznymi, jest umiejętność opanowywania uczuć, kontrolowania ich przebiegu. Efektem rozwoju emocjonalnego jest ukształtowanie się jednostki dojrzałej emocjonalnie, czyli takiej, która posiada bogaty i zróżnicowany repertuar możliwych do przeżywanie emocji i uczuć w tym również uczuć wyższych.
Zaburzenia emocjonalne wiążą się z nieprawidłowościami w odczuwaniu emocji lub w ekspresji reakcji emocjonalnej. W procesie leczenia takich zaburzeń bardzo istotne jest więc dostrzeganie, właściwe rozpoznawanie i odpowiednie reagowanie na przejawiane przez pacjenta oznaki przeżywanych emocji.